الاشتىڭ بالاسى وسى جولى بولماسا،

جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار

ءاليحان بوكەيحان

ءجۇز جىل ءوتىپتى. ءجۇز جىل!

بۇگىن جەتىنشى قىركۇيەك، ەرتەڭ سەگىزى.

8 قىركۇيەك – تاريحتا «ۋفا ءماجىلىسى» دەگەن اتپەن قالعان، شەشۋشى، سول كەزدەگى قازاقتىڭ، ءدۇيىم قازاقتىڭ بولماسا دا، اۆتونوميا جاريالاساق دەپ جەل وتىندە جۇرگەن ەستى ازاماتتاردىڭ ءۇمىتىن قايتا جاققان جيىننىڭ باستالعان كۇنى.

1918 جىلدىڭ جاز توقسانىندا ەدىلدىڭ بويىنان ءسىبىر ولكەسىنە دەيىنگى ايماق رەسەيدىڭ دەموكراتيالى ايدىنى سانالدى. ماۋسىم ايىندا چەحوسلوۆاك اسكەرىنىڭ كومەگىمەن سامارا مەن ومبىنىڭ اراسىنداعى ءىرى قالالاردىڭ تۇگەلىندە دەرلىك بولشەۆيكتەر بيلىكتەن كەتتى. ونىڭ ەكپىنى قازاق جەرىنە دە جەتكەن ەدى. «الاشوردا الاش قالاسىندا ىسكە كىرىستى»، «الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن الاشوردا وبلىستىق جانە ۋەزدىك كەڭەستەر ارقىلى باسقارادى»، «الاش اۆتونومياسى تەرريتورياسىندا سوۆەتتىك بيلىك شىعارعان بارلىق دەكرەت جارامسىز سانالسىن» دەپ، ءا.بوكەيحان، م.تىنىشباەۆ، ح.عابباسوۆ قول قويىپ، بىرنەشە قاۋلى شىعاراتىنى وسى كەز.

«بارلىق بيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا بەرىلسىن!» دەگەن ۇران ترانسپارانتتار مەن گازەتتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنە قايتا شىقتى. پەتروگراد پەن ماسكەۋدەگى وزىمبىلەمدىكتەن كوڭىلى قالعان ەسەرلەر مەن كادەتتەر، سولداتى وزىنە ءجون ۇيرەتىپ سورلاعان گەنەرالدار، پاتشانى تاقتان تايدىرعان اقپان توڭكەرىسىنىڭ جەمىسىن ۋىسىنان شىعارىپ العان كوسەمدەر جازدىڭ سوڭىنا قاراي ءبىر جۇتىم بوستاندىق اۋاسىن ىزدەگەندەي ءسىبىردى بەتكە ۇستادى.

***

ۋفا – باشقۇرت قالاسى. اق ەدىلدىڭ جاعاسىندا، كوكجەلەكتى، ادەمى، گۋبەرندىك شاھار. باشقۇرتتار وزدەرى ءوفو دەيدى. عۇمار قاراش ءۇپى، «اباي» جۋرنالى وفە دەپ كەلتىرەدى. ماعجان وقىعان «عاليا» مەدرەسەسى، كارىموۆتار باسپاسى وسى قالادا. و كەزدە جان باسى ەكى ميلليونعا جەتپەگەن باشقۇرت ەرتە وتىرىقشى بولسا دا، ورىسپەن ەرتە ارالاسسا دا، ءداستۇر-سالتىن، ءتىلىن، مىنەزىن، ەر مىنەزىن جوعالتپاعان حالىق. بەس ميلليوننان اسقان قازاقتان جاھانشا ەكى مىڭ ميليتسيا، سەمەيدەگى كاپيتان توقتامىشەۆ ءۇش ءجۇز ەلۋ اتتى اسكەر جاساقتاعاندا، باشقۇرتتار بولشەۆيكتەرگە قارسى تۇرۋعا ەكى ديۆيزيا شىعارىپتى. «اسكەرىمىز ەكى ديۆيزيا بولدى» دەپ زاكي ءۋاليدي جازادى.

باشقۇرتتىڭ سول ۋفاسى 8 قىركۇيەكتە ساياسي وركەسترلى ساحناعا اينالدى. تاڭەرتەڭ ساپ تۇزەگەن سالت اتتىلار شەرۋى ءوتتى. ودان سوڭ سالتاناتتى ميتينگ. دەلەگاتتىڭ ءبارى «ءسىبىر» قوناق ۇيىنە تۇسكەن، وندا گۋ-گۋ اڭگىمە. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى پەتروگرادتاعى ەيفوريالىق احۋال «ءسىبىردىڭ» ۆەستيۆيۋلىنە اۋىسقان. سىرتتا مۇزداي قارۋلانعان قاراۋىل.

