مۇحتار اۋەزوۆ. ابايدىڭ ونەرى ءھام قىزمەتى (باسى)
اباي 1845 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 60 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1904 جىلى دۇنيەدەن قايتتى. قازاق قازاق حالقىن ناداندىقتىڭ ايسىز قاراڭعى ءتۇنى عىلىم ساۋلەسىنەن بۇركەپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان كەزىندە، تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قاراڭعى جەرگە نۇر بولۋعا ناداندىق-اجداھانى ورتەۋگە تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قۇداي جىبەرگەن حاقيقاتتىڭ ۇشقىنى اباي تۋدى. تابيعاتتىڭ قىڭىر جولى كىمدى بيلەمەگەن؟!
وسكەن ورتا، كورگەن ۇلگى، توڭمويىن ناداندىق تولقىنى اعىزىپ، اقىز كوزىن شىن حاقيقاتقا اشقىزباي،زامان تونىن كيگىزىپ، 35 جاسقا دەيىن ىقتيارسىز ايداپ كەلدى. بۇل جاسقا كەلگەندە جۇرتتىڭ كىر، بۇزىق مىنەزدەرى بار قالپىمەن كوزىنە ايقىن سۋرەتتەلدى. وكىندى، وكسىدى، جيرەندى... وسى وكىنىش، وكسىكتىڭ ۋىتى بويىن كەرنەپ، سوزىندە ازالى، كەكتى، ۋلى كوپ اسەر كوپ ءىز قالدىردى.
«وتكەن ءومىر قۋ سوقپاق،
قىدىرادى تالايدى.
كىم الدادى، كىم تاپپاق،
سالدى سونى سانايدى.
نەنى تاپساڭ ونى تاپ،
جارامايدى كەرەككە.
وڭكەي ۋدى جيىپ اپ،
سەبەدى سورلى جۇرەككە.
اداسقان كۇشىك سەكىلدى،
ۇلىپ جۇرتقا قايتقان وي،
وكىندى، جولىن بەكىندى.
اۋرە بولما ونى قوي.»
ابايدىڭ بەلسەنىپ، قولىنا قالام ۇستاپ ناداندىقتانپەن الىسۋعا كىرىسكەنگە شەيىنگى ءومىرىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى وسى بولدى. ەندى اباي ءسوزىنىڭ باعاسىنا كەلەيىك.
اباي 1845 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 60 جىل ءومىر ءسۇرىپ، 1904 جىلى دۇنيەدەن قايتتى. قازاق قازاق حالقىن ناداندىقتىڭ ايسىز قاراڭعى ءتۇنى عىلىم ساۋلەسىنەن بۇركەپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرعان كەزىندە، تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قاراڭعى جەرگە نۇر بولۋعا ناداندىق-اجداھانى ورتەۋگە تۇنشىققان ەلگە دەم بولۋعا، قۇداي جىبەرگەن حاقيقاتتىڭ ۇشقىنى اباي تۋدى. تابيعاتتىڭ قىڭىر جولى كىمدى بيلەمەگەن؟!
وسكەن ورتا، كورگەن ۇلگى، توڭمويىن ناداندىق تولقىنى اعىزىپ، اقىز كوزىن شىن حاقيقاتقا اشقىزباي،زامان تونىن كيگىزىپ، 35 جاسقا دەيىن ىقتيارسىز ايداپ كەلدى. بۇل جاسقا كەلگەندە جۇرتتىڭ كىر، بۇزىق مىنەزدەرى بار قالپىمەن كوزىنە ايقىن سۋرەتتەلدى. وكىندى، وكسىدى، جيرەندى... وسى وكىنىش، وكسىكتىڭ ۋىتى بويىن كەرنەپ، سوزىندە ازالى، كەكتى، ۋلى كوپ اسەر كوپ ءىز قالدىردى.
«وتكەن ءومىر قۋ سوقپاق،
قىدىرادى تالايدى.
كىم الدادى، كىم تاپپاق،
سالدى سونى سانايدى.
نەنى تاپساڭ ونى تاپ،
جارامايدى كەرەككە.
وڭكەي ۋدى جيىپ اپ،
سەبەدى سورلى جۇرەككە.
اداسقان كۇشىك سەكىلدى،
ۇلىپ جۇرتقا قايتقان وي،
وكىندى، جولىن بەكىندى.
اۋرە بولما ونى قوي.»
ابايدىڭ بەلسەنىپ، قولىنا قالام ۇستاپ ناداندىقتانپەن الىسۋعا كىرىسكەنگە شەيىنگى ءومىرىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى وسى بولدى. ەندى اباي ءسوزىنىڭ باعاسىنا كەلەيىك.
