اۋەلى مىنا اقپاراتقا قاراڭىز. قازاقستان ۇسىنىس ايتىپ، اۋعان ايەلدەرىنە كومەك بەرۋمەن، سولاردىڭ ماسەلەسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرۋمەن اينالىساتىن كەڭسە اشۋدى ۇسىنىپتى. قايدا؟ ورتالىق ازيادا.

سايلاۋسىز سەناتقا بارىپ، وندا بىلدەي ءبىر كوميتەتتى باسقارىپ وتىرعان ءداۋ ۇيدەگى داريعا قىز وسى جايتقا قاتىستى پىكىر ايتىپتى. جاڭاعى اۋعان ايەلدەرىنە جاردەمدەسەتىن وا-لىق كەڭسەنىڭ قايدا ورنالاساتىنى ازىرگە بەلگىسىز دەپتى. دەمەك، بۇل ماسەلە اشىق ديسكۋسسيا دەڭگەيىندە. ءالى دە تالقىلاۋ بولادى.

"بۇنى ءبىز شەشەمىز. مەنىڭشە، وسى پروتسەسستىڭ بارلىق قاتىسۋشىلارى بۇل ماسەلەسى داۋىسقا سالىپ شەشۋى كەرەك. ءبىز، قازاقستان، بۇل ماسەلەدە اشىق ديسكۋسسياعا دايىنبىز جانە بۇل تاقىرىپتى مونوپوليزاتسيالاۋ نيەتىمىز جوق. وسى كونفەرەنتسيا ءبىر رەتكى شارا بولىپ قالماسا قۋانار ەدىك. كەرىسىنشە، ورتالىق ازيادا جىل سايىن وتكىزىلىپ تۇرسا جاقسى", - دەيدى داريعا نۇرسۇلتانقىزى.

ول بۇنى استانادا وتكەن اۋعانستان ايەلدەرى ماسەلەسى جونىندەگى وڭىرلىك كونفەرەنتسيادا ايتقان.

داريعا نازارباەۆا وا-داعى ءار ەلدىڭ ايەلدەرىنىڭ وزدەرىنىڭ ىشكى گەندەرلىك پروبلەمالارى بارىن، الايدا ولاردىڭ ماسەلەسى اۋعان ايەلدەرىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن ايتىپتى.

"دەگەنمەن اۋعان ايەلدەرى بۇگىنگى كۇنى كۇندەرىن ارەڭ كورىپ ءجۇر. ءتىپتى، اۋعانستاندا قىزداردى 7-9 جاستان باستاپ كۇيەۋگە بەرەتىن ءجايتتار دا تىركەلگەن. ولاردىڭ 65 پايىزى تۋىت كەزىندە قايتىس بولعان. ايەل بۇل دۇنيەگە بالا اكەلەدى. سول ايەل بالاعا ءبىرىنشى تاربيەنى بەرەدى. ونىڭ مىنەزىن قالىپتاستىرادى. تەك ساۋاتتى، وقىعان ايەل عانا ماحاببات، جىلۋلىق سەكىلدى جاقسى قاسيەتتەرمەن قاتار كوكجيەگىن كەڭەيتە الادى", - دەپ تۇيىندەپتى داريعا نۇرسۇلتانقىزى.

ءجا، ءداۋ ۇيدەگى ءداۋ اپامنىڭ دەگەنى وزەكتى-اق. ول جاقتا ايەلدەردىڭ فيزيكالىق جانە سەكسۋالدىق قىسىمنىڭ قۇربانى بولىپ جاتقانى راس.

ال بىزدە شە؟ "الەمدىك" ماسششتابتا عانا ويلايتىن اقوردا جاقتاعى اق جاعالىلار قازاقستاندى قاتىرىپ بولىپ، ەندى اۋعاننىڭ ايەلدەرىنە كومەكتەسپەك پە؟

قازاقستاندا دا ايەلدەردىڭ سەكسۋالدىق جانە فيزيكالىق قىسىمنىڭ، ونان قالسا تۇرمىستىق قىسىمنىڭ قۇربانى بولىپ جاتقانىن داريعا اپاي بىلمەي مە؟ الدە، ول كىسىنىڭ يميدجمەيكەرلەرى مەن سپيچرايتەرلەرى قازاقستان ايەلدەرىنىڭ ماسەلەسىن ماردىم كورمەگەنى مە؟

بىلمەسە بىلدىرەيىك. كورمەسە كورسەتەيىك. اتاسى بولەك اۋعانعا الاڭداپ جۇرگەن داريعا اپاي ءوزىمىزدىڭ قىز-كەلىنشەكتەردىڭ دە جانايقايىن شاماسى جەتسە سەناتتا كوتەرسىن.