مەملەكەتتىك ءماجىلىس قوناقۇيدىڭ ۇلكەن زالىندا كەشكى ساعات التىدا باستالدى. ءماجىلىستى برەشكو-برەشكوۆسكايا اشتى. ءماجىلىس توراعاسى ن.اۆكسەنتەۆ. چەليابىدە كەلىسىلگەن الدىن الا ۇيعارىم بويىنشا مەملەكەتتىك جيىنعا 23 دەلەگاتسيا قاتىستى. بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ سامارا كوميتەتى (كومۋچ), ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى (ومبى), ورال وبلىستىق ۇكىمەتى (ەكاتەرينبۋرگ), ورىنبور كازاك ۇكىمەتى، ورال كازاك ۇكىمەتى، ءسىبىر، يركۋتسك، جەتىسۋ، ەنيسەي، استراحان كازاك اسكەرلەرىنىڭ وكىلدەرى، باشقۇرت ۇكىمەتى، الاشوردا، تۇركىستان ۇكىمەتى، ىشكى رەسەي مەن ءسىبىردىڭ تۇركى-تاتار ۇلتتىق باسقارماسى، ەستون ۋاقىتشا ۇكىمەتى، سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەر (ەسەر), رەسەي سوتسيال-دەموكرات جۇمىسشى پارتياسى (مەنشەۆيكتەر), حالىقتىق-سوتسياليستىك ەڭبەك پارتياسى، حالىق بوستاندىعى پارتياسى (كادەت), «ەدينستۆو» بۇكىلرەسەيلىك سوتسيال-دەموكراتيالىق ۇيىمى، ءسىبىر، ورال جانە ەدىل بويى زەمستۆولارى مەن قالالار سەزى وكىلدەرى، «رەسەيدىڭ قايتا جاڭعىرۋ وداعى»، ءسىبىر وبلىستىق دۋماسى سياقتى ۇيىمداردان 200-دەن استام ادام كەلىپتى. ماجىلىسكە قاتىسقان 157 دەلەگاتتىڭ ناقتى اتى-ءجونى بەلگىلى. دەلەگاتتاردىڭ ءبىرىنىڭ جازۋىنشا، «كىرەبەرىستە حاتشىلار ۇسىنعان پاراققا كەيبىر ازاماتتار قول قويۋدى اسا قاجەت ساناماعان». ءتىزىم سودان تولىق ەمەس.

مەملەكەتتىك ماجىلىسكە شەتەل دەلەگاتسيالارى دا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىستى. ولاردىڭ ىشىندە اقش كونسۋلدىعىنىڭ حاتشىسى ر.شنەيدەر، فرانتسۋز اسكەري ميسسياسىنىڭ وكىلدەرى ا.گينە مەن ل.جانو، چەحوسلوۆاك ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى دۋندوچەك، سۆوبودا، پاتەيدەل بار.

«ءسىبىر» قوناق ءۇيى بولعان عيمارات بۇزىلماپتى، ۋفانىڭ ورتالىعىندا ءالى تۇر. ەسىگى سىقىرلاپ اۋىر اشىلادى، تەمىر جيەكتى باسپالداقتارى پاتشا زامانىندا سوم تەمىردەن قۇيىلعان سياقتى. سىرت پوشىمى دا وزگەرمەگەن، اق كەرىشتىڭ ۇستىنە القىزىل ارزانقولداۋ بوياۋ جاعىپ قانا كەلەلى كەڭەس وتكەن ءۇيدىڭ سالماقتى بەينەسىن جوعالتىپ الىپتى. بۇل ءۇيدىڭ نەعىلعان ءۇي ەكەنىن بىلەتىن ءتىرى پەندە جوق.

***

رەسەيدەگى جاڭاشىل كۇشتەر حح عاسىر باسىنداعى مەملەكەت سيپاتىن مۇلدە باسقاشا ەلەستەتتى. مونارحيالىق بيلىك، ەلدى پاتشانىڭ راپايسىز باسقارۋى ەسكىردى دەپ ەسەپتەدى. رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك فورماسىن حالىق «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» – قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى ءوزى تاڭداۋى كەرەك دەگەن يدەيا ساياسي ورتا مەن زيالىلار اراسىندا كەمىندە ون-جيىرما جىل ايتىلىپ كەلە جاتقان. ءتىپتى نيكولاي پاتشا تاقتان باس تارتىپ، بيلىكتى كنياز ىنىسىنە ۇسىنعاندا، ميحايل رومانوۆ بۇل ورىنعا ءوزىن لايىق كورمەي، رەسەي تاعدىرىن قۇرىلتاي جينالىسى شەشسىن دەپ، بۇكىل وكىلەتتىلىگىن ۋاقىتشا ۇكىمەتكە بەرەدى.

قۇرىلتاي جينالىسىن – قوعامنىڭ مۇددەسىن تانىتاتىن زاڭدى تالقىنى وتكىزۋ رەسەي ساياسي ەليتاسىنىڭ ارمانى. رەسەيدىڭ پاتشالىق مونارحيا قالپىن ساقتاۋى نەمەسە دەموكراتيالى رەسپۋبليكا بولۋى; فەدەراتسيا نەمەسە ۋنيتارلى بولۋى; پارلامەنتتىك، يا بولماسا پرەزيدەنتتىك بيلىك ورناۋى; مەنشىك، قۇقىق سياقتى حالىقتىڭ ويى مەن ەركىن بىلدىرەتىن كونستيتۋتسيالىق ماسەلەلەر قۇرىلتايدا شەشىلۋگە ءتيىس. رومانوۆ ايتسىن، ايتپاسىن، ۋاقىتشا ۇكىمەت ەڭ ءبىرىنشى وسى جينالىستى وتكىزۋگە مۇددەلى. الدىمەن كنياز لۆوۆ، كەيىننەن كەرەنسكي باسقارعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ءوزى قۇرىلتاي جينالىسىنا دەيىن قىزمەت اتقارۋى ءتيىس ۋاقىتشا بيلىك بولاتىن.

***

مينسك مايدانىندا قارا جۇمىستا جۇرگەن قازاق جاستارىنا قورعان بوپ بارعان ءاليحان مەن مىرجاقىپ باستاعان ازاماتتار پاتشا تاقتان باس تارتتى دەگەن حاباردى ەستىگەن بەتتە قازاق دالاسىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە: «چەرنياەۆتاعى تىنىشباەۆقا، پەتروپاۆلداعى كوسەمەسوۆقا، تىلەۋلينگە، ومبىداعى تۇرلىباەۆقا، پاۆلودارداعى ساتباەۆقا، سەمەيدەگى مارسەكوۆكە، تۇراعۇلعا; قارقارالىداعى جاقىپقا، سماحانعا، حاسەنگە، زايسانداعى بوشتاەۆقا، قاراوتكەلدەگى رايىمبەكوۆكە، سۇلتان ابىلاەۆقا، اتباسارداعى سەيىلبەك جانايداروۆقا، سىزدىق ميشەنباەۆقا، سوۆەنكەدەگى شاھانگەرەي بوكەەۆكە، باقىتگەرەي قۇلمانوۆقا، جانىبەكتەگى وراش شامبالوۆقا، كراسنىي يارداعى وراش شولتىروۆقا، كراسنىي كۋتتاعى ادۆوكات نيازوۆقا، ويىلداعى حالەلگە، ۋرالسكىدەگى عابيدوللاعا، پەروۆسكىدەگى بەكقوجاعا، حوجا احمەدكە، يۋسۋفبەككە، ىرعىزداعى شونانوۆقا، تۇركىستانداعى وتەگەنوۆكە، قوقانداعى اقاەۆقا، سكوبەلەۆتەگى عابدىراحمان ورازاەۆقا، تاشكەنتتەگى ۆراچ كوتىباروۆقا، اندىجانداعى قوجىقوۆقا، قاپالداعى تۇرىسبەكوۆتارعا، اقتوبەدەگى قاسىم ارعىنعازيەۆقا، تورعايداعى الماسوۆقا، قارالدينگە، توقتاباەۆقا.

ۋچرەديتەلنىي سوبرانيە سايلاۋلارىنا قازاق بولىپ قامدانۋ كەرەك. جارامدى، جاقسى ادامدارىن اۋىزعا الا بەرۋ كەرەك. ءبىز قالايتىن پاتشالىق ءتۇرى – دەموكراتيچەسكي رەسپۋبليكا»، - دەپ ارنايى حات جىبەرەدى. ءبىر جاپىراق قانا حاتتىڭ ءوزى قۇرىلتاي جينالىسىنان كوپ ءۇمىت كۇتكەن كوڭىل كۇيدى اڭعارتاتىنداي. 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى كەزىندەگى سول كۇندەردە مىرجاقىپتىڭ پەتروگرادتا «ميللەتلەرگە مۇحتاريات!»، «سامووپرەدەلەنيە ناتسي» دەگەن ترانسپارانت ۇستاپ شىعۋى – قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ءاۋ باستان اۆتونوميا الۋدى ويلاعانىن كورسەتەدى.

رەسەيدە كادەت، ەسەر، مەنشەۆيك، بولشەۆيك سياقتى پارتيا كوپ. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە تولىق ساي كەلمەيدى. اسىرەسە، قۇرىلتايدا ۇلتتارعا اۆتونوميا اپەرەيىك دەگەن ەشكىمنىڭ ويىندا جوق. سول سەبەپتى ءاليحان «الاش» پارتياسىن قۇرىپ، داۋىستى شاشىراتپاۋ ءۇشىن قۇرىلتاي سايلاۋىنا سول پارتيانىڭ تىزىمىنەن عانا ءتۇسۋدى ۇسىنادى. ورىنبورداعى ءى قازاق سەزىندە وسى ۇسىنىسقا ساي «ءبىر وبلىستا ءبىر سپيسوكتان ارتىق بولماسىن، سايلاۋدا كانديدات سپيسوگىن «الاش» پارتياسىنىڭ سپيسوگى دەپ جۇرگىزۋلەرى كەرەك» دەگەن ۋاعداعا توقتالادى ءبارى.

ءاليحاندى تىڭداعان ەر دە بار، تىڭداماعان ەل دە بار. ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىسى سايلاۋعا جالعىز ءتىزىم ۇسىنادى. سەمەي وبلىسىندا مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتباەۆ سياقتى جاستار «الاش» پارتياسىنىڭ ۇگىتىن جۇرگىزگەن. بىراق، الاقانداي عانا بوكەي ورداسى ەكى ءتىزىم ۇسىنىپتى: ءبىرىنشى ءتىزىم – ۋ.تاناشەۆ، ب.قۇلمانوۆ; ەكىنشى ءتىزىم – ق.سارموللين، س.نۇرالىحانوۆ. جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارى دا م. تىنىشباەۆ توبى مەن ى.جايناقوۆ توبىنا ءبولىنىپ ەكى ءتىزىم بەرىپتى.

ءبىر قىڭقىل تورعايدان شىعىپتى. تورعاي وبلىسى قازاقتارى اتىنان سايلاۋعا تۇسەتىن دەپۋتاتتار ءتىزىمىنىڭ ەڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى، احمەت ءبىرىمجانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇرعان. «ءۇش كىسى ۇشەۋى دە ارعىن، ۇشەۋى دە ءبىر ۋەزدەن دەگەن ءسوز شىعىپتى، ارعىندى ازايتايىن، ەڭ باستىسى تورعاي وبلىسى جالعىز تىزىمنەن تۇسكەنى» دەپ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دەپۋتاتتىقتان باس تارتادى.

قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىنا قاراماستان، سىرداريا وبلىسىندا سەرالى لاپين مەن سادىق قوجا يشان سەزد ۇيىمداستىرىپ، جاڭا ءتىزىم ءتۇزىپتى. تىزىمدە ساياساتقا ارالاسپاعان يشاندار باسىم ەكەنىن كورىپ، «بىرلىك تۋى» گازەتى «ولار پەتروگرادقا نيكولايدىڭ جاڭازاسىن شىعارۋعا بارماسا، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە سەكىلدى توپقا تۇسۋگە جارايتىن ادامدار ەمەس»، - دەپ جازادى.

***

اقپاندا بيلىككە كەلگەن جاڭا ۇكىمەت ءۇش ايدا وتكىزەدى دەگەن قۇرىلتاي سايلاۋى اۋەلگىدە 1917 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگىنە جوسپارلانىپ، ودان سوڭ قاراشانىڭ 12-سىنە بەلگىلەنەدى. بىراق، 25 قازاندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قارۋلى كۇشپەن تاراتىپ، زاڭسىز جولمەن بيلىككە لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر كەلدى. «الاشتىڭ» ۇمىتىنە وسى كەزدە ءبىر كولەڭكە تۇسەدى.

سايلاۋ جونىمەن وتكەن جوق. قازاق جەرىنىڭ كەيبىر جەرىندە مۇلدە سايلاۋ بولمادى. سوعان قاراماستان «الاش» پارتياسى بۇل سايلاۋدا ەڭ كوپ داۋىس جيناعان پارتيالار قاتارىندا بولدى.

قۇرىلتايدا ەڭ كوپ داۋىستى سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەر – ەسەر پارتياسى الدى. سايلاۋعا قاتىسقان حالىقتىڭ 40,4 پايىزى ەسەرگە داۋىس بەرگەن. بولشەۆيكتەر 24,0 پايىز. ۋكراينا ەسەرلەرى 7,7; كادەتتەر 4,7; مەنشەۆيكتەر 2,6; گرۋزيا مەنشەۆيكتەرى، ءازىربايجاننىڭ «مۋساۆاتى»، ارمەنيانىڭ «داشناكتسۋتيۋنى»، سولشىل ەسەرلەر جانە «الاش» پارتياسىنىڭ ارقايسىسى ءبىر پايىزدان كوپ داۋىس جيناعان. سايلاۋدا كوپ داۋىس جيناعان ون پارتيا وسىلار.

ءبىر پايىز از سياقتى. شىن مانىندە از ەمەس. بۇل سايلاۋدىڭ بۇكىلرەسەيلىك سايلاۋ ەكەنىن، قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعىن، جەردىڭ شالعايلىعى مەن ەلدىڭ تۇرمىسىن، جەتىسۋ وڭىرىندەگى اشتىقتى، سىرداريا وبلىسىندا سايلاۋدىڭ مۇلدەم وتپەي قالعانىن ەسكەرسەڭىز، ءبىر پايىزدان اسۋ ۇلكەن جەتىستىك. ءاليحان بوكەيحان سايلاۋ الدىندا جازعان «قازاق دەپۋتاتتارى» اتتى ماقالاسىندا 5 ميلليون 249 مىڭ قازاقتىڭ 1 ميلليون 21 مىڭى سىرداريا وبلىسىندا تۇرادى، 5 دەپۋتات وسى وبلىستان سايلانۋعا مۇمكىندىك بار دەپ جازادى. ءى سەزد قاۋلىسىندا سىرداريا وبلىسىنىڭ ءتىزىمىن مۇستافا شوقاي مەن سانجار اسفەندياروۆ باستاپ تۇر ەدى. 200-250 مىڭ ادامنان ءبىر دەپۋتات سايلانادى دەگەن سايلاۋ تۋرالى قاۋلىعا سۇيەنىپ، ءاليحان قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ سانى 22-26 بولۋعا ءتيىس دەپ بولجايدى.

ءبىر پايىز توڭىرەگىندە عانا كورىنگەنىمەن، «الاش» پارتياسى سايلاۋ وتكەن وبلىستاردىڭ تۇگەلگە دەرلىگىندە جەڭىسكە جەتتى. اسىرەسە قازاق تۇتاس قونعان جەرلەردە «الاش» تىزىمىنە داۋىس بەرمەگەن ادام كەمدە-كەم. جەتىسۋ وبلىسىندا 57,5, تورعاي مەن ورال وبلىستارىندا «الاش» 75 پايىز داۋىس الىپتى. بۇل قازاق حالقىنىڭ «الاشتى» ناق قولداۋى. تورعاي وبلىسىنىڭ ىرعىز ۋەزىندە «الاش» 51351 داۋىس، ەسەر 181 جانە ەسدەك 193 داۋىس العان. تورعاي  ۋەزىندە «الاش» 54978, ەسەر 110, ال ءالىبي جانگەلدين باستاعان ەسدەك پارتياسى نەبارى 41 داۋىس جيناپتى.

سەمەي وبلىسىنىڭ سەمەي ۋەزىندە «الاش» 14 پارتيانىڭ ىشىنەن ەڭ كوپ 85,6% (58331 ادام) داۋىس جينايدى. ودان كەيىن تۇرعان ەسەرلەر نەبارى 5 پايىز يەلەنگەن. كازاكتار 4,6% بولسا، بولشەۆيكتەر 2,8%. سەمەي قالاسىندا «الاش» پارتياسى 3304 داۋىس السا، كولباي توگىسوۆتىڭ «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنا ءبىر-اق ادام داۋىس بەرگەن.

قۇرىلتاي دەپۋتاتتارىنا سايلانعان ازاماتتاردىڭ ناقتى ءتىزىمىن جاساۋمەن اينالىسقان رەسەيلىك زەرتتەۋشى ل.پروتاسوۆ قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن 12 ادام دەپ كورسەتەدى. ءاليحاننىڭ قازاقتان كەمىندە 22 دەپۋتات سايلانۋى ءتيىس دەگەن بولجامى مەن سىرداريا وبلىسىندا سايلاۋ وتپەي بەس ورىننان قازاق قۇر قالعاندىعىن ەسكەرسەك، 12 ادام (800-ءدىڭ 1,5 پايىزى) از ەمەس. ءارى زەرتتەۋشىنىڭ سايلاۋ ناتيجەلەرى تۋرالى جەرگىلىكتى مۇراعات پەن سول كەزدەگى قازاق ءباسپاسوزىن وقىماعانى تاعى بار.

***

قۇرىلتاي جينالىسى پەتروگرادتا 1918 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا باستالدى. باستالعان بەتتە جابىلدى. لەنين قارۋلى سولداتتارعا «دەلەگاتتار سىرتقا شىققان سوڭ، تاۆريا سارايىنىڭ ەسىگىن جاۋىپ، ەشكىمدى كىرگىزبەڭدەر» دەگەن تاپسىرما بەرەدى. ويتكەنى، قۇرىلتاي دەلەگاتتارى بولشەۆيكتەر بيلىگى زاڭسىز ەكەنىن جاريالاپ ۇلگەرگەن ەدى. لەنين بيلىككە كەلگەن سوڭ، «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرىلتايدان اۆتونوميا سۇرايمىز دەگەنى ساعىمعا اينالعانىن بىلگەن سوڭ، قازاق سەزى الاشوردا ۇكىمەتىن قۇردى. سەزدە الاش اۆتونومياسى جاريالانبادى. ءاليحان اۆتونوميانى لەگيتيمدى تۇردە جاريالاۋ كەرەك دەگەن پوزيتسيا ۇستاندى. لەگيتيمدى جاريالاۋدىڭ ءۇمىتىن ۋفا ءماجىلىسى قايتا جاققان.

***

ۋفاداعى مەملەكەتتىك ءماجىلىس ەڭ اۋەلى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق بيلىك جاساقتاۋدى قولعا الدى. ول بيلىك قۇرىلتاي جينالىسىن قايتا وتكىزە مە، الدە قۇرىلتاي جينالىسىن جاڭا سايلاۋ ارقىلى وتكىزە مە دەگەن ماسەلە دە ءماجىلىستىڭ نەگىزگى پىكىرتالاسىنا اينالدى.

جيىرمادان استام دەلەگاتسيانىڭ قاي-قايسىسى بولسىن ماجىلىسكە ءتاستۇيىن دايىندىقپەن كەلگەن. ءار توپتىڭ ويىندا وزىنشە قالىپتاعان بيلىك مودەلى بار. تالقى العاشقى كۇنى باستالا قويمادى. كەشكى التىدا اشىلعان جيىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى مىنبەرگە شىققان دەلەگاتتاردىڭ قۇتتىقتاۋىمەن، ءۇمىتتى سوزدەرىمەن، رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جەدەلحاتتاردى وقۋمەن ءوتتى. تورالقا وداقتاس ەل باسشىلارى: اقش پرەزيدەنتىنە، ۇلىبريتانيا، يتاليا، فرانتسيا، جاپونيا ۇكىمەتى توراعالارىنا جانە چەحوسلاۆاكيا ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا ىنتىماقتاستىق سالەمىن جولداۋدى ۇسىندى.

ءماجىلىستىڭ ەكىنشى وتىرىسى اراعا ءبىر كۇن سالىپ، 10 قىركۇيەكتە ءوتتى. وسى وتىرىستا قۇرامىنا بارلىق دەلەگاتسيا وكىلدەرى كىرەتىن كەلىسىم كوميسسياسى قۇرىلدى. رەسەيدىڭ ورتالىق بيلىگىن قۇرۋدىڭ ءپرينتسيپتى ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن كوميسسيا جۇمىسى ۋفا مەملەكەتتىك ءماجىلىسىنىڭ ەڭ مۇددەلى ءىسى ەدى. كوميسسيا قۇرامىنا تۇركىستان ۇكىمەتىنەن مۇستافا شوقاي، الاشوردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحان، باشقۇرت ۇكىمەتى اتىنان زاكي ءۋاليدي، ءسىبىر مۇسىلماندارىنان  سۇلتانبەك ماملەەۆ كىرەدى.

***

ۋفاداعى مەملەكەتتىك ماجىلىسكە الاشوردا، تۇركىستان، باشقۇرت ۇكىمەتى مەن تۇركى-تاتار باسقارماسىنان ساياسي ىسكە جەتىك ازاماتتار كوپ كەلگەن ەدى. تۇركىستان مۇحتارياتى ۋاقىتشا ۇكىمەتىنەن مۇستافا شوقايمەن قوسا، ءابدىراحمان ورازاەۆ ماجىلىسكە وكىل رەتىندە قاتىسقان. قازاق ازاماتتارىنىڭ كەيبىرى جيىندارعا الاشوردا اتىنان قاتىسسا، ەندى ءبىر بولىگى قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە اتالادى. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ، سالىمگەرەي ءجانتورين، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءۋاليتحان تاناشەۆ، عۇبايدوللا الىبەكوۆ، نۇرعالي يپماعانبەتوۆ، ساعىندىق دوسجانوۆ، يمام الىمبەكوۆ، ءابدراحمان ءبايدىلدين سياقتى ازاماتتار سول كەزدە ۋفادا بولدى. ءتىپتى، الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعاننان بەرى ونىڭ ون بەس مۇشەسىنىڭ كوپ بولىپ باسى قوسىلعانى تەك وسى جولى عانا. ورىنبورداعى الاشوردا قۇرامى انىقتالعان سەزگە دە ونىڭ نەبارى جەتى مۇشەسى قاتىسقان. بۇل جولى ءاليحان بوكەيحان، مۇستافا شوقاي، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ءۋاليتحان تاناشەۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ – الاشوردانىڭ سەگىز مۇشەسى ۋفادا ەدى.

الاشوردانىڭ جەتى مۇشەسى 11 قىركۇيەكتە ۇكىمەت وتىرىسىن وتكىزەدى. ءاليحاننىڭ كەلىسىم كوميسسياسىنداعى ۇستانىمى وسى وتىرىستا تالقىلانۋى ابدەن مۇمكىن. ءوزىن تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى (توراعاسى) ەسەپتەگەن م.شوقاي بۇل جيىنعا قاتىسپاعان. پرەمەر-مينيستر ءھام مينيستر شەنىندەگى تۇلعالاردىڭ باسقوسۋى ويىل ءۋالاياتىن تاراتىپ، الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس ءبولىمىن قۇرۋمەن اياقتالدى. بۇل قازاق جەرىن بولشەكتەمەي، ءبىرتۇتاس تەرريتوريا رەتىندە قورعاۋعا، ءىى سەزدىڭ زاڭدى قاۋلىسى – الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋعا كەرەك ماڭىزدى شەشىم ەدى.

***

كەلىسىم كوميسسياسىنا ءار دەلەگاتسيادان ءبىر-ءبىر عانا مۇشە كىرگەنىمەن، ءار تۇلعا ءوزىنىڭ ۇكىمەتىنىڭ، ساياسى ۇيىمى مەن پارتياسىنىڭ ءپرينتسيپتى پوزيتسياسىن كورسەتتى. بۇل كوميسسيا رەسەيدىڭ سول كەزدەگى ساياسي ءھام اسكەري ەليتاسى مەن يستەبليشمەنتىنىڭ جىلدار بويى سۇزگىدەن ءوتىپ قالىپتاسقان مەملەكەت قۇرىلىسى جانە ونىڭ بيلىگى تۋرالى يدەيالارىن پىكىرتالاسقا سالدى. ءار دەلەگاتتىڭ سوزىندە سالماعى ءزىل-باتپان وي.

كوميسسيا وتىرىسىنىڭ العاشقى كۇنى – 12 قىركۇيەكتە ءاليحان بوكەيحان ءسوز سويلەدى. ءاليحان يمپەريالىق سانانى سىناپ، ۇكىمەتتەن تەڭ قۇقىق سۇرايدى: «ازاماتتار! مەن مۇندا وسىنداعى قۇرىلتاي ءماجىلىسىنىڭ مۇسىلمان مۇشەلەرىنىڭ جانە تۇركىستان، باشقۇرتستان، الاشوردا اۆتونوميالىق وبلىستارىنىڭ ۇكىمەتتەرى جانە ىشكى رەسەي مەن ءسىبىردىڭ تۇركى-تاتار ۇلتتىق باسقارماسى اتىنان كەلىپ وتىرمىن... وبلىستىق ۇكىمەتتەردىڭ قۇرىلۋىن كەيبىرەۋلەر سەپەراتيزم ساناعىسى كەلەدى; مۇندا ەشقانداي سەپەراتيزم جوق... سەپەراتيزم جاسادى دەپ ەسەپتەيتىندەر سامودەرجاۆيەلىك رەسەيدە وزگە ۇلتتاردى قۇل، ال ۇلى رەسەيدىڭ وكىلدەرى قۇل يەلەنۋشى دەپ ويلاۋعا ۇيرەنگەن... بىراق، بۇنداي ويدان ەندى باس تارتۋ كەرەك.

ءبىز رەسەيدىڭ جوعارعى بيلىگى قۇرىلتاي ءماجىلىسىنىڭ وسى شاقىرىلىمىندا بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز! ال كواليتسيالىق بيلىك وسىندا قاتىسىپ وتىرعان ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىنەن قۇرىلۋى ءتيىس. بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي مىجىلىسىنەن ءتورت وكىل، ءسىبىر ۇكىمەتىنەن – ءبىر وكىل، قاتىسىپ وتىرعان كازاك اسكەرلەرىنەن – ءبىر وكىل، تۇركىستان، باشقۇرتستان، الاشوردا اۆتونوميالىق ۇكىمەتتەرىنەن – ءبىر وكىل بولۋى كەرەك»

ءاۋ باستان كوميسسيادا مەملەكەت بيلىگى ءبىر عانا ادامنىڭ نەمەسە بىرنەشە ادامنىڭ قولىندا بولۋى كەرەك پە، ۇكىمەت پارتيالىق نەگىزدە قۇرىلا ما، الدە كواليتسيالىق سيپاتتا بولا ما دەگەن ماسەلەلەر تالقىلاۋعا ءتۇستى. ءاۋ باستان-اق كوميسسيا حالىقتىق بيلىكتى قولدايتىندار مەن اشىق ايتپاسا دا اسكەري ديكتاتۋرا ورناتقىسى كەلەتىندەر بولىپ ەكىگە جارىلدى. حالىقتىق بيلىكتى قولدايتىنداردىڭ ەڭ سالماقتىسى كومۋچ، ديكتاتۋرا ورناتۋدى كوكسەيتىن كازاك اتاماندارىنا سۇيەنگەن ءسىبىر ۇكىمەتى.

تۇركى-مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنىڭ مۇددەسىن بىرگە قورعاۋعا ۋاعدالاسقان ءتورت دەلەگاتسيا ءۇشىن پارتيالىق نەگىزدەگى ۇكىمەت قولاي ەمەس – ءتورت دەلەگاتسيانىڭ تورتەۋى دە پارتيا اتىنان كەلىپ وتىرعان جوق. اسكەري ديكتاتۋرانىڭ دا پيعىلى بەلگىلى – دەسەيدى فەدەراتسيا ەمەس، قايتادان يمپەريا رەتىندە قۇرعىسى كەلەدى. سوندىقتان ولار ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا بارىن سالادى.

كوميسسيا مۇشەلەرى ۇلتتىق-تەرريتوريالى اۆتونوميا دەگەنگە قاتتى شۇيلىگەدى. بۇل «مۇسىلماندار دەلەگاتسياسى» ءۇشىن ەڭ اۋىر سوققى بولادى. ەسەر گەندەلمان: «اۆتونوميا قۇرىلتاي جينالاسىنىڭ ماسەلەسى دەپ، ورتالىق بيلىكتىڭ اۆتونوميالارمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى اڭگىمەنى مۇلدە قوزعاماۋدى سۇرايدى. ال، ءا.بوكەيحان، م.شوقاي، ز.ءۋاليدي «ۇلتتىق تەرريتوريالى اۆتونوميانىڭ رەسەي فەدەراتيۆتى ۇكىمەتىنە قارايتىن ءوز ۇكىمەتى بولادى. ول ۇكىمەت سىرتقى ىستەر، اسكەر، تەمىرجول ماسەلەلەرىنەن وزگە ءىستىڭ ءبارىن ءوز تەرريتورياسى شەڭبەرىندە ءوزى شەشەدى» دەگەن ۇستانىمدى بارىنشا قورعاپ تۇسىندىرەدى.

ورال ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ۆويتوۆ «رەسەيدە فەدەراتسيا جوق، ورتالىق بيلىك فەدەراتيۆتى قۇرىلىستى كۇشەيتۋمەن اينالىسپايدى» دەيدى. بۇعان ز.ءۋاليدي قارسى شىعىپ، «قازىرگى بار بوستاندىق قىسقارماۋى كەرەك» دەپ شىرىلدايدى.

مۇستافا شوقاي جاڭادان قۇرىلاتىن ۇكىمەت جەر زاڭىنا قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ 1918 جىلعى 5 قاڭتارداعى قاۋلىسىن الاتىن بولسا، ۇلتتىق ساياساتقا قاتىستى دا سول كەزدەگى مەملەكەت قۇرىلىسىنىڭ فورماسى نورمالارى الىنۋىن تالاپ ەتەدى. ول فورما «فەدەرالدى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا» بولاتىن دەيدى م.شوقاي.

كوميسسيادا «بيلىك ديكتاتۋرا قولىندا ەمەس، حالىقتىق ۇكىمەتتە بولۋى كەرەك»، - دەپ ەسەپتەيتىندەردىڭ سانى كوبىرەك بولسا دا، سالماق بىرتە-بىرتە ءسىبىر ۇكىمەتى جاعىنا اۋادى. ءسىبىر ۇكىمەتى ماڭىنا توپتاسقانداردىڭ ويى – يمپەريانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ديكتاتۋرا بيلىگى. حالىقشىلدار وپپوزيتسياسىنىڭ تالابىمەن عانا ولار ديكتاتۋرانىڭ كوپ كىسىلىك فورماسى – ديرەكتوريانى تاڭدايدى.

كۇنارا تالقىلاۋى ءتۇن جارىمىنا دەيىن سوزىلاتىن كوميسسيا وتىرىسى ەكىنشى اپتاعا جالعاسادى. بۇكىلرەسەيلىك بيلىك پارتيالار نەمەسە كواليتسيالار قۇرايتىن ۇكىمەت ەمەس، ديرەكتوريا بولادى دەگەنگە بارلىعى لاجسىز كەلىسكەن. ەندى «مۇسىلمان دەلەگاتسياسى» ءاليحان ايتقانداي، الاشوردا، تۇركىستان، باشقۇرت اۆتونوميالىق ۇكىمەتتەرىنەن ورتاق ءبىر وكىل ديرەكتوريا مۇشەسى بولسىن دەگەنگە كۇش سالادى. بىراق، بۇل ۇمتىلىس تا بىردەن قارسىلىققا ۇشىرايدى.

سوتسيال-دەموكراتيالىق ەڭبەك پارتياسىنىڭ وكىلى كيبريك: «ءار ۇلت وكىلى ۇكىمەتكە مۇشە ۇسىنسا، رەسەي بىرىكپەيدى، بولشەكتەنەدى» دەيدى. كادەت كرول: «مۇمكىن بۇلاردى مينيسترلىكتەگى ستاتس-حاتشى فۋنكتسياسى قاناعاتتاندىرادى» دەپ كەمسىتە سويلەيدى. ز.ءۋاليدي ستاتس-حاتشىلىق ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايدى دەپ كەسىپ تۇسەدى. سوتسياليست ماركوۆ «ءار ۇلتتان مۇشە تاڭداسا، كىسى كوبەيەدى» دەپ، ديرەكتوريا قۇرامىن ءۇش-اق ادام جاساۋدى ۇسىنادى. ونى ەستون ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى قولدايدى. اقىرى م.شوقاي «ءبىز ادام ۇسىنعاندا ۇلتتىق ماسەلەنىڭ وتكىرلىگىن ەسكەردىك. ول ادام قالايدا مۇسىلمان بولسىن دەمەدىك. ەگەر ۇلتتىق ماسەلەلەردى تولىق شەشە الاتىن بولسا، مۇددەمىزدى قورعاۋدى ورىس ۇلتىنان شىققان وكىلگە دە سەنىپ تاپسىرا الامىز» دەپ ءوز توپتارىنىڭ كەلىسىمىن بىلدىرەدى. ءا.بوكەيحان دا ۇكىمەتكە بۇكىل ەلگە بەلگىلى تۇلعالار سايلانادى دەگەن ۇمىتپەن ءوز وكىلدەرىن ۇسىنۋ تۋرالى ويىنان باس تارتاتىنىن مالىمدەيدى.

كوپ كوپتىگىن ىستەيدى. مەملەكەتتىك ءماجىلىس ن.اۆكسەنتەۆ، ن.استروۆ، ۆ.بولدىرەۆ، پ.ۆولوگودسكي، ن.چايكوۆسكي – بەس ادامنان تۇراتىن ديرەكتوريا سايلاپ، 23 قىركۇيەكتە اياقتالدى. بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەت – ديرەكتوريا تۋرالى اكتتە اۆتونوميالار قۇزىرەتىن انىقتاۋدى بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەتتىڭ دانىشپاندىعىنا (مۋدروست) تاپسىردى. بۇل اكتكە جارتى ايعا سوزىلعان ماجىلىسكە سوڭىنا دەيىن قاتىسقان 106 ازاماتتىڭ ىشىندە  ءا.بوكەيحان، م.شوقاي، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ورازاەۆ، ي.الىمبەكوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، س.دوسجانوۆ، ن.يپماعامبەتوۆ تە قول قويعان. اۆتونوميا ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشۋ تاعى دا قۇرىلتاي جينالىسىنا قالدىرىلدى. قۇرىلتاي جينالىسى 1919 جىلدىڭ 1 قاڭتارى كۇنى باستالادى دەپ جوسپارلاندى. ۋفا ءماجىلىسى اياقتالعاندا ديرەكتوريا مۇشەلەرىمەن قاتار تۇرىپ سۋرەتكە تۇسكەن قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى ءاليحان مەن مۇستافا ءبىر-ءبىرىن سوڭعى رەت وسى قالادا كوردى.

***

ديرەكتوريا 1918 جىلدىڭ 4 قاراشاسى كۇنى الاشوردانى تاراتۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. 18 قاراشادا بيلىككە كولچاك كەلىپ، ديرەكتوريانىڭ ءوزىن تاراتىپ جىبەردى. كولچاك اسكەرى ەكاتەرينبۋرگتە م.شوقايدى، ومبىدا ءا.بوكەيحاندى تۇتقىندادى.

الاش اۆتونومياسى 1918 جىلى دا جاريالانعان جوق.

بولات ءمۇرسالىم

Abai.kz