شىمكەنت، پاۆلودار، اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى 1992 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن جىلىنا 19 ميلليون توننادان استام مۇناي شيكىزاتىن وڭدەگەن. وسىنىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكانىڭ حالىق شارۋاشىلىعى مەن جەكە سەكتورلارىن تۇراقتى تۇردە مۇناي ونىمدەرىمەن (بەنزين، ديزەل وتىنى، اۆياكەروسين، مازۋت، سۇيىتىلعان گاز) قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە ەكسپورتقا شىعارىپ وتىردى.

ول كەزدە باياعى گوسپلان مەن مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى رەسپۋبليكانىڭ ىشكى قاجەتتىلىگىنە قانشا جانە قانداي مۇناي ونىمدەرى كەرەك ەكەنىن ءاربىر تونناسىنا دەيىن جوسپارلاپ، ءۇش زاۋىتتىڭ شىعارۋعا ءتيىس ونىمدەرىنە كۆوتا ءبولىپ بەرەتىن. زاۋىتتاردان شىققان ءونىمدى ايماقتارعا تاراتۋدا «گوسكوم­نەفتەپرودۋكتى» مەكەمەسى دە اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. قاجەتتىلىك تۋا قالعان جاعدايدا، بۇل مەكەمە وداقتىڭ باسقا ايماقتارىنان دا مۇناي ونىمدەرىن قازاقستانعا تەز ارادا جەتكىزىپ وتىردى.

شىمكەنت، پاۆلودار، اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى 1992 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىن جىلىنا 19 ميلليون توننادان استام مۇناي شيكىزاتىن وڭدەگەن. وسىنىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكانىڭ حالىق شارۋاشىلىعى مەن جەكە سەكتورلارىن تۇراقتى تۇردە مۇناي ونىمدەرىمەن (بەنزين، ديزەل وتىنى، اۆياكەروسين، مازۋت، سۇيىتىلعان گاز) قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، الىس-جاقىن شەتەلدەرگە دە ەكسپورتقا شىعارىپ وتىردى.

ول كەزدە باياعى گوسپلان مەن مۇناي جانە گاز مينيسترلىگى رەسپۋبليكانىڭ ىشكى قاجەتتىلىگىنە قانشا جانە قانداي مۇناي ونىمدەرى كەرەك ەكەنىن ءاربىر تونناسىنا دەيىن جوسپارلاپ، ءۇش زاۋىتتىڭ شىعارۋعا ءتيىس ونىمدەرىنە كۆوتا ءبولىپ بەرەتىن. زاۋىتتاردان شىققان ءونىمدى ايماقتارعا تاراتۋدا «گوسكوم­نەفتەپرودۋكتى» مەكەمەسى دە اسا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. قاجەتتىلىك تۋا قالعان جاعدايدا، بۇل مەكەمە وداقتىڭ باسقا ايماقتارىنان دا مۇناي ونىمدەرىن قازاقستانعا تەز ارادا جەتكىزىپ وتىردى.

ايتا كەتۋ كەرەك، جەدەل شەشىلۋگە ءتيىس بۇل ءىس-شارالاردى ورىنداۋدا تەمىردەي تارتىپكە باعىنعان قازاقستان تەمىرجولىنىڭ دا ورنى ەرەكشە ەدى. جانە جوعارىداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ءبىر جەردەن باسقارىلدى. جوسپارلى ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن اكىمشىلىك جۇيە كەزىندە جوبالانعان بۇل زاۋىتتار قازاقستاننىڭ ءۇش ايماعىنداعى تۇتىنۋشىلاردان ارتىلعان مۇناي ونىمدەرىن كورشىلەس وداقتاس رەسپۋبليكالارعا دا شىعارىپ وتىردى. 1985 جىلى ىسكە قوسىلىپ، «شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى» دەپ اتالعان ءىرى ءوندىرىس وشاعى 2-3 جىلدىڭ ىشىندە كسرو-داعى الدىڭعى قاتارلى كاسىپورىنداردىڭ بىرىنە اينالعاندى. كاسىپورىن 1988-1991 جىلدارى وبلىستىق بيۋدجەتتىڭ 40 پايىزىن تولتىرىپ، ەڭ ءىرى سالىق تولەۋشى مەكەمە اتانعان بولاتىن.

• مىنە، وسى كەزەڭدەردە شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى وڭتۇستىك وبلىستارمەن قاتار، قىرعىزستان، تاجىكستان، اۋعانستان، وزبەكستان ەلدەرىن دە مۇناي ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس ەدى. العاشقى كەزدە سولاي بولدى دا. تىپتەن بۇل زاۋىتتىڭ ارتىلعان ونىمدەرى: مازۋت پەن ديزەل وتىنى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىمەن قاتار، الىس شەتەلدەر: شۆەيتساريا، شۆەتسيا، يتاليا، گەر­مانيا، پولشا، ۆەنگريا، بولگاريا، چەحوسلوۆاكيا مەملەكەتتەرىنە دە ەكسپورتتالىپ جاتتى.

بۇعان قوسا پاۆلودار مەن شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى رەسەيدىڭ تيۋمەن، نيجنەۆارتوۆسك، كوگالىم، سۋرگۋت (باتىس ءسىبىر) ايماقتارىنان مۇناي قۇبىرلارىمەن ىركىلىسسىز كەلىپ جاتقان، قۇرامىندا كومىرسۋتەگى از مۇناي شيكىزاتىنىڭ ارقاسىندا تولىق قۋاتىمەن جۇمىس ىستەپ (8,0 + 6,0 ملن. توننا), جىلىنا 14 ميلليون توننادان استام مۇناي وڭدەگەن. ال قالعان 5,0 ميلليون توننالىق جەرگىلىكتى مۇناي شيكىزاتىن اقش-تىڭ جاردەمىمەن سالىنىپ، 1944 جىلى ىسكە قوسىلعان اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى وڭدەپ، باتىس ايماقتى مۇناي ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ كەلدى. 1978 جىلى ىسكە قوسىلعان پاۆلودار مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى دا سوۆەتتەر وداعىنداعى جاڭا زاۋىتتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى بۇل زاۋىت شيكىزاتتان تاپشىلىق كورىپ، ءجيى-ءجيى توقتاپ، ىركىلىسپەن جۇمىس ىستەدى. زاۋىتقا مۇناي شيكىزاتى ەلدىڭ باتىسىنداعى اتىراۋ مەن اقتوبە وبلىستارىنداعى مۇناي كەنىشتەرىنەن ۆاگونوتسيستەرنالارمەن تاسىلدى. رەسەي مەن قازاقستان ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ايىرباس شارتى نەگىزىندە مۇناي قۇبىرلارى ارقىلى الماسۋلار دا بولدى.

توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا باستالعان «جاپپاي جەكەلەندىرۋ» ناۋقانىندا پاۆلودار زاۋىتى قولدان-قولعا ءوتتى. ونى اركىم، ءتىپتى شەتەلدىك فيرمالار دا باسقاردى. توقتاپ تۇرعان كۇندەرى دە ەستە. تەك سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە زاۋىت مەملەكەتكە جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن وتكەن سوڭ عانا جۇمىس ىرعاعى ءبىر قالىپقا تۇسە باستادى. وتكەن 2010 جىلى پمحز - 4,8 ميلليون توننا مۇناي شيكىزاتىن وڭدەۋگە قول جەتكىزىپ، 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا، شيكىزات وڭدەۋدى 676 مىڭ تونناعا ارتتىردى. جانە وبلىس بيۋدجەتىنە 7,93 ميلليارد تەڭگە، ال ەلدىڭ ورتاق قازىناسىنا 2,49 ميلليارد تەڭگە ءتۇسىردى.

مۇنداي قيىندىقتان شىمكەنت زاۋىتى دا شەت قالعان جوق. 1991-1992 جىلدارى شارۋاشىلىق بايلانىستاردىڭ ۇزىلۋىنە بايلانىستى بۇل زاۋىت تا شيكىزاتتان تاپشىلىق كورىپ، سول جىلدارى اشىلعان «يۋجنەفتەگازدىڭ» (قۇمكول مۇناي كەنىشتەرى) ءپارافيندى مۇنايى مەن ۆاگونوتسيستەرنالارمەن كەلەتىن «اقتوبەمۇنايگاز» جانە «قاراجانباسمۇنايگازدىڭ» كۇكىرت سۋتەكتى اۋىر مۇنايلارىن وڭدەي باستادى. باتىس ءسىبىردىڭ كۇكىرتتى سۋتەكسىز جەڭىل مۇنايىن وڭدەۋگە لايىقتالىپ جوبالانعان زاۋىتقا العاشقىدا ايتارلىقتاي قيىنشىلىقتار تۋىنداعانىمەن، زاۋىتتىڭ بىلىكتى ينجەنەر-تەحنولوگ ماماندارىنىڭ ارقاسىندا بۇل تىعىرىقتان شىعاتىن جولدار دا تابىلدى. وزبەكستاننىڭ «شورتاندى» جانە «مۋباراك» مۇنايلى كەنىشتەرىنەن مۇناي كوندەنساتىن يمپورتتاپ، وڭدەۋ باستالدى.

الايدا زاۋىت 1997 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جەكەلەندىرىلىپ، بار بولعانى 60 ميلليون اقش دوللارىنا ساتىلدى. العاشقىدا گيبرالتاردا تىركەلگەن اعىلشىندىق «ۆيتول» دەگەن ەشكىمگە بەلگىسىز كومپانيا ەگەلىك ەتتى. ودان سوڭ قازاقستاننىڭ «كازكوممەرتسبانكى»» قوجايىن بولىپ، زاۋىت «شنوس» دەپ اتالدى. 2000 جىلى «قۇمكول» (بۇرىنعى «يۋجنەفتەگاز» اق-ى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن 1998 جىلى 120 ميلليون دوللارعا جەكەلەنگەن بولاتىن) مۇناي كەنىشىنە ەگەلىك ەتىپ وتىرعان كانادالىق «حارريكەين حايدروكاربونز» كومپانياسى زاۋىتتىڭ نەگىزگى اكتسياسىن ساتىپ الىپ، ەندى بۇل ءوندىرىس وشاعى «حوپ» دەگەن قىسقاشا اتتى يەلەندى.

• 2005 جىلى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك CNPC كومپانياسى كانادالىقتاردان مۇناي كەنىشتەرىمەن قوسا زاۋىتتى دا 4 ميلليارد 180 ميلليون دوللارعا ساتىپ الدى. مۇناي كەنىشى مەن زاۋىتتى 8 جىل بويى پايدالانعان كانادالىقتار عالامدىق نارىقتا مۇنايدىڭ قىمباتتاپ تۇرعان كەزىندە ۇلكەن پايدا كورسە، بۇل تۇزىلگەن كەلىسىم-شارتتان تاعى دا 4 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندەگى تابىستى ەلدەرىنە ارقالاپ كەتتى.

2008 جىلدان زاۋىتتىڭ 50 پايىزدىق اكتسياسى وتاندىق «قاز­مۇنايگاز» كومپانياسىنا ءوتتى. بۇگىن قىتايلىق ارىپتەستەرىمەن بىرگە بۇل كومپانيا «پەتروكازاحستان-ويلپروداكتستى» (پكوپ) باسقارىپ كەلەدى.

دەگەنمەن بۇگىنگى كۇندەرى شىمكەنتتەگى «پكوپ» زاۋىتى بۇرىنعىداي مۇنايشىلاردىڭ شيكىزاتىن وڭدەپ، وڭدەلگەن ءونىمدى تۇتىنۋشىلارعا ۆاگونوتسيستەرنالارعا تيەپ بەرۋدەن اسا الماي وتىر. ينۆەستورلارمەن قازاقستان ۇكىمەتى اراسىنداعى تۇزىلگەن شارت بويىنشا، زاۋىت مۇناي شيكىزاتىن ساتىپ الىپ وڭدەپ، شىعارىلعان مۇناي ونىمدەرىن ساتا المايدى ەكەن. مۇنداي شارانىڭ،  ءوز كەزەگىندە، ەل تۇتىنۋشىلارىن ارزان مۇناي ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە كەسىرىن تيگىزىپ وتىرعانى انىق.

ال پاۆلودار مۇناي-حيميا زاۋىتى ءالى دە تولىعىمەن رەسەي مۇناي شيكىزاتىن وڭدەۋدە. ال ەلگە قاجەت ۆاليۋتا سىرتقا قاراي اعىلىپ، رەسەي مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدە. «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى تىپتەن: «رەسەيمەن كەدەندىك وداققا بىرىكتىك. ەندى پمحز-عا مۇناي شيكىزاتىن اكەلۋ قيىن بولادى. سوندىقتان دا بۇل زاۋىتتى 2014 جىلدان باستاپ توقتاتۋ كەرەك!» - دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. جانە بۇل شەنەۋنىكتىك پىكىر ەشبىر لوگيكاعا سىيمايتىن ءۋاج بولدى.

• قازاقستان 2010 جىلى 80 ميلليون توننادان استام مۇناي شيكىزاتىن ءوندىرىپ، ونىڭ 73 ميلليون تونناسىن ەكسپورتقا شىعاردى. جالپى، وندىرىلگەن مۇناي شيكىزاتىنىڭ 7 ميلليون تونناسى عانا قازاقستان زاۋىتتارىنا باعىتتالىپتى. قازىر ەلىمىزدە مۇناي قۇبىرى ترانسپورتى دا دامىدى. ومسك- پاۆلودار - شىمكەنت - اتا­سۋ - الاشانكوۋ مۇناي قۇبىرىنا اتىراۋ - كەڭقياق - قۇمكول تارماعى قوسىلدى. پاۆلودار مەن شىمكەنت زاۋىتتارىنىڭ اراسى دا مۇنايلى باتىس ايماقتارمەن جالعانىپ، مۇناي ءوڭدەۋ زاۋىتتارىن جەرگىلىكتى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىنشىلىك تۋدى. سوعان قاراماستان، بىلىكسىز شەنەۋنىكتەردىڭ ارقاسىندا قازاقستان ءالى دە رەسەيدىڭ مۇناي شيكىزاتى مەن مۇناي ءونىمدەرىنە تاۋەلدى بولىپ وتىر.

رەسەيدىڭ مۇناي شيكىزاتىنا ەندىرىلگەن كەدەندىك سالىعى 2011 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا 1 تونناسىنا - 365 اقش دوللارىن قۇراسا، ەندى مۇنايشىلار وسى جىلدىڭ 1 ساۋىرىنەن باستاپ 425 اقش دوللارى دەڭگەيىندە كەدەندىك سالىق تولەيتىن بولدى. رەسەيدىڭ مۇناي كاسىپورىندارى مەن زاۋىتتارىنىڭ (تولىعىمەن مەملەكەتتىك كاسىپورىندار) ەكسپورتقا شىعارىلعان مۇناي شيكىزاتى مەن مۇناي ونىمدەرىنە سالىنعان كەدەندىك سالىقتارىنىڭ ارقاسىندا بۇل ەل بۇرىنعى كسرو-نىڭ عانا ەمەس، پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ دا عالام ەلدەرى الدىنداعى قارىزدارىنان 2006 جىلى-اق قۇتىلىپ قوي­دى...

اراب ەلدەرى بولسا جالعىز بايلىعى - مۇناي شيكىزاتىنا عانا قاراپ وتىر. قۇم ۇستىندەگى ارابتاردىڭ قۇمى تۇككە جارامسىز. قۇرىلىس پەن سۋ سۇزۋگە قاجەت قۇمدى ولار سوناۋ سولتۇستىكتەگى فينليانديادان ۆاليۋتا تولەپ يمپورتتايدى. تاستى دا تاسىپ اكەلەدى. ال سۋدى الىستاعى انتاركتيدادا قالقىپ جۇرگەن ايسبەرگتەردى كەسىپ الىپ، ەرىتىپ، تانكەرلەرمەن تاسىپ ىشەدى. ولاردا قارا جانە ءتۇستى مەتالل دا، التىن دا، اعاش تا جوق. بىراق يماندىلىق پەن نىساپ، بەرەكە بار. حالقى مەن مەملەكەتى باي.

سەبەبى، ارابتار شەتەلدىكتەر يەلىگىندەگى مۇناي كەنىشتەرى مەن زاۋىتتارىن 20-30 جىل بۇرىن ءوز قولدارىنا العان. مۇنىڭ ءبارىن ولار ۇلتتىڭ بايلىعى دەپ بىلەدى. اراب ەلدەرىندەگى مۇناي كاسىپورىندارى مەن مۇناي-حيميا زاۋىتتارى، مۇناي تاسىمالدايتىن ترانسكونتينەنتالدىق تانكەرلەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە. ياعني بۇل نىساندار شەتەلدىكتەر مەن بايشىكەشتەرگە ەمەس، ءوز حالقىنا قىزمەت ەتەدى.

ال بىزدە شە؟ ەلىمىزدە بەلسەندى تۇردە جۇمىس جاساپ جاتقان مۇناي كاسىپشىلىكتەرىنىڭ بىرەۋىن عانا الىپ كورەيىك: NCOC (North Caspian Operating Company B.V.) كومپانياسى - سولتۇستىك كاسپي جوباسىنداعى جالعىز وپەراتور. ال بۇل كوم­پانيانىڭ اكتسيونەرلەرى: Agip Caspian Sea B.V. (16,81%), KMG Kashagan B.V. (16,81%), Conوcophillips North Caspian Ltd. (8,40%), ExxonMobil Kazakhstan Inc. (16,81%), Inpex North Caspian Sea Ltd. (7,56%), Shell Kazakhstan Development B.V. (16,81%) جانە Total E&P Kazakhstan (16,81%) سياقتى ءار جەردە تىركەلىپ، قۇرىلعان فيرمالار ەكەن. بۇلارعا شىنىندا كىم ەگەلىك ەتەدى؟ ول جاعى بەلگىسىز.

• قازىر قازاقستاندا 2011 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ سىرتقا شىعاتىن 1 توننا مۇنايعا كەدەندىك سالىق بار بولعانى - 40 اقش دوللارىنا تەڭ مولشەردە عانا ۇستالاتىن بولدى. ۇكىمەت بۇل 40 دوللاردى دا شەتەلدىكتەر الدىندا قينالىپ، زورعا كىرگىزدى. جانە ونىڭ ءوزىن وتاندىق مۇناي وندىرۋشىلەر عانا تولەمەك. ال شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالارعا، ياعني سالعان ينۆەستيتسياسىن الدەقاشان 100 ەسە قايتارىپ قويعان دوكەيلەرگە بۇل تالاپ جۇرمەيتىن بوپ تۇر. بار بايلىعىمىزعا ەگەلىك ەتكەن جاتجەرلىكتەردىڭ الدىندا بۇگىنگى بيلىك قاۋقارسىز، ياعني ادام ايارلىق، بەيشارا كۇيدە.

ەندى قازاقستانعا قايتكەندە دە كەدەندىك سالىقتى رەسەي دەڭگەيىندە بولماسا دا، مۇناي­قۇبىر جۇيەسى مەن تەڭىز پورتتارىنا جانە تەمىرجول ترانسپورتىمەن تاسىمالداۋ باعاسىنا كەتەر شىعىنداردى ەسكەرە كەلە، ەڭ بولماسا - 250 دوللارعا دەيىن كوتەرۋ قاجەت! بۇل شارا وتاندىق، بىراق شەتەلدىكتەر ەگەلىك ەتىپ وتىرعان كەنىشتەردەن مۇناي شيكىزاتىنىڭ زاۋىت­تارعا قاراي اعىلۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزەدى. مۇنايشىلارعا دا ارزان شيكىزات مۇناي ساتقانشا، دايىن، ءارى قىمبات مۇناي ونىمدەرىن ساتقان ءتيىمدى بولارى انىق. ءارى ەل قازىناسى دا بۇل قوماقتى سالىقتاردان تولى­عادى. سونداي-اق مەملە­كەت­تىڭ ينۆەستورلارمەن ارادا تۇزىلگەن كەلىسىم-شارتتارىن قايتا قاراۋ دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

ىلەسبەك

بايجانوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر

وداعىنىڭ مۇشەسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 11 (94) 30 ناۋرىز 2011 جىل