2017 جىلدىڭ ستاتيستيكاسى. قر باس پروكۋراتۋرا مالىمەتى بويىنشا، سوت ۇكىمى  وقىلعان 477 ءىس قارالعان.  458 ادام سوتتالعان. 36 ادام اقتالىپ شىققان. بىزدەگى قۇزىرلى ورگاندار جۇرگىزگەن زەرتتەۋ بويىنشا، 18-75 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردىڭ 17 پايىزى ومىرىندە ءبىر رەت بولسىن، سەكسۋالدىق، فيزيكالىق نەمەسە تۇرمىستىق كۇش قولدانۋدىڭ قۇربانى بولعان. ال ءاربىر بەسىنشى ايەل پسيحولوگيالىق قىسىم كورگەن. بۇل دەگەنىڭىز 21 پايىزدىڭ ۇستىندەگى كورسەتكىش.

ول از دەسەڭىز، 24% قازاقستاندىق ايەل (تۇرمىستاعى ايەلدەر) سەكسۋالدىق، فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق قىسىمدى بىردەي كورگەن.

بۇل داريعا اپا، ايەلدەردىڭ ءتۇرلى كۇش قولدانۋدىڭ قۇربانى بولۋى فاكتىسى ەلىمىزدە ءورشىپ تۇر دەگەن ءسوز.

ەندى مىنانى قاراڭىز، ەرلەردىڭ كۇش قولدانۋى سقو، شقو مەن تۇركىستان (بۇرىنعى وقو) وبلىستارىندا ءجيى تىركەلگەن. ال ەڭ تومەنگى كورسەتكىش قىزىلوردا جانە جامبىل وبلىستارىندا ەكەن.

1996 جىلعى دەرەك بويىنشا، قازاقستاندا 2026 ايەل مەن قىز جىنىستىق جانە تۇرمىستىق زورلىقتىڭ قۇربانى بولعان.

سۇمدىق دەرسىز، دەگەنمەن ستاتيستيكا سولاي سويلەيدى. قازاقستانداعى قىلمىسكەرلەردىڭ 87 پايىزى ەر ادام. ەلىمىزدە ءار 5-6 ساعات سايىن كىسى ءولىمى نەمەسە زورلىق فاكتىسى ورىن الادى.

قر ۇەم جۇرگىزگەن ساۋالناما قورىتىندىسى بويىنشا، 51 پايىز ايەل كۇش قولدانۋدىڭ قۇربانى بولعانىن ەشكىمگە ايتپاعان.

جوق. قازاقستاننىڭ ۇكىمەتى ءھام قۇزىرلى ورگاندارى قول قۋسىرىپ وتىر دەگىمىز جوق. قر ۇكىمەت قولداۋىمەن "بۇۇ-ايەلدەر" قۇرىلىمى ەلىمىزدە بىرقاتار جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ونىڭ بارلىعى قازاقستان ايەلدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋعا، كۇش قولدانۋ مەن جىنىستىق ديسكريميناتسيانى بولدىرماۋعا باعىتتالعان.

دەگەنمەن قازاقستاندا ايەلدەردىڭ زورلىق قۇربانى بولىپ وتىرعانى فاكت. مىسالى، "سويۋز كريزيسنىح تسەنتروۆ كازاحستانا" كەلتىرگەن دەرەككە كوز جۇگىرتسەك، ەلىمىزدە جىل سايىن ءتۇرلى سيپاتتاعى زورلىقتىڭ قۇربانى بولعان 400-دەن استام ايەل قايتىس بولادى. بۇل 2017 جىلعى دەرەك. 1 جىل وتسە دە، وزگەرىپ كەتكەن دۇنيە كورمەدىك.

ايەلدەرگە كۇش قولدانۋعا قاتىستى قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ بىرنەشە بابى بويىنشا ءىس قارالادى ەكەن. ول قانداي باپتار؟

پراكتيكا كورسەتكىشى: ازاپتاۋ (قر قك 110 باپ); اففەكتى جاعدايىندا ادام دەنساۋلىعىنا اۋىر زارار كەلتىرۋ (قر قك 111 باپ); زورلاۋ (قر قك 120 باپ); جىنىستىق سيپاتتاعى  كۇش قولدانۋ ارەكەتى (قر قك 121 باپ); جىنىستىق قاتىناسقا ماجبۇرلەۋ (قر قك 123 باپ).

2016 جىلى باس پروكۋرور بولىپ قىزمەت ەتكەن، قازىرگى قر جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ ايتقانى بار.

وندا قر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 108 جانە 109 باپتارى (قاساقانا جەڭىل دەنە جاراقاتىن ءتۇسىرۋ جانە تاياقتاۋ) قىلمىستىق كودەكستان اكىمشىلىك كودەكسكە اۋىستىرىلعان. دەمەك، بايىنان تاياق جەپ، قورلىق كورگەن، ياعني تۇرمىستىق قىسىمنىڭ قۇربانى بولعان ايەل ەندى اكىمشىلىك كودەكس نەگىزىندە عانا شاعىمدانا الادى.

ال كۇش قولدانۋشى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. تەك اكىمشىلىك جازا تاعايىندالادى. بۇرىن، ەركەك ءوز ايەلىن ءولىمشى ەتىپ ساباعان جاعدايدا بار بولعانى 45 تاۋلىكتەن 60 تاۋلىككە دەيىن عانا قاماۋدا بولادى دەپ كورسەتىلگەن.

كەيىن بۇل وزگەرتىلىپ، ەندى قاماۋ مەرزىمىن 15 تاۋلىككە قىسقارتىلعان. سايكەسىنشە، سالىناتىن ايىپپۇلدىڭ دا كولەمى ازايعان.

ول از دەسەڭىز، تاعى دەرەك 2017 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان ايەلدەرىنە قارسى 91 مىڭنان استام قۇقىق بۇزۋشىلىق جاسالعان.

ءتۇيىن. مىنە، سولاي داريعا حانىم. جۇرتتى جارىلقاماي تۇرىپ، ءوزىمىزدى جەتىستىرىپ الۋ كەرەك. "اۋليەڭ اۋەلى ءوزىن جارىلقاپ السىن" دەپتى عوي، باياعىدا ءبىر كىسى. داريعا اپاعا دا ايتارىمىز سول.

داريعا دەمەكشى، ءسوز تۇيىنىندە مىنانى ەسكە سالعىمىز كەلەدى. قىتايدىڭ ساياسي قىسىمىنان قاشىپ، قازاقستانداعى بالا-شاعاسىنا، وتباسىنا ورالۋ ماقساتىندا شەكارانى زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ كەلگەن سايراگۇل ساۋىتبايدى جۇرت جاقسى بىلەدى. قر ۇقك شەكاراشىلارى قىتاي اسىرىپ جىبەرمەك بولعاندا، حالىقارالىق دەڭگەيدە ءھام جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە اراشا ءتۇسىپ، الىپ قالدىق.

سول كەزدە جۇرتتى جارىلقاعىش داريعا اپام قايدا قاراپ وتىردى؟ سەناتى بار، ءماجىلىسى بار قۇمىرسقاداي قۇجىناعان دەپۋتاتتار نەگە ءۇنسىز قالدى؟ ەڭ قۇرىعاندا قازاق ايەلىنىڭ تاعدىرىنا اراشا تۇسپەسە دە، مورالدىق قولداۋ جاساۋعا سەنات پەن ماجىلىستەگى داريعا نازارباەۆا باستاعان دەپۋتات ايەلدەر جاركەنتكە كەلسە استىنان تاعى ءتۇسىپ قالماس ەدى عوي. جارايدى، جاركەنتتى الىس كورسە، تالدىقورعاندا ۋتي-دا جاتقان دا نازارباەۆا، قاراقۇسوۆا سەكىلدى ەگدە دەپۋتاتتار توبىق جۇتقان ادامداي تىمىرايىپ، ء"لام-ميم" دەگەن جوق قوي.

قازىر دە، قىتايدىڭ ساياسي سۇرگىنى الەمدىك ماسششتابتا ايتىلىپ ءجۇر. ونداعى مىڭداعان ەتنيكالىق قازاق ايەلى تۇرمەنىڭ تەپكىسىن كورىپ جاتىر. ولاردىڭ جازىعى - قازاق بولعاندىعى.

ال، ء"بارىمىز قىتايشا ۇيرەنۋىمىز كەرەك" دەپ جۇرگەن داريعا اپاي ءۇنسىز وتىر، وسى ماسەلەدە.

قازاقتىڭ ءبىر ايەلىنە اراشا تۇسە الماي جاتىپ، اۋعاندى جارىلقايمىن دەۋى - اقىلدىڭ شەڭبەرىنە سىيمايدى. قۇرى پافوس. ءپىشتۋ...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz