ديحان قامزابەكۇلى: «تەكتىلەردىڭ سۇيەگى ۇزىلمەيدى»
- الدىمەن سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءمايىت كۇلىن ەلگە اكەلۋ تۋرالى حالىق اراسىندا «سۇيەكتى قوزعاپ نەسى بار» دەگەن سياقتى تۇسىنبەۋشىلىكتەر كەڭ تاراپ كەتتى. وسى اراسىن (كۇلى جەرلەنبەگەندىگىن، ەشقانداي سۇيەك جوق ەكەندىگىن، ەشنارسە جەردەن قازىپ الىنباعاندىعىن) ناقتى ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز؟
- الدىمەن سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءمايىت كۇلىن ەلگە اكەلۋ تۋرالى حالىق اراسىندا «سۇيەكتى قوزعاپ نەسى بار» دەگەن سياقتى تۇسىنبەۋشىلىكتەر كەڭ تاراپ كەتتى. وسى اراسىن (كۇلى جەرلەنبەگەندىگىن، ەشقانداي سۇيەك جوق ەكەندىگىن، ەشنارسە جەردەن قازىپ الىنباعاندىعىن) ناقتى ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز؟
- قازاقتا عالىم از ەمەس. بىراق وتانشىل، ەلشىل عالىمدار ازداۋ. سول از عالىمنىڭ بىرەگەيى اكادەميك راحمانقۇل بەردىباي: «ءبىز - تاريحى جازىلماي كەلگەن حالىقپىز» دەگەن ەدى 90-جىلداردىڭ باسىندا. ارينە، تاريحى جازىلماعان سوڭ، ونى تانۋ دا كەشەۋىلدەيدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن جاقىندا جازىلعان كوپتومدىق تاريحتىڭ حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنا قاتىستى بولىگىن وقىپ شىقتىم. شىنىمدى ايتايىن، كوڭىلىم تولا قويمادى. ارينە، بۇرىنعىدان گورى ىلگەرىلەۋشىلىك بار. بىراق تاريحشى-ارىپتەستەرىمىزدە 20-جىلداردىڭ اتموسفەراسىن ءتۇسىنۋ جەتپەيتىندەي كورىندى. مۇنىڭ سەبەبىن ءارى ويلاپ-بەرى ويلاپ وزىمشە تاپقانداي بولدىم. ءسىرا، تاريحتى جازاتىن كوپ ارىپتەسىمىز سول ءداۋىردىڭ قازاقشا ماتەريالىن (مىسالى، گازەت ماقالالارىن) وقىماي، ءارحيۆتىڭ يدەولوگيا ولشەمىمەن وڭدى-سولدى، جوعارى-تومەن تىركەلگەن حاتتامالارىنان شىعا الماي قالادى. سوندىقتان تاق-تۇق دەرەكتەردە جان جوق. باستاعى كەڭەستىك تالعامنان ەنشىسىن الا الماي جاتقان كونتسەپتسيا اياق-قولدى عانا ەمەس، سانانى شىدەرلەيدى. سالىستىرمالى تۇردە ايتايىق، ەندى 60-70 جىلدان كەيىن وسى كۇنگى قازاق تاعدىرىن «كازاحستانسكايا پراۆدا» مەن «ەكسپرەسس-ك»-عا قاراپ زەردەلەۋ كەرەك پە، الدە ۇلت گازەتتەرىنە قاراپ زەردەلەۋ كەرەك پە؟.. ايتالىق، سماعۇل سادۋاقاسۇلى - تاريحتى جاساپ قانا قويماي، سونى ناقتى دەرەكپەن دە، كوركەم تىلمەن دە جازىپ كەتكەن تۇلعا. مەن، وكىنىشكە قاراي، الگى «تاريحتان» وسىنى كورە الماي دال بولدىم. اشۋلاندىم، كىجىندىم، وكىندىم. كىمگە؟ ارىپتەستەرىمە جانە وزىمە دە. ويتكەنى سىنشىل بولسام بىرەۋ ايتپاي ما: «مىقتى بولساڭ، ءوزىڭ نەگە جازبايسىڭ؟» دەپ.
سونىمەن، «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەگەن، سماعۇلدى جاي حالىق تۇگىل، عالىم اتاعىن العاندار دا جاقسى بىلمەيدى. بۇدان كەيىن «اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا» ءجۇرىپ وقىعان بيلىك باسىنداعىلارعا قالاي رەنجيسىڭ؟..
ارينە، س.سادۋاقاسۇلىنىڭ ءولىمىنىڭ تاريحىن بىلەتىندەر از بولعان سوڭ، «سۇيەكتى قوزعاپ نە كەرەك؟» دەيتىندەردىڭ تابىلعانى راس. سول سەبەپتى ولار ويلاعان شىعار: «باياعىدا سۇيەگى قۋراپ قالعان ءبىر قايراتكەردى قازاقستانعا الىپ كەلمەك پە؟ وندايلار كوپ ەمەس پە؟» دەپ. مۇنى جاي ادام ايتپايدى، اجەپتاۋىر قىزمەتتە جۇرگەندەر ايتادى. بۇعان دا اشۋلانۋ ارتىق-اۋ دەيمىن.
زەرتتەۋ نىسانامىزدىڭ ءبىر سالاسى سماعۇلتانۋ بولعاندىقتان، قايتالاپ ايتقاندى ارتىق كورمەيمىز. س.سادۋاقاسۇلىن 1933 جىلى وگپۋ-نكۆد-نىڭ توڭكەرىسكە قارسى ەلەمەنتتەردى ءتۇرلى تاسىلدەرمەن كوزىن جويۋ ءبولىمى ولتىرگەن. قايراتكەر 16 جەلتوقساندا، ءدال 58 جىلدان كەيىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالايتىن كۇنى قۇربان بولعان. ارنايى قوشتاسۋ راسىمىنەن سوڭ سۇيەگى 19 جەلتوقساندا كرەماتسيالانعان (ورتەلگەن) سوڭ ارنايى ىدىسقا سالىنىپ، دون موناستىرىنىڭ قابىرعاسىنا قويىلعان. ياعني جەرلەنبەگەن. كورمەدە تۇرعانداي قابىرعاعا قويىلا سالعان. اتەيزم زامانىندا، ارينە، بۇل موناستىر ءدىني قىزمەتىن توقتاتقان-دى. 1992 جىلدان ءدىني قىزمەتىن جالعاستىردى. بىلايشا ايتقاندا، س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلى تۇرعان جەردە كۇن سايىن حريستيان ءدىنىنىڭ شارالارى توقتاۋسىز اتقارىلىپ جاتتى.
ال، ويلاڭىز، ءبىز وسىعان قالاي قاراۋىمىز كەرەك؟ البەتتە، سماعۇل - شاھيت كەشكەن تۇلعا. ياعني ونىڭ سۇيەگى قايدا تۇرسا دا، اللا ءۇشىن ول - شاھيت. ءبىز سولاي قابىلدايمىز. ءدىني قۇندىلىقتارىمىز سولاي دەيدى. بىراق ... ارتىندا ىزدەۋگە ءتيىس تاۋەلسىز ەلى بار، يماندى جۇرتى بار ۇلت قايراتكەرىن وسىلاي جات ءدىننىڭ قورىمىنا تاستاپ كەتە مە؟.. بۇل ەلدىككە سىن ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە الگىدەي جاعدايدا باقيعا وزعان مۇسىلمان تۇلعاسىنىڭ سۇيەگى (كۇلى) قارا جەر قوينىنا بەرىلمەۋى، قاي جاعىنان قاراساڭىز دا، قيسىنسىز، ءداستۇرسىز، ۇيات نارسە. ءبىز سونى ويلادىق. مۇنى سابىر قاسىموۆ، بەرىك ابدىعالي ۇشەۋمىز ءاپ-ساتتە شەشە سالعان جوقپىز. زيالىلارمەن، دىندارلارمەن، ەلشىل ازاماتتارمەن اقىلداسىپ بارىپ وسىنداي توقتامعا كەلدىك. ءار نارسەنىڭ ءساتى بولادى، سماعۇل سۇيەگى كۇلىنىڭ ەلگە جەتۋ ءساتى 2011 جىلى 21 قاڭتاردا تۋدى. بۇعان دەيىن 1 اي ىشىندە ءبىز رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە سۇحبات بەردىك، ماقالا جازدىق، عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدىك. ءتىپتى بۇل ماسەلەنى حالىق قالاۋلىلارى پارلامەنت مىنبەرىنەن دە كوتەردى.
- ءمايىت كۇلدى اكەلۋ شاراسىن ۇيىمداستىرۋشىلار كىمدەر؟ نەگە بيلىك قۇرمەت كورسەتۋگە جارامادى؟ ۇكىمەتتەن ەمەس قالالىق اكىمشىلىكتەن دە ەشكىم قارا كورسەتپەۋىن قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەسىز؟ بيلىكتە وتىرعاندارعا ماسكەۋدەن دەمەيمىز ءوز ەلىندە وتىرىپ استانادان ازامات رەتىندە قارسى السا وعان ەشكىم قوي دەمەيتىن شىعار...
- شارانى ۇيىمداستىرعان - الاشقا قۇرمەتپەن قارايتىن ازاماتتار. مەن 1991 جىلى الگى كرەماتوريادا بولىپ، سماعۇلعا قۇران باعىشتاعان بولاتىنمىن. ىلعي وزگە دىندەگىلەردىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى سالىنعان ىدىستار قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇردى. ارعى جاعىندا كرەماتسياعا دەيىنگى قوشتاسۋ ءراسىمى وتەدى ەكەن. مىنا جاعىندا ورگان ويناپ، ساي-سۇيەكتى سىقىرلاتادى. «بۇل قالاي؟» دەپ ويلانىپ، «س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىن ەلگە جەتكىزۋ كەرەك. ابىلايحان مەن قابانباي قيىلىسىنداعى بۇرىنعى جاستار تەاترىنىڭ ورنىنا (ورتەنگەن) «الاش قابىرستانىن» ورناتايىق» دەپ «الماتى اقشامىنا» ۇسىنىس حات جازدىم. كەيىن جاعدايلار وزگەردى. استانا كوشتى. 2008 جىلى سماعۇل سۇيەگى تۋرالى ماسەلەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە ىستەيتىن ب.ابدىعاليعا ايتتىم. ول جانىپ كەتتى. ماسكەۋدە تانىستارى بارىن ايتتى. بىراق بۇل كەزدە ءبىز ەكى دۇنيەنىڭ ماسەلەسىنە ويلانىپ قارايتىن جاستا ەدىك. «قالاي اكەلەمىز؟ اكەلسەك قالاي قويامىز؟ ءدىن-يسلام بۇعان نە دەيدى؟». ءوز باسىم وسى تۋرالى كوپ تولعاناتىن بولدىم. نە كەرەك، ماسەلەنى شەشۋدىڭ قيىندىعىن بىلگەن بەرىك مۇنى سابىر قاسىموۆقا ايتقان. ساكەڭ ماسكەۋدىڭ بەدەلدى ساياساتكەرلەرىن جاقسى تانيدى. ءسويتىپ ماسەلە شەشىلۋگە اينالدى. 2010 جىلدىڭ قاراشاسىنىڭ ءبىر كۇنى س.قاسىموۆ ماعان: «ال، باۋىرىم، دايىندال! ماسكەۋگە جۇرەمىز. قالايدا تاۋەلسىزدىك مەيرامىنا دەيىن سۇيەكتى ەلگە جەتكىزۋىمىز كەرەك» دەپ تۇر. بۇل حابارعا قۋانىپ تۇرىپ، اتى دا، زاتى دا سابىر اعامدى «ەلدى دايىندايىق» دەپ سابىرعا شاقىردىم. ءسويتىپ وسى قايراتكەر ەكەۋمىز س.سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلىن ەلگە جەتكىزۋدىڭ شارالارىن اقىلداسا باستادىق. كۇنىنە ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانامىز. قايتا-قايتا تەلەفون شالىسامىز. بيلىكتىڭ بيىك تۇعىرلارىنداعىلاردى قۇلاعدار ەتكىمىز كەلەدى. دەپۋتاتتار قولداپ تۇر. قوياتىن زيراتتى شولامىز. جوسپارلاعان كونفەرەنتسيامىز وتە تابىستى ءوتتى (13 قاڭتاردا). سونىمەن 19 قاڭتاردا 2 تۋىسى (ق.ايتۋعانوۆ، ع.وجاروۆ), 3 دەپۋتات (ي.ەلەكەەۆ، ج.سۇلەيمەن، ا.سمايىل), 1 جۋرناليست (ج.سامرات) جانە ساكەڭ ەكەۋمىزدەن قۇرىلعان شاعىن دەلەگاتسيا ماسكەۋگە جۇرەتىن بولىپ شەشتىك. ۇشاقپەن. ءوز قارجىمىزبەن. بىراق ءبىر كۇندە جاعداي وزگەردى. جاۋاپتى بيلىك ورىندارى ساپاردان قۇلاعدار بولىپ: «كەيىن، جەر اياعى كەڭىگەندە ارنايى دەلەگاتسيامەن بارىپ اكەلەمىز» دەگەن حابار بەردى. دەپۋتاتتارىمىز ماسەلەنىڭ جايىن اڭعارىپ، شارانى «ساياسيلاندىرماۋعا» كوندى. ءبىز، باستاماشىل توپ، 18 قاڭتاردا «نۇر-وتان» حاتشىسى ە.قارينگە، 19 قاڭتاردا استانا اكىمى ي.ن.تاسماعامبەتوۆكە، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى و.ب.مۇحامەدجانوۆقا بارىپ جولىقتىق. وي بولىستىك.
ارينە، ءبارىن دە مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە شەشۋگە بولاتىن ەدى. وعان بارشامىز مۇددەلىمىز-ءتىن. بىراق ءبىز «الداعىنى كىم بولجاپ بىلگەن؟ كورشىمىزدىڭ رەسمي ورىندارى رۇقسات ەتىپ وتىرعاندا، كەيىن «قاپ!» دەپ قالمايىق» دەگەن توقتامعا كەلدىك. ماسەلەنى ساياسيلاندىرماۋ بارىمىزگە ءتيىمدى كورىندى... سونىمەن، ماسكەۋگە 4 ادام بولىپ اتتاندىق. «قامسىز جۇردىك، ابىرجىمەدىك» دەپ ايتا المايمىن. سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ ءوز-وزىنە «ءبىزدى اقىلمەن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەنى تاعى بار. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر شەبىنەن «كولەڭكەدەن قورقۋ» ءۇردىسى قىلاڭ بەرىپ قالدى...
قايراتكەر س.قاسىموۆ كوپ نارسەنى شەشىپ قويعان ەكەن. س.بايمەنشە باستاعان ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى قول ۇشىن بەردى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، وسى سەرىكقالي مىرزا سماعۇل تۇڭعىش كىتابىن شىعارعان بەيىمبەتتىڭ بىلىكتى زەرتتەۋشىسى-ءتىن. ماسكەۋدىڭ ءجامي مەشىتىنەن قانداس مولدا تاۋىپ، سۇيەك كۇلىن الۋ شارالارىن ورنىمەن وتكىزدىك. ەلشىلىك پەن دياسپورا وكىلدەرىنە شاعىن قۇدايى تاماق بەردىك.
21 قاڭتاردا استانا اۋەجايىنان حالىق ءبىزدى جاقسى كۇتىپ الدى. ءبىز كوپ دابىرا ەتپەگەندىكتەن 250-300-دەي ادام جيىلسا كەرەك. كوبى - مادەني-زيالى قاۋىم مەن جاستار. ولار كوزىنە جاس الىپ، رۋحتانىپ تۇردى. باق وكىلدەرى دە كوپ بولدى. جوسپارىمىزدا «سماعۇلدار وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى اپەردى عوي، سۇيەگىن تاۋەلسىزدىك داڭعىلىمەن قازاق ەلى مونۋمەنتى جانىنان الىپ وتەيىك» دەگەن وي بولدى. سونى جۇزەگە اسىردىق. ارنايى كولىك شەرۋىن ماي ماشينەسى باستاپ ءجۇردى. استانا قالاسى الماتى اۋدانىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى ءبىرشاما كومەكتەستى. ۋنيۆەرسيتەت جاستارى قاتتى تەبىرەندى.
ءبىز ازىرشە سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلىن ءبىر جەرگە اماناتتاپ قانا قويدىق. ءدىندارلار: «بۇل جاڭا ءمايىت ەمەس، بۇعان جانازا شىعارىلمايدى، جەرلەۋ جاعىن ءسال-ءپال كۇتۋگە دە بولادى. بىراق پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «ءمايىتتى جەرلەۋگە اسىعىڭدار» دەگەن» دەپ ءپاتۋا ايتتى.
ءبارى دە سالىستىرمالى عوي، بىراق مەن س.سادۋاقاسۇلىنىڭ سۇيەگىن ماسكەۋدەن وتانىمىزعا اكەلۋدە ەل ازاماتتارى جاسقاندى دەپ ەسەپتەمەيمىن.
- جەرلەۋدىڭ كەشىگۋ ماسەلەسىندە سىزدەر قاتتى سىنعا ۇشىراپ قالدىڭىزدار. اكەلمەس بۇرىن جەرلەيتىن ورىندى دايىنداپ قويۋعا بولماس پا ەدى؟ الدە ەلدەگى ساياسي ناۋقاندار كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر ما؟ قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، كوپ كۇتتىرىپ قويۋ اقىلعا قونىمدى ەمەس.
- سماعۇل جاي ادام بولسا، ءبىر ءسارى عوي... ونى 20-جىلدارى قاتارلاستارى «ءبىزدىڭ زاماننىڭ كەنەسارىسى» دەگەن. ول - الاش كوسەمى ءا.بوكەيحاننىڭ كۇيەۋ بالاسى. ول - قۋ جاق گولوششەكينگە قارسى تۇرعان قايسار تۇلعا. ول - كەزەڭىندە جاستاردىڭ كوشباسشىسى جانە ءبىلىم ءمينيسترى بولعان قايراتكەر. ول - ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان جازۋشى، سىنشى، جۋرناليست. ول - قيىن شاقتا قۋعىندالعان الاش زيالىلارىنا قامقور، قالقان بولعان ازامات. ءبىز بۇگىن كلاسسيك دەپ مويىندايتىن مۇحتار اۋەزوۆتەر سماعۇلدىڭ قايراتكەرلىگى مەن ازاماتتىعىنىڭ الدىندا تىك تۇرعان. مويىنداپ، ونى تورگە شىعارىپ، باسىن سىيلاعان.
وسىنداي دارەجەدەگى تۇلعانى زەرتتەۋ ءبىر باسقا، ال ناقاق قورلانعان سۇيەگىن قادىرلەۋ نەمەسە ەلگە اكەلۋ ءبىر باسقا. سوڭعىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن سالماعى وتە اۋىر. سول سەبەپتى وعان جۇرەكسىنە، قوبالجىپ كىرىسكەنىمىزدى جاسىرا المايمىز. نەگە؟ نەگەسى سول، مۇنى ەل بولىپ كوتەرۋىمىز كەرەك ەدى عوي. مەملەكەت - مەملەكەت، وندا تالاي ساياسي اعىستار، امالدار بولا بەرەدى. قوعامدىق بەلسەندىلىككە، پاراساتقا نە جەتسىن؟..
سماعۇل سۇيەگىنىڭ كۇلىن جەرلەۋگە بايلانىستى ءبىز نەگە سىنعا ۇشىرايمىز؟ كىنالى ءبىز بە، قوعام با؟.. ارينە، باستاعان - ءبىز. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىنە 20 جىل تولعان قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە باستادىق. قىزمەتىمىز، لاۋازىمىمىز بۇل جەردە ءرول وينامايدى.
تاريحي تۇلعاعا تاريحي قىزمەت، تاريحي مۇددە، مەملەكەتشىلدىك پاراسات كەرەك. ونى ءبىر ادام نەمەسە بىرنەشە ادام جاساي المايدى.
سماعۇل سادۋاقاسۇلىن اكەلەردە سۇيەگىن جەرلەيتىن جەردى انىقتاعانبىز. ول نە جاستار ىقشاماۋدانىنداعى كەنەسارى ساربازدارى جەرلەنگەن ەسكى قورىم، نە «قابانباي باتىر زيراتى» دەگەن استانا شەكاراسىنان 9 شاقىرىم جەردەگى بيىك بولاتىن. ءبىز قوعامعا «وسى قالاي بولادى؟» دەگەن وي سالعانبىز.
سماعۇل سادۋاقاسۇلىن قايتا جەرلەۋگە قوعام مەن مەملەكەت ساناسى ءالى دايار ەمەس ەكەنىن اڭعارعانىمىزدا، «نە دە بولسا، ايتەۋىر ەلگە جەتكىزەيىك. ءبىر ءمانىسى بولار. حالىقتىڭ سىنىن اتقارۋشى بيلىك تۇسىنەر» دەپ شەشتىك.
جاسىرىپ نە كەرەك، رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىنداعى زيراتحانالارعا بايلانىستى داۋ-دامايدى كۇندە ينتەرنەتتەن وقىپ وتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە سول ەلدەگى ءدىني رەڭكپەن سيپاتتالاتىن تەرروريزم ىلاڭى ءبىر كۇنى حريستيان قابىرستانىنا دا جەتەتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ءبىز سوندا وكىنىپ قالۋىمىز دا مۇمكىن عوي. «الاشتان قالعان جالعىز سماعۇل سۇيەگىنە يە بولا المادىق» دەيمىز بە سوندا؟..
قازىرگىدەي ساياسي ناۋقان، سايلاۋ ت.ب. مەملەكەت بولعان سوڭ ەشقاشان بىتپەيدى. ال، «ارۋاق ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى». ول شارالار ەلدىك ىسكە كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءتيىس.
ايتقاندايىن، جاقىندا وسك لينگۆيستيكالىق كوميسسياسىندا بولىپ، پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتكەر ن.ءا.نازارباەۆتان ەمتيحان الىپ وتىرىپ استانادا ورناۋى ءتيىس ۇلتتىق قابىرستان (پانتەون) تۋرالى سۇرادىم. «ۋلاتپاي-شۋلاتپاي، ساياسيلاندىرماي سماعۇل سۇيەگىن اكەلدىك. ەندى نە بولادى؟» دەدىم. ەلباسى «بيىلدان كەشىكتىرمەي قابانباي بابامىزعا قويىلعان كەسەنەنىڭ جانىنان پانتەون اشامىز» دەدى. قازاقتا «حان ەكى ايتپايدى» دەگەن تاعىلىمدى ءسوز بار. سوندىقتان جاقسىلىقتان ۇمىتتەنەمىز.
- وسى ماسەلە تەك ۇيىمداستىرۋشىلارعا عانا ەمەس، قازاق حالقىنا دا ۇلكەن سىن ساعاتى سياقتى. ەتجاقىن تۋىسى، باۋىرى دەگەندە جەر دە تەز تابىلىپ، بەلگى ورناتۋعا دا تەز ارادا قارجى جينالىپ جاتادى. ال ەلدىڭ ازاماتى دەگەندە نەگە ءبىز تەك ۇكىمەتكە عانا قاراپ وتىرۋىمىز كەرەك؟ وسىنداي سىن ساعاتتا ەل ازاماتىنا دەپ تەز ارادا جىلۋ جيناپ، ماسەلەسىن كوپشىلىك بولىپ شەشە سالۋعا سانالى ازاماتتار تابىلمادى ما؟
- بۇل ماسەلەگە دە قابىرعامىز قايىسىپ ءجۇر. مەملەكەتكە قول جايۋ - ماقسات تا، مىندەت تە بولماۋى ءتيىس. حالىق پەن تاريح مويىنداعان تۇلعا بولعان سوڭ، «يماندىلىق جولىندا جانىم مەن مالىم - ساداقا» دەيتىن ازاماتتار كوبەيۋى كەرەك. وتارلاندىرۋ ساياساتى سولتۇستىكتىڭ قازاعىن قالاي جانىشتاپ تاستاعانىن سماعۇل تۇلعاسىن قادىرلەۋدىڭ قازىرگى جايىن مىسالعا الىپ، ۇلكەن زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازۋعا بولادى. ارينە، س.سادۋاقاسۇلى - اتانىڭ دا، ءبىر ايماقتىڭ دا بالاسى ەمەس، قازاقتىڭ بالاسى. سويتە تۇرا «بۇل قالاي بولدى؟ نە ىستەدىڭدەر؟ ەندى نە ىستەيمىز؟» دەگەن جەرلەس-ازاماتتاردى ءالى بايقاي قويعان جوقپىن. «وندايلار جوق!» دەپ ايتۋعا اۋزىم دا بارمايدى. بىراق شىندىق سولاي بولىپ تۇر. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اقجار اۋدانىنىڭ اكىمى اعزام احمەتجانۇلى استاناداعى كونفەرەنتسيانىڭ وتۋىنە اتسالىستى، ەلدە مۋزەي اشىپ جاتىر. الايدا قىزىلجار مەن كوكشەتاۋدان (سماعۇل تۋعان جارقىن اۋىلى بۇرىن وسى وبلىسقا قاراعان) شىققان تالاي ىسكەر ازاماتتار بار ەمەس پە؟ بالكىم ولاردى، اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلى ايتپاقشى، «ءبىراز الاشتاندىرۋ كەرەك شىعار». تاريحتى تانۋ تالعامىن قالىپتاستىرۋدى ايتامىز دا.
- سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءمايىت كۇلىن اكەلۋ ماسەلەسىنەن كەيىن، شەتتەگى باسقا دا ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگىن نەمەسە ءمايىت كۇلىن اكەلۋ سياقتى ماسەلەلەر قوزعالا باستادى. بۇنىڭ سوڭى سىرتتان سۇيەك تاسۋ سياقتى تەرىس كامپانياعا ۇلاسىپ كەتپەي، ارناسىن دۇرىس باعىتتاپ وتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- بۇل ماسەلەدە، ارينە، جۇيە بولۋى ءتيىس. مىسالى، ءبىز مۇسىلمانشا جەرلەنگەن تۇلعالاردىڭ سۇيەگىن ەلگە الىپ كەلۋ مىندەتتى ەمەس دەپ ەسەپتەيمىز. كەزىندە بىرەۋلەر «گەرمانياداعى مۇستافا شوقاي سۇيەگىن ەلگە اكەلەيىك» دەگەندە، مەن «مۇستافا بىزگە سۇيەگىن ەمەس، ءسوزى مەن ءىسىن اماناتتاعان» دەپ قارسى ماقالا جازدىم. سەبەبى، شوقايدىڭ قيلى تاعدىرى، ەۋروپاداعى بەيىتى (تۇرىك-مۇسىلمان قورىمىنداعى) زيالىلار تاريحىن، قۋعىن-سۇرگىنىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرادى. «ەندى ولاي جاسامايىق» دەگەندەي. ال، تولە بي مەن ايتەكە ءبيدىڭ سۇيەگى قازاق جەرىن ايقىنداپ، ەرشاتقا سوعىلعان موردەي بولىپ تۇر. ونى قوزعاۋ دا قيسىنسىز، ءارى سەبەپ جوق.
وسىلارعا قاراساق، سماعۇل سۇيەگىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن تۇسىنەسىز. ونى، البەتتە، ماسكەۋدىڭ مۇسىلمان قورىمىنا قويۋعا بولۋشى ەدى. بىراق اقىرى قوزعاعان ەكەنبىز، ەلگە نەگە جەتكىزبەيمىز؟.. استاناعا، ءوزى اڭساعان تاۋەلسىز ەلىنىڭ قاق ورتاسىنا؟.. ءبىز وسىنى ويلادىق.
تۋىسقان ءازىربايجان ەلىندە ءاربىر قوناق كەلىپ كورەتىن ەكى تاعىلىمدى قابىرستان بار: ءبىرى - شاھيتتەر قابىرستانى، ەكىنشىسى - ۇلتتىق پاتەون. بۇل ولاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ قالىپتاسىپ كەتكەن.
ارينە، بىزدە ۇلتتىق قابىرستان اشىلسا، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ونىڭ قاتاڭ ءتارتىبى مەن ەرەجەسى بولۋى ءتيىس.
- جەرلەۋ ءراسىمى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟ قاشان، قاي جەردە وتەدى؟ قانداي كومەكتەر قاجەت؟
- ءازىر بىزگە بەلگىلى جوسپار بويىنشا، اتقارۋشى بيلىك مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلىن جەر قوينىنا بەرۋدى 31 مامىرعا قارسى اتقارماق. قاي كۇنى، قاي ساعاتتا ەكەنىن ايتا المايمىن. ەلباسى «قابانباي باتىر كەسەنەسىنىڭ ماڭىنا ۇلتتىق قابىرستان جاسايمىز» دەگەن سوڭ، «وندا سماعۇلدان ارتىق كىم جەرلەنۋى مۇمكىن» دەپ تە ويلاناتىنىمىز انىق.
«ەگەر پانتەون ماسەلەسى سوزىلىپ كەتسە، ءوز كۇشىمىزبەن قالانىڭ ورتاسىنداعى («جاستار» ش/ا) ەسكى زيراتقا قويامىز. 20-جىلدارى اقمولا جەرىن قورعاپ قالعان قايراتكەرگە ەكى مەتر جەر تابىلاتىن شىعار. سۇيەكتى قورلامايىق!» دەگەن ازاماتتاردىڭ ۇسىنىسى دا كۇن تارتىبىنەن تۇسە قويعان جوق.
جالپى، سماعۇلدىڭ اكەسى - مولدا بولعان ادام. شىن مۇسىلمان «مەنى جاقسى-جايساڭداردىڭ جانىنا جەرلە، سۇيەگىم بيىكتە جاتسىن، بەيىتىمدى جارقىرىتىپ اسپەتتەڭدەر» دەمەيدى. سوندىقتان ءبىز ەل مەن جەر ءۇشىن قۇربان بولعان س.سادۋاقاسۇلىن ءوز دارەجەمىزدە تانىپ، باسىن قارايتىپ جاتساق، كەيىنگى تولقىن دا تولىسقان دارەجەسىندە باعالاپ-قادىرلەر. بۇل جاس الاشتىڭ جالىنى، جاس قازاقتىڭ قايراتى بولىپ باقيعا اتتانعان سماعۇل ءۇشىن ەمەس، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك. مۇنى قازاق ءبىر اۋىز سوزگە سىيدىرىپ «سۋ سۇزىلمەيدى، سۇيەك ۇزىلمەيدى» دەگەن. تەكتىلەردىڭ سۇيەگى ۇزىلمەيتىنىنە يمانىم كامىل.
سۇحباتتاسقان فازىلبەك ءابساتتارۇلى
«اباي-اقپارات»
