بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، توقىراۋىن بولىسىندا 1866 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت- ازاتتىق الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن زەرەك ءاليحاندى اكەسى قارقارالىعا الىپ بارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. بىراق ول مولدانىڭ قولىنان وقۋدى قاناعات تۇتپاي، قالاداعى ءۇش سىنىپتىق ساۋات اشاتىن مەكتەپكە اۋىسادى. ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879-1886ج. قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقىدى. 1886-1890ج. ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى «تەحنيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى. 1890-1894ج. سانكت - پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. ستۋدەنت كەزدەن-اق ونىڭ ساياسي كوزقاراسى قالىپتاستى، كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ءبىز ءبىر ماقالادا الەكەڭ جايلى ءبارىن ايتۋ مۇمكىن بولمايتىندىقتان، وسى جەردە 1917 جىلعا اۋىسىپ كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، توقىراۋىن بولىسىندا 1866 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت- ازاتتىق الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن زەرەك ءاليحاندى اكەسى قارقارالىعا الىپ بارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. بىراق ول مولدانىڭ قولىنان وقۋدى قاناعات تۇتپاي، قالاداعى ءۇش سىنىپتىق ساۋات اشاتىن مەكتەپكە اۋىسادى. ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879-1886ج. قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقىدى. 1886-1890ج. ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى «تەحنيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى. 1890-1894ج. سانكت - پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. ستۋدەنت كەزدەن-اق ونىڭ ساياسي كوزقاراسى قالىپتاستى، كادەتتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ءبىز ءبىر ماقالادا الەكەڭ جايلى ءبارىن ايتۋ مۇمكىن بولمايتىندىقتان، وسى جەردە 1917 جىلعا اۋىسىپ كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
الەكەڭ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. بىراق ول ءۇمىتى اقتالمايدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت، ونىڭ ىشىندە ءوزى مۇشەسى بولىپ جۇرگەن كادەت پارتياسىنىڭ كوسەمدەرى قازاققا اۆتونوميا بەرۋگە قارسى بولادى. ونىڭ ۇستىنە ولارمەن جەر ماسەلەسى جونىندە دە ىمىراعا كەلە المايدى دا، ول بۇل پارتيادان شىعىپ، قازاقتان سايلانعان توعىز وكىلدى باستاپ بارىپ، تومسك قالاسىندا ءسىبىر اۆتونوميستەرىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسادى. وسىندا بولاشاق ءسىبىر رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسى قۇرىلماق بولادى. بىراق، بۇل جوبانىڭ دا ىسكە اسپايتىنى انىقتالدى.
قۇرىلتايدان ورالىسىمەن ءاليحان قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش ساياسي ۇيىم الاش پارتياسىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىسەدى.1917 جىلى 21-28 شىلدەدە ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە «الاش» اتتى پارتيا قۇرىلىپ، بۇل سەزدە 14 ماسەلە قارالدى. سولاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتى بيلەۋ ءتۇرى; قازاق وبلىستارىندا اۆتونوميا; جەر ماسەلەسى; وقۋ ماسەلەسىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ال 1917 جىلى 24 ماۋسىمداعى «قازاق» گازەتىندە اۆتونوميالىقتىڭ نەگىزى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىر-ۇسىنىستار ايتىلعان. قازاق مەملەكەتى دەربەس پە جوق الدە بولاشاق فەدەراتيۆتىك روسسيانىڭ ءبىر اۆتونوميالىق بولىگى بولعانى ءجون بە؟ قازاقتار ءوز بەتىمەن تاۋەلسىز ەل بولا الا ما، الدە تاۋەلسىزدىككە باسقا حالىقتارمەن وداقتاسقان جاعدايدا جەتە مە دەگەن سۇراقتار تالقىلاندى. بىراق، سەزد ناقتى پىكىرگە كەلە المادى. كۇن تارتىبىندە ايرىقشا مانگە يە بولعان ءدىن، ايەل ماسەلەلەرى جانە سوت جۇيەسى بولدى. بۇرىنعى ەسكى سوت جۇيەسى تاراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا «قازاق تۇرمىسىنا لايىق ايرىقشا سوت قۇرىلۋعا» ءتيىس بولدى.
1917 جىلدىڭ 21 قاراشا كۇنى «قازاق» گازەتىندە الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جاريالاندى. «الاش» پارتياسىنىڭ ومىرگە كەلۋى ۇلكەن ساياسي ماسەلە ەدى. سول كەزدەگى قازاق ينتەلليگەنتسياسى عىلىمي جۇمىستارمەن دە، وقۋ-اعارتۋ ىسىمەن دە، العاشقى قازاق تىلىندە باسىلىمدار شىعارۋمەن دە، كوركەم تۆورچەستۆومەن دە اينالىسقانىن كورۋگە بولادى. «الاش» پارتياسى پروگرامماسىنىڭ جوباسىنداعى توعىزىنشى تاراۋدا «عىلىم-ءبىلىم ۇيرەتۋ» جونىندە وقۋ وردالارىنىڭ ەسىگى كىمگە دە بولسا اشىق، اقىسىز بولۋى; جۇرتقا جالپى وقۋ جايلى; باستاۋىش مەكتەپتەر انا تىلىندە وقىتۋى جانە ت.ب. دەپ اتاپ كورسەتىلەدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ قايراتكەرلەردىڭ ۇسىنىسىمەن 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ماسەلە قاراعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزى بولىپ ءوتتى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە - كەڭەستىك بيلىككە قاتىناس جونىندە باياندامانى ءا.بوكەيحانوۆ جاسادى. سەزد قازاق بولىستارىن بۇلىنشىلىكتەن ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا «ۇلت كەڭەسىن» قۇرىپ، ونىڭ اتى «الاشوردا» بولسىن دەگەن شەشىم قابىلدادى. 25 ورىننان تۇرعان بۇل ۇكىمەتتىڭ توراعاسى بولىپ كوپشىلىك داۋىسپەن بوكەيحانوۆ سايلاندى. سەزدە اۆتونوميانى جاريالاۋ مەرزىمى تۋرالى قىزۋ تارتىستار بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى. اقىرى الاش اۆتونومياسى جاريالانىپ، ءا. بوكەيحانوۆ سول العاشقى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ سايلاندى.
سەزدە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بايانداما جاسادى: قازاق دالاسىندا مەدرەسە مەن مەكتەپتەردىڭ ازدىعىن، قازاق تىلىندە وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەيتىنىن، سوندىقتان مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مەكتەپتەردى قۇرۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتتى. وسى ماسەلە بويىنشا قۇرامى 5 ادامنان تۇراتىن باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان قازاق تىلىندە وقۋلىق جازاتىن كوميسسيا قۇرىلدى.
ەندى الەكەڭ جايلى زەرتتەۋ ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىم، تاريحشىلارعا ءسوز بەرەيىك.
جازۋشى، تاريحشى تۇرسىن جۇرتباەۆ بىلاي دەيدى:
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بەس ۇستانىمى بولدى. ەڭ ءبىرىنشى - الاش ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت بولۋى ءتيىس. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن «جەر، جەر جانە جەر» بولۋى ءتيىس. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتىڭ ءوزى عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ، تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە، قونىس اۋدارۋشىلارعا بەرىلمەۋى ءتيىس. جەر - وتان. جەردى ساتقان وتاندى ساتقانمەن بىردەي. ەكىنشى ۇستانىمى - الاش جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، كوگىندەگى بارلىق بايلىق قازاقتىڭ وزىنە قىزمەت ەتۋى ءتيىس. «بوكەيحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، «قازاقتىڭ ءاربىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ تاعىلۋى ءتيىس»، - دەيدى جۇرتباەۆ مىرزا.
ءۇشىنشى ۇستانىمى - بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلىپ كيىلۋى كەرەك. ياعني مەملەكەت تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ءتيىس بولعان.
ءتورتىنشى ۇستانىمى - قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى، مەنتاليتەتى وزگە ۇلتتارعا قاراعاندا ۇستەم بولۋى كەرەك دەگەنگە سايدى. ياعني بۇل يدەولوگيالىق ۇستانىم بولاتىن.
