بۇگىندە قالىڭ قازاق جۇرتى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1917-20 جىلدار ارالىعىنداعى الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسىن ءبىرشاما جاقسى بىلەدى. الايدا، الەكەڭنىڭ 1905-08 جىلدارداعى ومبىداعى، 1908-16 جىلدارداعى ساماراداعى، 1922-37 جىلدارداعى ماسكەۋدەگى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر ۇزىك-ۇزىك قانا. اسىرەسە، الەكەڭنىڭ ماسكەۋدەگى كەزەڭىندە جۇمباق كوپ.

نەگە؟

1921-22 جىلدارى قازاق دالاسىندا ەكى ميلليونعا جۋىق ادام اشتىققا ۇشىرادى. بۇعان ءا.بوكەيحان باستاعان بۇرىنعى «الاشورداشىلار» شىداماي، «اشتارعا كومەك» كوميتەتىن قۇرعان. م.شوقايدىڭ جازۋىنشا، «قازاقتار يت ەتىن جەۋگە ءماجبۇر بولعان سول جىلدارى ستالين پارتيا سەزدەرىندە رەسەيگە شوشقا ەتىن جەتكىزۋدى مىندەتتەپ»، مىنبەردى توقپاقتاپ جاتقان. الايدا، گپۋ تىڭشىلارى الاش زيالىلارىنىڭ قازاقتارعا جاردەمدەسۋ ارەكەتىن ماسكەۋگە: «موڭعوليا مەن قيىر شىعىستاعى جاعدايدى، باكيچتىڭ باندىلارى مەن ۋنگەرنمەن بايلانىسۋ ارقىلى بوكەيحانوۆ قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاق نيەتتە» دەپ ءتۇسىندىردى. الەكەڭنىڭ ءىنىسى سماحاننىڭ ەستەلىگىنشە، «22 جىلى 10 وكتيابردە ميليتسيا كەلىپ «ارەستوۆات» ەتىپ، قارقارالىعا اكەتتى. قارقارالى قازاقتارى امانداسىپ، جىلاسىپ قوشتاستى. ءاليحاندى سول بەتىنشە ماسكەۋگە اكەتتى».

بۇگىندە قالىڭ قازاق جۇرتى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1917-20 جىلدار ارالىعىنداعى الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسىن ءبىرشاما جاقسى بىلەدى. الايدا، الەكەڭنىڭ 1905-08 جىلدارداعى ومبىداعى، 1908-16 جىلدارداعى ساماراداعى، 1922-37 جىلدارداعى ماسكەۋدەگى ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى دەرەكتەر ۇزىك-ۇزىك قانا. اسىرەسە، الەكەڭنىڭ ماسكەۋدەگى كەزەڭىندە جۇمباق كوپ.

نەگە؟

1921-22 جىلدارى قازاق دالاسىندا ەكى ميلليونعا جۋىق ادام اشتىققا ۇشىرادى. بۇعان ءا.بوكەيحان باستاعان بۇرىنعى «الاشورداشىلار» شىداماي، «اشتارعا كومەك» كوميتەتىن قۇرعان. م.شوقايدىڭ جازۋىنشا، «قازاقتار يت ەتىن جەۋگە ءماجبۇر بولعان سول جىلدارى ستالين پارتيا سەزدەرىندە رەسەيگە شوشقا ەتىن جەتكىزۋدى مىندەتتەپ»، مىنبەردى توقپاقتاپ جاتقان. الايدا، گپۋ تىڭشىلارى الاش زيالىلارىنىڭ قازاقتارعا جاردەمدەسۋ ارەكەتىن ماسكەۋگە: «موڭعوليا مەن قيىر شىعىستاعى جاعدايدى، باكيچتىڭ باندىلارى مەن ۋنگەرنمەن بايلانىسۋ ارقىلى بوكەيحانوۆ قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاق نيەتتە» دەپ ءتۇسىندىردى. الەكەڭنىڭ ءىنىسى سماحاننىڭ ەستەلىگىنشە، «22 جىلى 10 وكتيابردە ميليتسيا كەلىپ «ارەستوۆات» ەتىپ، قارقارالىعا اكەتتى. قارقارالى قازاقتارى امانداسىپ، جىلاسىپ قوشتاستى. ءاليحاندى سول بەتىنشە ماسكەۋگە اكەتتى».

پاتشاعا قارسى ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن ءاليحاندى رەسەي بيلىگى 8-9 جىل اۋەلى ومبى، كەيىننەن ساماراعا جەر اۋدارعان. ياعني، ءا.بوكەيحانعا 1916 جىلعا شەيىن قازاق جەرىنە كەلۋگە تىيىم سالىندى. ال، بۇل جولى ماسكەۋدەگى كەڭەستىك بيلىك الەكەڭدى مۇلدە قۇسا تاعدىردىڭ يەسىنە اينالدىردى. ءسويتىپ، رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەستىك بيلىك ءاليحاننىڭ ماڭدايىنا جيىنى جيىرما بەس جىلدىق جەر اۋدارۋ مەن تۇرمەنى جازدى.

جاقىندا الاشتانۋشى س.اققۇلىۇلى ستاليننىڭ ءاليحاندى قازاقستانعا جىبەرمەۋ تۋرالى حاتىن جاريالاسا، جازۋشى ت.جۇرتباي الەكەڭ ءستاليننىڭ «قاسىندا ءجۇرىپ» قازاققا پانا بولۋ ءۇشىن ماسكەۋدى ءوزى تاڭداعان دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. بىزدىڭشە، ءستاليننىڭ ءاليحاندى قازاق جەرىنە جىبەرۋدەن سەسكەنگەنى دە راس، ءاليحاننىڭ ساياسي شەشىمدەرگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن «كرەملدىڭ تۇبىندە» وتىرۋعا مۇددەلى بولعانى دا راس.

تاريحي دەرەكتەر ءاليحاننىڭ ماسكەۋدەگى ۇلكەن كيسلوۆسكي كوشەسى، 4-ءۇي، 15-پاتەرىندە كەڭەستىك قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى باسشىلارىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى بولعانىن ايعاقتايدى. س.قوجانوۆ، ن.نۇرماقوۆ، ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ج.سۇلتانبەكوۆ، ءا.الىبەكوۆ - ءتىزىمدى سوزا بەرۋگە بولادى. سودان با، قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان ف.گولوششەكين: «قازاقتار قازاقستاندى قالاي باسقارۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءبىرىنشى باسشى گولوششەكيننەن ەمەس، ماسكەۋدەگى بوكەيحانوۆتان اقىل سۇرايدى» دەپ اشىنسا، وسى سوزگە سۇيەنگەن بولسا كەرەك، ي.ستالين: «ماسكەۋگە كەلگەن قازاق باسشىلارى قوناقۇيگە تۇسكەن سوڭ، اۋەلى ماعان ەمەس، بوكەيحانوۆقا سالەم بەرەدى» دەپتى. شىندىعىندا، گولوششەكين مەن ستالين سوزىندە ازداعان اسىرەلەۋ بار، دەگەنمەن سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرى: قازاق شەكاراسى، جەر ءبولىسى، قونىستاندىرۋ ىسىندە مۇقىم قازاق ساياسي ەليتاسى ءاليحاننان اقىل العانى انىق. ءاليحان بولسا، ەلىن ساعىنا: «ءالي جولداس! سەن مەنى قازاق ناركومزەمنىڭ اتىنان قىزىلورداعا ون بەسىنشى وكتيابرگە شاقىرتىپ ماعان قاعاز جاز» دەپ، ۇزدىگە حاتتار جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

1937 جىلى ءاليحاندى اتۋ تۋرالى ۇكىم شىعىپ، ول سول كۇنى-اق ىسكە اسقان. ال، ءاليحاننىڭ اتى-ءجونى «1-كاتەگوريالى» دەگەن ءتىزىمنىڭ ىشىندە تۇر. بۇل تىزىمگە كۇندەلىكتى ستالين قول قويىپ وتىرعان. وسى دەرەكتەردى زەرتتەۋ بارىسىندا ءاليحاننىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى ماسكەۋدەگى دون زيراتىنا جەرلەنگەنىن انىقتادىق. ول تۋرالى س.اققۇلىۇلى ءوز ماقالاسىندا بىلتىر «مەموريال» قورى ارقىلى بۇل دەرەكتى ناقتىلاي جازعان ەدى.

بيىل ءا.بوكەيحاننىڭ 145 جىلدىعى. جۇرەگى «الاش» دەپ سوققان قازاق قوعامى بۇل جىلدى ەسكەرۋسىز قالدىرماس. وسى جىلى الەكەڭنىڭ ومبى، سامارا، ماسكەۋ جىلدارى تۋرالى تىڭ دۇنيەلەرى جارىققا شىقسا، «ءاليحان تاعىلىمىن» ۇعىنۋدىڭ مازمۇندى بەلگىسى وسى بولار ەدى. ال، بىلتىر ورىنبورداعى ەكى ۇيگە تاقتا ورناتقان قر مادەنيەت مينيسترلىگى مەن قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى ەلشىلىگى بيىل ماسكەۋدەگى ءاليحان 15 جىل تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا، دون زيراتىنداعى ءا.بوكەيحان مەن ن.نۇرماقوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى جەرلەنگەن قورىمعا قالاقتاي بەلگى قويسا، ول دا ءبىر الاشقا دەگەن قۇرمەت. ايتپەسە، 37-جىلدان بەرى الاش كوسەمىنىڭ باسىنا ءاليحاننىڭ جالعىز ۇلى ۇگەدەيدىڭ بالاسىنان باسقا ءتىرى پەندە ات ءىزىن سالمادى. الدە، الاشتىڭ «جان سىرىن» جازعان ماعجان:

بولماسا، مولاما دا بارماس پا ەكەن؟

اتىمدى اۋزىنا دا الماس پا ەكەن؟

قارايىپ جاپان تۇزدە جالعىز تۇرعان

مولاما كوز قىرىن دا سالماس پا ەكەن؟ - دەگەن ولەڭىن ءبىزدىڭ وسى سامارقاۋ كۇيىمىزدى شامالاپ سەزىپ جازدى ما ەكەن؟

«الاش ايناسى» گازەتى