ابايدىڭ ەڭ ءبىر ارتىق وزگەشەلىگى زاماننىڭ ىڭعايىنا جۇرمەي، ءوزىنىڭ «وزدىك» بەتىن مىقتى ۇستاپ، اقىلعا، اقتىققا، كوڭىلدىڭ شابىتىنا بيلەتىپ، كوز تۇنجىرارلىق كەمشىلىك، ءمىننىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، ورتاسىندا ءجۇرىپ، ۇلگىلى جەردەن ورنەك الىپ كەلگەن كىسىدەي اشىق كوزبەن قاراپ، بارلىق ءمىندى مۇلتىكسىز سۋرەتتەۋى جىراقتى ءجۇرىپ قىلت ەتكەندى كورەتىن قىراعى قىرانداي سىنشىلدىعى.
مۇنداي سيپات اباي بۇل جۇرگەن ادامدارعا ۇقساماي، وزگەشە زور ماقسات ءۇشىن دۇنيەگە كەلگەندىگىنە دالەل.
ابايدىڭ قيالى شالىمدى، ويى تەرەڭ، اقىل-ءبىلىمىنىڭ ءار تاراۋىنان كوكىرەگىندە اسىل قازىنا كوپ. سول كوپ قازىنانى بارلىق ىرعاعى، نازىك سيپاتىمەن قازاقتىڭ ۇستارماعان، ىسىلماعان جۋان تىلىمەن بيازى عىپ شىعارۋى ءارى اقىندىعى، «قىزىل ءتىلدى» شەشەندىگى.
ابايدىڭ اقىندىق ونەرى، تار جولدى، بىربەتكەي ەمەس. ءار تاراۋلى، سەگىز قىرلى. ول تاراۋلار مىناۋ: مىنەز تۇزەتەتىندىك (احلاق), تەرەڭنەن تولعايتىندىق ء(پالساپا), سىنشىلدىق (كريتيكا), سۋرەتشىلدىك (حۋدوجەستۆەننوست), جۇرەكتىڭ مۇڭ-زارىن، سىرىن تاپقىشتىق (ليريكا), اششى تىلدىلىك، ىزالىقپەن كۇلەتىندىك (ساتيرا) ءھام كەرەمەت پەرەۆودشيكتىك.
مۇنداي ءار جاقتى، سەگىز قىرلى ونەر باسقا اقىنداردان تابىلا بەرمەيتىن ابايعا عانا حاس سيپات.
ابايدىڭ ولەڭىنىڭ كوبى-اق مىنەز تۇزەۋ جولىنا ارنالعان. كوپ ولەڭنىڭ ىشىنەن مىسالى ءۇشىن مىنا ءبىر ولەڭىن الايىق.
«ماعلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،
حارەكەت قىل پايداسى كوپكە ءتيسىن.
كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان،
مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن.»
تەرەڭنەن تولعاپ، حاقيقاتتى بولجاپ، ءپالساپا جولىمەن دە سويلەگەندىگىنە كەيىنگى سوزدەرى مىسال بولادى.
كىم جۇرەر تىرشىلىكتە كوڭىل بەرمەي،
باقي قويماس ءفانيدىڭ ءمىنىن كورمەي.
ءمىنى قايدا ەكەنىن بىلە الماسسىڭ،
تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرمەي.
اركىمدى زامان سۇيرەمەك،
زاماندى قاي جان بيلەمەك؟
زامانعا جامان كۇيلەمەك؟
زامانا ونى يلەمەك.
جانە «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ءسوزى دە پالساپامەن سويلەيتىندىگىن كورسەتەدى. ابايدىڭ باسىلماعان قارا سوزدەرى كوپ.
سول سوزدەرىنىڭ ءبارى تەرەڭ ويعا سالىپ تولعاپ جازىلعان. احلاق، ادامشىلىق، ءدىن، حالىقتىڭ مىنەزى، نەشە ءتۇرلى حاقيقاتتار تۋرالى جازىلعان سوزدەرى ابايدا ءپالساپا قۋاتى بارلىعىنا ۇلكەن دالەل. ابايدىڭ دانىشپاندىق بەلگىسى - ءوزى شىعارعان ون التى ماقالى بار. ماقالانىڭ بىرەۋى: «اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى،
ادامنىڭ بالاسى - باۋىرىڭ»، - دەگەن.
زامانىنداعى ونەرسىز، قالجىڭباس جىگىتتەردى، شەن قۇمار ەل ادامدارىن سىناعانى، ولەڭگە، ءان-كۇيگە قويعاندىعى ابايدىڭ سىنشىلدىعىن كورسەتەدى.
وزگە سيپاتتارىنىڭ ىشىندەگى اقىندىق سەزىمىنىڭ ارتىق جەتىكتىگى، دۇنيەنىڭ سىرى مەن جۇرەگىنىڭ جالعاسىپ، ىمداسىپ كەتەتىندىگى. جىلدىڭ تقرت مەزگىلىن قازاقتىڭ ومىرىمەن ۇيلەستىرىپ جازعاندىعى وقىپ وتىرعاندا سول ۋاقىتتاردى كوزىڭبەن كورىپ، دەنەڭمەن سەزىپ وتىرعانداي سۋرەتىن الدىڭا اكەلىپ ەلەستەتەدى. «سوزىمدە جاز بار شىبىنسىز» - دەگەنى ءوزىنىڭ اقىندىعىنا كوزى جەتكەندىگىمەن ايتقان. مىسالى، اباي كوز الدىنا مىنانداي دۇنيەنىڭ اعاشتى سۋ، سۋ بەتىندە دىرىلدەگەن ايدىڭ كولەڭكەسى، ۇيىقتاعان اۋىل، ۇرگەن يت. بۇل دۇنيەنىڭ ءبىر ۇناسىمدى سۋرەتى. نازىك مىنەز، ىستىق ماحابباتقا جۇرەكتەرى تولىپ ايقاسقان ەكى عاشىقتىڭ ءسۇلۋ ءحالىن دۇنيەنىڭ الگىندەي سۇلۋ سۋرەتىمەن قۇبىلىستىرىپ «جەلسىز تۇندە جارىق اي» دەپ جازعان ولەڭى سۋرەتشىلىگىنىڭ زور كۋاسى.
عاشىقتىق جايىن، ايەل تۋراسىندا جازعاندا اباي اسا شەبەرلەپ، قىزىقتىرا سيپاتتايدى. ونداي ولەڭدەرىندە احلاق جولىنان الىستاۋ كەتەتىن ورىندارى بولادى. بىراق مۇنىسى اقىندىق جولىندا كەشىرەرلىك ءىس. اقىننىڭ جۇرەگى نە نارسەنىڭ بولسىن جاراستىعىن، كەلىسىمىن، سۇلۋدىڭ سۇلۋىن ىزدەيدى. جۇرەگىنىڭ سەزىمى، كوڭىلىنىڭ شابىتى بيلەپ، ءوز بەتىمەن جازىپ كەتكەن ءسوزىن بىلاي نەگە جازبادىڭ احلاققا حلاف دەۋ جول ەمەس، ول زورلىق. ونىڭ سۋرەتشىل كوڭىلىنە، جۇرەك قيالىنا باسقانىڭ مولشەرى ولشەۋ ەمەس.
ابايدىڭ ءبىرسىپىرا ولەڭدەرى جۇرەگىنىڭ سىرىن، شەرىن تولقىتىپ، قانىمەن، مۇڭ-زارمەن شىعادى. مىسالى، «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟..»، «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ...»، «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ...» دەگەن ولەڭدەرى.
شانشىپ الما اششى ءتىل، ىزالى كۇلكى، كەكەسىن دە ابايدان تابىلادى. ۇناتپاعان قىلىقتاردى كورىپ، كەكەپ، جەرلەپ، مىسقىل قىلاتىن جەرلەرى دە كوپ. «بولىس بولدىم مىنەكي» دەگەن ولەڭى جامان بولىستى سىقاق قىلعان ىلعي كەكەسىن. ءمىندى كەكەپ ايتقانىنا كەي جەرلەردە ءۇستىرت قاراعان كىسى تۇسىنبەي قالۋعا دا بولادى. مىسالى، پاراقور بولىس تۋرالى كەكەپ ايتقانى مىناۋ:
كىسىمسى قايدا بولسا ولجاعا توق،
شۇقىما حالىق كوزىنشە قارعاشا بوق!
جۇرت - بالا، ەشنارسەسىن تارتىپ الما
بىلدىرتپەي ەپتەپ الساڭ زالالى جوق.
جاتتى جاۋ دەپ ەلىڭدى ءۇرپيتىپ اپ،
جاۋعا جابدىق دەپ جيىپ، پايدا قىل تەز!
كوپ ونەرىنىڭ ءبىرى - اباي كەرەمەت پەرەۆودشى بولعان. پەرەۆودقا شەبەرلىگى مىنادان بىلىنەدى: كەيبىر ورىس ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارعاندارى ءوزىنىڭ ءتان ولەڭىنەن ارتىق دەۋگە بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى، 1-توم، ماقالالار، پەسالار، 1917-1920, الماتى «عىلىم» 1997 جىل
جالعاسى بار