ال بەسىنشى - ەڭ نەگىزگى ۇستانىمى بويىنشا عىلىمعا، سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن، زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىلۋى كەرەك ەدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ بۇل ۇستانىمىنىڭ دۇرىستىعىنا سامۋرايلىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن جاپون ۇلتىنىڭ بار-جوعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىرتۇتاس يمپەرياعا اينالىپ شىعا كەلۋى دالەل بولسا كەرەك».
مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىم­دارىنىڭ دوكتورى، الاشتانۋشى:
«-ءاليحان بوكەيحانوۆ كىم؟ ەگەر لاتىن امەريكاسى ءۇشىن سيمون بوليۆار قانداي بولسا، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق ءۇشىن سونداي تۇلعا. ەگەر اتاتۇرىك قانداي بولسا، ءاليحاندا قازاقتىڭ سونداي تۇلعاسى. ەگەر ماحاتما گاندي ءۇندىستان ءۇشىن قانداي بولسا، ءاليحان قازاق ءۇشىن سونداي تۇلعا. مiنە، وسىنداي دۇنيەنi حالىقتىڭ رۋحاني ءومiرiنiڭ قۇرامداس بولiگiنە اينالدىرۋعا كەلگەن كەزدە قازiرگi ۇرپاقتىڭ بۇعان ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيi جەتپەي جاتقانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.
الاش دەگەن ءسوز - ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جانە يدەياسى دەگەن ءسوز. ياعني، بۇل تار توپتىڭ ارەكەتi, تiرشiلiگi ەمەس، بۇل - جالپىۇلتتىق قوزعالىس. كەز-كەلگەن ساياسي قوزعالىستىڭ الدىنا قوياتىن بiرiنشi ماقساتى - مەملەكەتتiڭ تاۋەلسiزدiگi, دەربەستiگi. سول مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiك پەن قۇرىلىم ارقىلى جەردi ساقتاۋ، جەر ارقىلى ەلدiڭ تاۋەلسiزدiگiن، بولاشاعىن ساقتاۋ. سوندىقتان، الاش يدەياسى - ماڭگi يدەيا. قازاق حالقى، قازاق ۇلتى تiرi بولاتىن بولسا، وندا الاش يدەياسى دا تiرi بولادى.
قازiرگi قوعام الاش يدەياسىن 1917 - 1918 جىلداردا قابىلداعانداي نەلiكتەن سiڭiرە الماي وتىر؟ ارينە، تۇسiنەدi, قۇرمەتتەيدi. بiراق، مۇنىڭ بiر نازiك قىرى بار. جەتپiس جىل ءومiر سۇرگەن كەڭەستiك جۇيە الاش يدەياسىن مۇلدە باسقا باعىتتا ناسيحاتتادى، باسقا ماعىنادا كورسەتتi. كەڭەستiك يدەولوگيا «الاش - ۇلتتىق يدەيا ەمەس» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ياعني، الاشتى ۇلتتىق يدەياعا، ۇلتتىڭ ۇستانىمىنا قارسى قويدى.
... الەكەڭ «ءبىزدىڭ، احاڭ ەكەۋىمىزدىڭ پىكىرىمىز، مىناۋ» دەيدى. «كەڭەس ۇكىمەتىنە قاراعاندا پاتشا ۇكىمەتى جاقسى ەكەن، بىزگە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەردى» دەيدى. ال، كەڭەس ۇكىمەتى ولاردىڭ باسىن جۇتتى.
الاشوردانىڭ بارلىق وكىلدە­رىمەن بىرگە ءاليحان بوكەيحانوۆ تا ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە جا­بىلىپ، كوپ ۇزاماي، اتىلدى. مارقۇمنىڭ بۇگىنگە دەيىن قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز. تاريحشىلار پاتشا ۇكىمەتىنەن باستاپ، كەڭەس بيلىگىنە دەيىن وسى "قىر بالاسىنان" ءتىرى كەزىندە قانشالىقتى قورىقسا، ولگەننەن كەيىن دە سونشالىقتى ۇرەيلەنگەن دەيدى. تەك تاۋەلسىز ەل اتانساق تا، الاش ارىسىن توبەمىزگە كوتەرە الماعانىمىز وكىنىشتى. الاش وردا يەدەياسىن ناسيحاتتاۋ ناشار. كەزىندە كەڭەستىك بيلىك نە ىستەدى، كوشە اتىنىڭ ءبارىن بولشەۆيكتەرگە بەردى. كوممۋنيستەرگە ەسكەرتكىش قويدى. يدەولوگيا سولاي جۇرگىزىلدى. ال ەندى قازىر دەربەس مەملەكەت بولعان كەزدە، نەگە ءبىز سونداي ارەكەتتەرگە بارمايمىز»؟
م.قويگەلدى الەكەڭنىڭ قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز دەسە دە، ول بەلگىلى بولدى. بۇل جايىندا الاش ارىستارىنىڭ ءىسىن ءسال دە بولسا جالعاستىرۋشى، الەكەڭ مۇرىندىق بولعان «قازاق» گازەتىن قايتا ءتىرىلتۋشى ءارى باس رەداكتورى، جازۋشى قوعاباي سارسەكەەۆ بىلاي دەيدى:
«الاش ارىستارى ءاليحان بوكەي­حانوۆ پەن نىعمەت نۇرماقوۆ تاعدىردىڭ جازمىشىمەن 1937 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە ەكەۋى ءبىر كۇندە، ءبىر ستاتيامەن موسكۆادا اتىلعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. بىراق قايدا جەرلەندى؟ مۇنى بۇرىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا بەرمەيتىن. سول ءجايت ەندى بەلگىلى بولىپ وتىر. جەرلەنگەن جەرى موسكۆا تۇبىندەگى اتاقتى موناستىر اۋدانى اتالاتىن بايىرعى "دون زيراتى" ("دونسكوە كلادبيششە") ەكەن.
قىزىل يمپەريانىڭ قاتال زاڭى سول تۇستا بىلاي دەيدى: "تەلو راسسترەلياننوگو نيكومۋ ۆىداچە نە پودلەجيت، پرەداەتسيا (زەملە) بەز ۆسياكيح فورمالنوستەي ي ريتۋالا، ۆ پولنوم ودەياني، ۆ كوەم بىل راسسترەليان، نا مەستە پريۆەدەنيا پريگوۆورا يلي ۆ كاكوم-ليبو درۋگوم پۋستىننوم مەستە، تاكيم وبرازوم، چتوبى نە بىلو سلەدا موگيلى، يلي وتپراۆلياەتسيا ۆ پوگرەبالنىي مورگ".
ءتىپتى بولماعاندا (اتىلعان كۇنگى رەەسترگە قاراپ وتىرىپ) قورىم ىشىندە ارىستارىمىزعا بەلگى قويىلسا، ماسكەۋدەگى ءا.بوكەيحانوۆ پەن ن.نۇرماقوۆ تۇرعان ۇيگە تاقتا ورناتسا ارتىق ەمەس. ۇكىمەت، رەسەيدەگى قازاقستان ەلشىلىگى ويلاسسا بولادى. ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكتەر موسكۆادا شىققان "مەموريال" قوعامىنىڭ ("زۆەنيا" باسپاسى) "1935-1953 جىلدار ارالىعىندا اتىلعاندار ءتىزىمى" كىتابىندا تولىق كەلتىرىلەدى. اتالمىش جيناقتاعى "موسكۆا-تسەنتر" 1-يا كاتەگوريا" دەگەن تىزىمدە 111 ادامنىڭ اتى-ءجونى كەلتىرىلگەن. سولاردىڭ قاتارىندا 15-ءشى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ، ال 76-شى بولىپ نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ەسىمدەرى انىق جازىلعان. ءارى 27 قىركۇيەك كۇنگى اتىلعان تۇتقىنداردىڭ ورتەلمەگەنى، جەرگە كومىلگەنى ايتىلادى. دەمەك، ءموناستىردىڭ جەرلەۋ مەكەمەسىنىڭ ولىكتەردى تىركەۋ جورنالىندا شەيىت بولعانداردىڭ رەتتىك انىقتامالارى بار دەگەن ءسوز. ياعني، ورنى كورسەتىلۋگە ءتيىستى»
ايگۇل Iسماقوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
«قازاقتىڭ قاي عالىمىنىڭ ەڭبەگi حح عاسىر باسىندا وكسفورد پەن سوربوننادا جاريالاندى؟ تەك ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ ەڭبەگi عانا اتالعان ايگiلi عىلىم ورداسىندا جارىق كوردi. قازاقتىڭ قاي عالىمى قازاقتىڭ تاريحى تۋرالى شەت ەلدە ەڭبەك جاريالادى. تەك ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ «قازاق ەپوستارى تۋرالى» ەڭبەگi مەن ماعلۇماتتارى وكسفورد پەن سوربوننادا جاريالاندى. 1971 جىلى وكسفورد ەنتسيكلوپەدياسىنا شىققان ماعلۇماتتا «ءاليحان بوكەيحان - رەۆوليۋتسيونەر، سونداي-اق، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى، قازاق ەپوسى مەن فولكلورىن زەرتتەگەن تۇڭعىش عالىم» دەپ جازىلعان. سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جازبالارىندا دا وسىعان ساياتىن دەرەكتەر كەزدەسەدى.
الاش قايراتكەرلەرiنiڭ قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ مۇددەسi جولىنداعى ءار ەڭبەگi, ءار قادامى، وكiنiشكە وراي، بۇگiندە تولىق دەڭگەيدە باعالانباي كەلەدi. كەز-كەلگەن ىستە ۇلتتىق مۇددە تۇرۋى كەرەك دەگەن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى شاكارىمنىڭ شەجىرەسىن جوعارى باعالادى، «الاش» قالماقتىڭ ەمەس، قازاقتىڭ ءسوزى دەپ تۇڭعىش دالەلدەپ شىقتى. ءاليحان وزىنەن كەيىنگىلەرگە وقۋلىق جازۋدى تاپسىرىپ، 1922 جىلى ماعجان جۇماباەۆ «پەداگوگيكانى»، 1923 جىلى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «پسيحولوگيانى»، مىرجاقىپ «ەسەپ قۇرالىن» جازدى. ەڭ تاڭقالارلىعى ءاليحاندا «ءبىز ىستەمەگەندە كىم ىستەيدى؟» دەگەن قاعيدا بولعان. قازاقتىڭ قاي تۇسى كەنجە قالىپ جاتىر، سول باعىتتا جۇمىس اتقارعان جانە بۇل ساياسي كوسەم بولا تۇرا جاسالىنعان دۇنيەلەر. ءاليحاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاقتى سۇيەتىن جۇرەك كەرەك.
قازاقتىڭ ۇلتتىق، ەكونوميكالىق-شارۋاشىلىق تاريحىنىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانۇلى تۇر. پەتەربورداعى ورمان شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتiن ۇزدiك بiتiرگەن عالىم رەتiندە دە الەكەڭ شارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دا، قوعامدىق جانە ساياسي عىلىمداردىڭ دا باسىندا تۇردى جانە سونى iس جۇزiندە قالىپتاستىردى. جانە ماقالالارى مەن باياندامالارىن، ەكi تiلدە بiردەي جازعان ەڭبەكتەرi بولسا-داعى ونىڭ ساياساتتانۋشى رەتiندەگi بiر قىرى. بۇل قىرى ءالi باعاسىن العان جوق».
1921-1922-ءىنشى جىلدارى اشتىقتان 1 ميلليونعا جۋىق قازاق قىرىلدى. اشارشىلىق اسىرەسە، تورعاي وبلىسىندا قاتتى ءجۇردى. ال، سول كەزدە قازاق حالقىنا كومەك بەرۋ ءۇشىن ۇران تاستاپ، جىلۋ جيناعان الاش قايراتكەرلەرى بولاتىن. الەكەڭ 1932-33 جىلعى اشارشىلىقتىڭ الدىن-الۋ ءۇشىن دە كوپ ارەكەت جاساعان جان. الەكەڭنىڭ باسشىلىعىمەن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرى ەلگە ىلاڭ سالا كەلگەن ف.گولوششەكيندى ورنىنان تايدىرۋ ءۇشىن ستالينگە وپپوزيتسياداعى زينوۆەۆ، كامەنەۆتەرمەن بىرىگەدى. بۇل جايىندا گولوششەكيننىڭ ءوزى بىلاي دەگەن ەكەن: «قازاق قايراتكەرلەرى، مينيسترلەر الماتىدان شىعىپ ماسكەۋگە بارادى دا، پويىزدان ءتۇسىپ كرەملگە بارماي بىردەن ءاليحان بوكەيحانوۆقا بارىپ، سودان كەيىن عانا كرەملگە كەلەدى»...
وسىنداي ادامنان قورىقپاعاندا ستالين ۇكىمەتى كىمنەن قورقادى؟ وسىنداي ادامدى 1922 جىلدان ماسكەۋدە 1937 جىلعا دەيىن ۇيقاماقتا وتىرعىزباعاندا، ول ەكى ورتادا تۇرمەگە وتىرعىزباعاندا كىمدى وتىرعىزادى؟
ەندى الەكەڭ ايتقان وي-پىكىرلەرگە قۇلاق تۇرەيىكشى.
«ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اۆتونومياسى جەرگە بايلاۋلى اۆتونوميا بولماق.
بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول - ۇلتتىق ىنتىماق قانا.
باسشى ءادىل بولماي - جۇرت ءىسى وڭعا باسپايدى.
بولىس بولۋ دا قاسيەت بولىپ پا؟!
قازاق-اۋ! ءتۇزۋىڭ بىرىگىپ جۇرت ءۇشىن قام ويلايتىن كەز كەلگەن جوق پا؟!
جۇرت ءىسىن ءتۇس كورمەي، جاياۋ ءجۇرىپ ىزدەۋ - ماقسات.
اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، اقىلدى ءسوزدى اقىلدى ءىس قىلماق ودان دا قيىن.
ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ - بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن. بىلىمنەن ماقسات شىقپايدى.
جالپاق جۇرتتىڭ كوكىرەگىندە جاقسىلىق بولماسا - جۇرت جۇرت بولىپ تىرشىلىك قۇرا الماق ەمەس.
جىگىتتىگى بار جىگىتتى جۇدەتىپ، مەسەلىن قايتارماعان ءجون.
جۇرت پايداسىنا تازا جولمەن تۋرا باستايتىن ەر تابىلسا - قازاق حالقى سوڭىنان ەرەر ەدى».
بۇل اسىل سوزدەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ومىرشەڭدىگى جويىلماعاندىعى، ءتىپتى ەشقاشان جويىلمايتىندىعى كوزگە ۇرىپ كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
تاريحشى، جازۋشى، عالىمدارىمىز ايتقانداي الەكەڭ ءوز باعاسىن ءالى الا الماي كەلە جاتقانى انىق شىندىق. سوندا دا بولسا ول كىسىنىڭ ورنى قانداي ەكەنىن قىلىشىنان قان تامعان سول كەزەڭدە دە كورسەتۋگە تىرىسقان ەل ازاماتتارى بولعان.
مىسىلى، جازۋشى-دراماتۋرگ، جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى كورنەكتى قوعام قايراتكەرى قوشمۇحاممەد (قوشكە) كەمەڭگەرۇلى ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنان» اتتى تاريحي وچەركىندە الەكەڭ تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي عانا ازامات توبى بولدى، بۇل توپتى باۋلىعان - ءاليحان. ونىڭ قازاققا ىستەگەن تاريحي قىزمەتى ادەبي ءتىل تۋىنا سەبەپ بولدى. وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى».
-ەشكىمنىڭ اليحانعا بار ما ءسوزى،
دەمەيدى قانداي قازاق ونى وڭ كوزى.
سەمەي تۇرسىن، جەتى وبلىس - بار قازاقتان،

تالاسسىز جەكە-دارا تۇر عوي ءوزى، -دەپ س.تورايعىروۆ ايتقانداي، الەكەڭ ارقاشان دا قازاق جۇرەگىندە جەكە-دارا تۇلعا بولىپ قالا بەرمەك. ناعىز ءاليحان بوكەيحانوۆ ءداۋىرى ەندى عانا باستالىپ كەلەدى!

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى