قازىرگى كۇنى يسلام ءدىنىنىڭ ۇلىلىعىنا، جاراتۋشى تاراپىنان ادامزات بالاسى ءۇشىن جىبەرىلگەن سوڭعى ءدىن ەكەنىن مويىنداماعان جەر بەتىندە ويشىل جوق دەسە بولادى. قازىرگى كۇننىڭ وزىندە قانشاما عالىمدار مەن عۇلامالار يسلامنىڭ ۇلىلىعىنا باس ءيىپ وتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سولاي بولا تۇرا الەم حالىقتارىنىڭ ساناسىندا «يسلام» دەسە قورقىنىش سەزىمى پايدا بولىپ وتىرعانى دا، «تەرروردى» قاتار ەسكە الاتىنى جاسىرىن ەمەس. "نەلىكتەن ۇلى ءدىندى، يسلامدى سونشالىقتى تومەن دارەجەگە ءتۇسىردى؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟" دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ قازىرگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.

الايدا، بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن يسلام ءدىنى تاريحىنداعى العاشقى جىكتەلۋشىلىكتىڭ شىعۋ سەبەپتەرى مەن ولاردىڭ اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەرگە تالداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ءبىزدىڭ وسى ماقالا شەڭبەرىندە ساراپتاۋىمىزعا تۇسەتىن نەگىزگى ماسەلە يسلامداعى العاشقى احل ال-سۋننا ۋا-ل جاماʻانىڭ قالىپتاسۋى، وسى نەگىزدە قالىپتاسقان احل ار-راي مەن احل ال-حاديس باعىتتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، بۇل باعىتتاردىڭ يسلامداعى مازحابتار مەن سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى تۋرالى ماسەلەلەر بولماق. ويتكەنى، قازىرگى كەزەڭدەگى ءدىني-رۋحاني  ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساعانىمىزدا، يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ۇدەرىستەر ىقپالىنا دۇرىس تالداۋ جاساي الماساق، وندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزى بولعان ياساۋي جولىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن قازىرگى كەزەڭدە تۋىنداپ وتىرعان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەگى قايشىلىقتى  ماسەلەلەرگە دۇرىس باعا بەرە المايمىز.

احل-ي سۇننەت پىكىر رامكاسى ء(دىني-تانىمدىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى)  

احل-ي سۇننەتتىڭ تاريحي قالىپتاسۋىندا تاريحي-ساياسي تاجريبە مەن بيلەۋشىلەر ماڭىزدى رول اتقاردى. احل-ي سۇننەتتىڭ ساياسي شەڭبەرىن انىقتاعان ەكى ماڭىزدى ماسەلە بولدى: ءبىرىنشىسى، ازىرەتى پايعامباردان كەيىن العاشقى زاڭدى حاليفالاردىڭ  ازىرەتى ابۋ باكىر، ودان كەيىن ازىرەتى ومار، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى ءاليدىڭ كەزەگىمەن بولۋى بۇلاردىڭ تاريحي ءداۋىرىنىڭ  ىزگىلىك كەزەڭى بولعانى تۋرالى پىكىر ەدى. ەكىنشىسى، جامال جانە سيففين سوعىسىندا ولگەندەردەن  اللا اقىرەتتە ەسەبىن الادى دەگەن ۇكىم مەن ساحابالاردىڭ مۇسىلماندارمەن سوعىسىپ، ولتىرگەنى ءۇشىن كاپىرگە شىعارىلماۋى جانە ولار تۋرالى جامان ءسوز ايتۋعا بولمايدى دەگەن پىكىردىڭ قالىپتاسۋى ەدى. مۇنىڭ ارتىنان كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى بولسا دا، نەگىزىنەن يمام مەن حاليفالارعا ءمۇمين دە بولسا، پاسىق تا بولسا دا مويىنسىنۋ كەرەكتىگى تۋرالى پىكىردىڭ  قالىپتاسۋى، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ تۇرعىسىنان اقيدا كىتاپتارىندا ماڭىزدى ورىن الدى.

يمامات/حاليفات تۋرالى ەڭ كۇشتى پىكىرتالاستار مەن قاقتىعىستار نەگىزىندە ورتالىق ءدىني توپ پەن شيʻالار، كەيدە حاريجيلەر اراسىندا بولدى. احل-ي سۇننەتتىڭ ساياسي كوزقاراستارى حاريجيلىك پەن شيʻالارعا قارسى، سولاردىڭ بيلىككە تالاسىنا توسقاۋىل قوياتىنداي ماقساتتا قالىپتاستىرىلدى جانە كوبىنە ولار كۇندەلىكتى ساياسي تارتىستى ءسوز ەتپەي، ونىڭ ورنىنا تاريحتاعى تاريحي وقيعالاردى ايتقاندى دۇرىس كوردى. حاليف شىندىق يەسى رەتىندە ادامداردىڭ بايات ەتۋى مەن سايلاۋدا بيلىك باسىنا كەلۋىمەن قورعالسا دا، «يمامداردىڭ قۇرايش تايپاسىنان بولۋى» شارتىن نەگىز رەتىندە قابىل ەتىپ، حاليفالاردىڭ قۇرايىش تايپاسىنان بولۋ شارتى بەكىتىلدى.

احل-ي سۋننەتتىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىگىنە تالداۋ جاساعان تۇرىك عالىمى سونمەز قۇتلى بىلاي دەيدى: «بانۋ حاشىم، بانۋ ۋمايا، قۇرايشيلەر مەن حاباشيلەر، بارلىق ساحابانىڭ ماداقتاۋعا تۇرارلىق بولعاندىعىن قابىل ەتىپ، ولاردىڭ بارلىعىنان پايدالانۋعا ارەكەت ەتكەن بارلىق سوپىلىق باعىتتار، فيھق مەكتەپتەرى، شىعارماشىلىق وكىلدەرى احل-ي سۇننەتكە كىرەدى. پىكىرشى حانافيلەر، سوپى كەرراميلەر، شىعارماشىل حانباليلەر، اقىلشى مۋʻتازيلا دا وسى تانىم شەڭبەرىنە كىرەدى. وسىلاردان تىس شيʻا بيدعات وكىلى بولىپ، نەلىكتەن احل-ي سۇننەت سىرتىندا قالدى؟ اللانىڭ ەلشىسىنىڭ سەرىكتەرىنىڭ ىشىننەن تەك اۋلەت وكىلدەرىن الىپ، سولارعا سۇيەنىپ، باسقالارىن «يمان نۇرىنان تىس» دەپ جاريالاۋى ءبىر شەكتەن شىققاندىق ەدى. بۇل قۇراننىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنا قايشى بولدى جانە شيʻالاردى احل-ي سۇننەت شەڭبەرىنەن شىعارعان دا وسى تانىم بولدى.»[1, 12]. بۇل جەردە عالىم ماسەلەنى دۇرىس قويىپ، شيʻالىق پەن احل-ي سۇننەت اراسىنداعى باستى ايىرماشىلىقتى كورسەتە بىلگەندىگىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ەگەردە وسى ماسەلەگە باسقا قىرىنان قارايتىن بولساق، وندا، سول كەزەڭنىڭ احل-ي سۇننەت وكىلدەرى قابىل ەتكىسى كەلمەگەن تاعى ءبىر شىندىق بار بولاتىن. ول  الي يبن ابۋ تاليب ۇرپاقتارىندا عانا بار «رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق» ەدى. مۇحاممەت پايعامبار قايتقاننان كەيىن رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق ءۇزىلدى، ونى جالعاستىرۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن تۇسىنىك، سول كەزەڭدەگى پايعامبار سەرىكتەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ اليگە، كەيىننەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا قارسى شىعۋىنا ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ بولعاندىعىن ايتۋعا ءتيىسپىز. الي ۇرپاقتارىن حازىرەتى پايعامبار اۋلەتى بولعاندىعى ءۇشىن سىيلاپ، قۇرمەتتەۋگە بولعانىمەن، ولاردى پايعامباردىڭ رۋح الەمىمەن ساباقتاستىعىن جالعاستىرۋشى-ۋاحي اكەلۋشى رەتىندە قاراستىرۋ دۇرىس ەمەستىگىن قازىرگى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر دە مويىندايدى [1, 13]. ارينە، بۇل جەردەگى باستى سەبەپ، ساياسي بيلىك ءۇشىن بولعان تالاس ەكەندىگىن مويىندالۋى ءتيىس. وسى «رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق» ماسەلەسى كەيىنەن احل-ي سۇننەتىڭ ىشتەي احل-ي راي، احل-حاديس بولىپ جىكتەلۋىنە ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى بولعاندىعىنا ءالى كۇنگە كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر كوڭىل اۋدارماي كەلەدى.  ولاي دەيتىنىمىز احل-ي راي كوزقاراسىنداعىلاردىڭ اقىلعا ءمان بەرۋىنىڭ استارىندا الي اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ ىقپالى بولعاندىعىن سول كەزەڭدەگى تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. ءبىز ونى تۇرىك عالىمى حۋليا الپەردىڭ «ماتۋريديدە اقىل مەن ناقىل بايلانىسى» اتتى شىعارماسىنداعى مىنا جولدارعا سۇيەنە وتىرىپ، كورسەتە الامىز. ول بىلاي دەيدى: «ومەيادتتار كەزەڭىندە  مايدانعا كەلگەن ساياسي قايشىلىقتارمەن قاتار تاعدىر، قالاۋ، ۇلكەن كۇنالار، كۇپىر تۇسىنىكتەرى جايلى تالاس-تارتىس ءجۇردى. بۇل تارتىس ايرىقشا يسلام ءدىنى جاڭا تارالا باستاعان ايماقتاردا باسقا ءدىن وكىلدەرىنە قارسى يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن اشىق جانە ءدىندى جاڭا قابىلداعاندارعا تۇسىنە الاتىن دەڭگەيدە ءتۇسىندىرۋ جانە ولارعا تاتىمدى پىكىرمەن قارسى شىعۋ قاجەتتىگى تۋدى جانە بۇل كۇرەس مۇحاممەد يبن ال-حانافيا (81/700 ق.ب.), ماʻبەت ال-جۋحاني (83/702 ق.ب.), گەيلان اد-ديماشقي (120/738 ج.ق.ب.) ت.ب. كالام بىلگىرەرىن ورتاعا شىعاردى. ناتيجەسىندە ءبىرىنشى عاسىردىڭ سوڭدارىندا يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن (قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىن اقىلدى پايدالانا وتىرىپ، تالداۋ جاسايتىن، اياتتاردىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنىن حالىققا تەرەڭ تۇسىندىرە الاتىن،) قورعاي الاتىن ىقپالدى توپتىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى بولدى. بۇل ۇدەرىس مۇʻتازيلا جانە ولاردىڭ العاشقى ءىزاشارلارى بولعان قاداريا جانە جاحيميا باعىتتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.» [2, 21] بۇل يسلام ءدىنىنىڭ ارابتاردان تىس جەرلەرگە تارالۋى تەك، ءدىني تانىم-تۇسىنىكتەردىڭ كەڭەيۋىنە ىقپال ەتىپ قويماعانىن، سونىمەن قاتار،  قۇران مەن سۇننەتى تۇسىنۋدە اقىلدى كەڭىنەن پايدالانۋعا جول اشقانىن كورسەتەدى. وسى ءدىن نەگىزدەرىن  تانۋدا اقىلدىڭ كەڭىنەن پايدالانىلۋى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنىڭ تەرەڭدەۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى. وسى ءدىني تانىم نەگىزدەرىن اقىلمەن تانۋدى العاش قولعا العان الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا بولاتىن. حۋسەين ولتىرىلگەننەن كەيىن الي اۋلەتى اراسىندا قۇپيا ءىلىم يەسى اتانعان تۇلعا وسى مۇحاممەد يبن ال-حانافيا ەدى [3, 131]. ول العاش رەت يسلام تاريحىندا ءدىندى اقىلمەن تانۋدى ۇيرەتەتىن وقۋ ورنى-مەدرەسەنى اشتى [2, 22]. بۇل مەدرەسە وكىلدەرىنىڭ يسلامداعى وي-پىكىردىڭ دامۋىنا، ولاردىڭ قۇران مەن سۇننەتتى تانۋدا اقىلدى قولدانۋ تاجىريبەسى  كەيىننەن احل-ي-راي  مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى قاينار بولدى. الايدا، بۇل توپ احل-ي سۇننەت قابىل ەتكەن شارتتار مەن ۇستانىمداردى تولىعىمەن قابىلدادى دەسە بولادى. مۇحاممەت يبن ال-حانافيانى جولباسشى رەتىندە تانىعان توپ، شيʻالار سياقتى احل-ي سۇننەت ۇستانىمدارىنا تۇگەلىمەن قارسى شىققان جوق. تەك، رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق ماسەلەسىندە ءوز ۇستانىمدارىندا قالدى.

احل ار-راي باعىتىنىڭ قالىپتاسۋى جانە ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى

وسى باعىت وكىلدەرى VIII عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي كۋفادا احل ار-رايدىڭ نەگىزىن قالادى. الدىمەن كۋفا مۋرجيʻيلەرىنىڭ جەتەكشىسى بولعان حامماد بين سۇلەيمەن قاسىندا بولعانىن، ال 120/737 جىلى ول كىسى قايتىس بولعان سوڭ سول جەردەگى مۋجيلەرگە ابۋ حانيفانىڭ جەتەكشىلىك ەتكەنىن جازىلادى.[1, 24] ابۋ حانيفا نۇعمان بين ءسابيت حيجرانىڭ 80 جىلى كۋفا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ تەگى انىق قاي حالىقتان ەكەندىگى بەلگىسىز. بىراك، امۋداريانىڭ شىعىسىنداعى تەرمەز قالاسىنان ەكەندىگى، سول سەبەپتى ونىڭ تۇرىك نەمەسە پارسى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى ايتىلادى. اتا-اناسىنىڭ احل ال-بايتپەن بايلانىسى بولعاندىعى، اتا-اناسىنىڭ دىنگە ىقلاسى ەرەكشە بولىپ، ونىڭ اسەرى ۇلدارى نۇعمانعا دا اسەر ەتەدى. [4, 8-11]. سول سەبەپتى، ابۋ حانيفانى مۋرجيʻيلار وكىلى ەدى دەپ ايتۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە ابۋ حانيفانىڭ ءوز شىعارماسى «فيحق ال-اكبار» كىتابىندا مۋرجيʻا اعىمى تۋرالى تەرىس پىكىردە بولعاندىعىن كورۋگە بولادى. [5, 17] بۇل جەردە جوعارىدا ايتىلعاندارعا قاراپ، ناقتى تۇجىرىم جاساۋعا بولمايدى. سول كەزدەگى قالىپتاسقان جاعدايعا قاراي، مۋرجيʻيلارمەن ءبىر توپتا بولىپ، كەيىننەن كوزقاراستارى كەلىسپەي اجىراعان بولۋى دا ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا ابۋ حانيفا نۇعمان بين ءسابيت يسلام دىنىندەگى بار مۇسىلمان مويىنداعان ءتورت مازحابتىڭ ءبىرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى بولدى. ءتورت مازحاب نەگىزىنەن شاريعي-حۇقىقتىق ماسەلەلەر توڭرەگىندە توپتاستى دەگەن پىكىر باسىم. الايدا، ونىڭ رۋحاني مۇراسىنا نازار سالاتىن بولساق، ابۋ حانيفانىڭ تەك قۇقىقتىق ماسەلەلەرمەن اينالىسقان جوق. الدىمەن ول دىندەگى سەنىم ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولگەندىگىن كورەمىز. مىسالى، «ال-فيحق ال-اكبار» اتتى ەڭبەگى يسلامنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى – يمان نەگىزدەرىن تالداۋعا ارنالعان. ول كىتاپتا اللا تاعالانىڭ بىرلىگى مەن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىنا، قۇراننىڭ قولدان جاراتىلماعاندىعى مەن پايعامبارلاردىڭ اللا تاراپىنان جىبەرىلگەندىگىنە، پايعامبارلار مۇعجيزاسىنىڭ شىندىعى مەن اللا تاعالانىڭ بۇل جاراتىلىستى جاراتپاس بۇرىن دا جاراتۋشى بولعاندىعىنا، «يمان» مەن «يسلامنىڭ» ءمانى تۋرالى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاسالادى. ال، قۇقىقتىق ماسەلەدە ابۋ حانيفا قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، يسلام ءدىنىن قابىلداعان  ءاربىر حالىق ارابتىڭ داستۇرلەرىن قابىلداماي-اق، قۇرانعا قايشى كەلمەيتىن سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋعا قۇقىلى دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستاندى. ونىڭ بۇل تۇجىرىمدارى ونىڭ «كيتابۋ-ل اليم ۋا-ل مۋتاʻاليم» دەگەن كىتابىندا باياندالدى. ەڭ باستىسى ابۋ حانيفا قۇران اياتتارىن تالداۋدا اقىلعا باسا ءمان بەردى.  ونىڭ سەبەبىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك. يسلام ءدىنىنىڭ اراب ەمەس حالىقتارعا تارالۋىنا بايلانىستى ول حالىقتارعا ءدىندى ءتۇسىندىرۋدىڭ جاڭا جولدارىن قاراستىرۋدىڭ قاجەتتىگىنە بايلانىستى بولدى. ەندى وسى ماسەلەلەرگە كەڭىرەك توقتالىپ، ابۋ حانيفانىڭ حانافي مازحابىن قالىپتاستىرۋداعى ۇستانعان نەگىزگى ۇستانىمدارىنا توقتالىپ وتەيىك. ابۋ حانيفانىڭ قۇقىقتىق ماسەلەلەردەگى نەگىزگى ۇستانىمدارىنا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن، ونىڭ «ال-اليم ۋا-ل مۋتاالليم» اتتى شىعارماسىنا كەزەك بەرەلىك. بۇل كىتاپتا كوتەرىلگەن ماسەلە وتە كۇردەلى جانە يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ يسلامدا بولا تۇرىپ، وزدەرىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگى بارلىعىن قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، تالداپ كورسەتىپ بەرگەنىنىڭ كۋاسى بولامىز. ول كىسى قۇراندا جازىلعان ءدىننىڭ ءبىر، شاريعاتتىڭ كوپ ەكەندىگىن العا تارتا وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىندە قالۋ قاجەتتىگىنە ءمان بەرەدى. كىتاپ ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى سۇراق-جاۋاپ فورماسىندا جازىلعان. ەندىگى كەزەكتە سول كىتاپتا ايتىلعان ابۋ حانيفا تۇجىرىمدارىنا نازار سالىپ كورەلىك: قۇراندا «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.»(مايدا،5/48), بۇل اياتتا اللا تاعالانىڭ ءار ۇلتقا وزىنە ىلايىق شاريعات جانە جول بەرگەنىن كورسەتىپ تۇر. جانە ءاربىر حالىققا جەكە-جەكە پايعامبار جىبەرىلگەندىگى ءبىر ەمەس، بىرنەشە قۇران اياتتارىندا كورسەتىلگەن. «ءار ۇمممەت ءۇشىن ءبىر ەسكەرتۋشى بولعان ەدى» [35/24]، «ءار قوعامنىڭ ءبىر جەتەكشىسى بار ەدى» [13/7]، «سوڭىرا ءبىز بىرىنەن سوڭ ءبىرىن پايعامبارلارىمىزدى جىبەردىك» [23/44]، «ول حالىقتارعا وزدەرىنەن ءبىر ەلشى جىبەرىلگەن بولاتىن» [62/2]. مىنە وسى اياتتاردا كورسەتىلگەن باستى ماسەلە – جەر بەتىندەگى بار حالىققا پايعامبارلار جىبەرىلىپ، سولار ارقىلى، ءار قوعامنىڭ وزىنە ىلايىقتى ءتارتىبىن-شاريعاتىن، سالت-ءداستۇرىن اللا تاعالانىڭ ءوزى قالىپتاستىرعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. جالپى بۇل ماسەلە «حۋجرات» سۇرەسىنىڭ ون ءۇشىنشى اياتىندا دا «ەي، ادامدار، راسىندا ءبىز سەندەردى ءبىر ەركەك (ادام) جانە ءبىر ايەلدەن (حاۋادان) جاراتتىق جانە دە ءبىر-بىرلەرىڭمەن تانىسۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار مەن رۋ-تايپالار ەتىپ قويدىق». وسى اياتتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ابۋ حانيفا ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىردى. ابۋ حانيفانىڭ بۇل ەڭبەگى مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتاردىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ ساقتالىپ قالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ابۋ حانيفانىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋىندا ۇلكەن ءمان بار ەدى. ويتكەنى،  ءتاڭىر تاعالا ادامزات بالاسىنا ءبىر عانا ءدىن بەردى. ول – يسلام. ول تۋرالى قۇران كارىمدە «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار! نۋحقا تاپسىرعان ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا، يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى[42/13]. دەمەك، جاراتۋشى قۇدىرەت ءار حالىقتىڭ وزىنە ىلايىقتى شاريعاتىن بەرگەنىمەن، حالىقتاردىڭ بارلىعىنا ءبىر عانا ءدىن بەرىپتى. ول ءدىن – يسلام. ول ادامنىڭ جانىنا، رۋحىنا بەرىلەدى. ابۋ حانيفا وسىلاي ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋ ارقىلى رۋحتى، رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى ءدىننىڭ اجىراماس بولشەگى دەپ ءبىلدى. ابۋ حانيفانىڭ وسىلاي ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋ ارقىلى رۋحتى، رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى يسلامنىڭ سەنىم نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتىپ وتىرعانىنا كۋا بولامىز. ابۋ حانيفا وسىلاي ءدىن مەن رۋح اراسىنداعى ساباقتاستىقتى اشا وتىرىپ، يمان مەن امال اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى دا كورسكەتىپ بەردى. ول بىلاي دەيدى: «... اللا تاعالانىڭ ءدىنىن وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءدىن ەشقاشان وزگەرمەدى، باسقا حالگە كەلتىرىلمەدى جانە وزگەرتىلمەدى. شاريعاتتار بولسا، وزگەردى. سەبەبى، قانشاما زات كەيبىر ادامدار ءۇشىن ادال بولسا، اللا تاعالا ولاردى باسقا ادامدار ءۇشىن ارام ەتتى. سانسىز زاتتار بار، ولاردى قولدانۋ ءۇشىن ادامدارعا ءامىر ەتتى. ال، باعزى ادامدارعا ولاردى قولدانۋعا تىيىم سالدى. دەمەك، شاريعاتتار كوپ جانە ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بار. شاريعاتتى ورىنداۋ پارىز. مۇنىمەن بارا-بار ماسەلە – اللانىڭ ءامىر ەتكەنىن، بارلىق ۇكىمدەرىن ورىنداۋ، قابىل ەتپەگەندەرىنەن باس تارتۋ، اللانىڭ قالاۋىنا ساي كەلەدى. اللا تاعالانىڭ ءامىر ەتكەندەرىن تارىك ەتىپ، تىيىم سالعان نارسەلەرىن جاساعان ادام اللا تاعالانىڭ ءدىنىن تارىك ەتكەن بولار ەدى جانە كاپىر بولار ەدى. اللا مۇميندەرگە پارىز امالدارىن تەك ءدىندى قابىل ەتكەننەن كەيىن عانا پارىز ەتتى.

ەگەردە ءتۇرلى دىندەردەگى بۇل پارىزدار يمان بولسا، بۇلاردى ورىندامايىنشا، ولاردى مۇسىلمان دەمەس ەدى. الايدا، اللا تاعالا يماندى بۇل امالداردان ءۇستىن (جوعارى) قىلدى جانە ونى مىنا اياتتاردا بايان ەتتى: «يمان ەتىپ، جاقسى امالدى تاپقاندار.»[نيسا، 4/122]. «كىم شىنىمەن ءجۇزىن بۇرىپ، اللاعا مويىن ۇسىنسا، ونىڭ اللانىڭ قاسىندا سىيى بار.» [باقارا، 2/112]. «كىم دە كىم ءمۇمين بولعان حالىندا اقىرەتتى ويلاسا، سول ءۇشىن امال ەتسە، ارەكەتى اللانىڭ امىرىنە ساي بولار.» [يسرا، 17/19].

اللا تاعالا وسىلاي يماندى امالدان ايىردى. سوندىقتان مۇميندەر اللاعا يمان كەلتىرگەنى ءۇشىن ناماز وقىر، زەكەت بەرەر، ورازا تۇتار، حاجىعا بارار، اللانى زىكىر ەتەر. ولاي بولماسا، نامازدارىنان، زەكەتتەرىنەن، ورازالارىنان جانە قاجىلىقتارىنان باسقاسى اللاعا يمان ەتۋ ەمەس.» [4, 55-57]. دەمەك، يمان دىندەگى بار امالدىڭ الدىندا تۇر. يمان جوق جەردە ءدىن دە جوق. بىراق دىندە زورلىق تا جوق. ادام بالاسىنىڭ يمان كەلتىرۋى، كەلتىرمەۋى ەركىندەگى ماسەلە. جالپى ابۋ حانيفا بۇل ماسەلەنى «ال-فيحق ال-اكبار» كىتابىندا دا ناقتىلاپ كورسەتكەن بولاتىن. ول بىلاي دەيدى: «ول [اللا تاعالاعا] جاراتىلعانداردىڭ ەشقايسىسىن كۇپىرلىككە نەمەسە يمان كەلتىرۋگە ماجبۇرلەمەيدى. ولاردى ءمۇمىن نەمەسە كاپىر ادام ەتىپ جاراتقان جوق. بىراق ولاردى ادام ەتىپ جاراتتى. يمان كەلتىرۋ مەن كۇپىرلىك – پەندەلەردىڭ ءىسى. كىم اللا تاعالانى جوققا شىعارسا، ول، ونى سول قالپىندا «كاپىر» دەپ بىلەدى. ودان كەيىن [اللا تاعالاعا] يمان كەلتىرسە، سول كۇيىندە ونى ءمۇمىن دەپ بىلەدى. مۇنداي جاعدايلارعا بايلانىستى اللا تاعالانىڭ ءىلىمى دە، سيپاتى دا وزگەرمەيدى. پەندەلەردىڭ ارەكەت ۇستىندەگى نەمەسە توقتاپ تۇرعان حالدە جاساعان ىستەرى، [اللا] باعىنىشتى كەزىندە جاساعاندارى نەمەسە قاسارىسۋشىلىقتارى – اقيقاتىندا ادامداردىڭ وزدەرى تاپقان ىستەرى.» [5, 15-16]. باسقاشا ايتقاندا، دىندە زورلىق جوق. قابىلداۋ، قابىلداماۋ ادام بالاسىنىڭ ەركىنە بەرىلگەن نارسە.

ابۋ حانيفانىڭ ءدىن، شاريعات، يمان تۋرالى تۇجىرىمدارى يسلام ءدىنىنىڭ قاناتىن كەڭىنەن جايىپ، شالعاي ايماقتارعا جايىلۋىنا ىقپال ەتكەن باستى فاكتور بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ول ۇسىنعان بۇل پرينتسيپ، كەز كەلگەن حالىقتىڭ يسلامدا بولا تۇرىپ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەكەندىگىن كورسەتىپ بەردى. ابۋ حانيفا باستاعان احل ار-راي توبىنىڭ ءدىندى تانۋ، تانىتۋداعى بۇل باعىتىن احل ال-حاديس وكىلدەرى قابىلداي المادى. ويتكەنى، ولار ابۋ حانيفانى احل ال-بايتتى جاقتاۋشىلاردىڭ ۇرپاعى دەپ سەنىمسىزدىك تانىتتى. [1, 25].

احل ال-حاديس باعىتىنىڭ قالىپتاسۋى

وسى احل ار-راي قالىپتاسقان كەزەڭدە حيدجاز ولكەسىندە يسلامنىڭ تازالىعىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىن كوزدەگەن ەكىنششى ءبىر توپ قالىپتاستى. ولار حاريجيلىك، شيʻا مەن مۋʻتازيلاعا قارسىلىق رەتىندە پايدا بولعان مۋرجيʻيلەر مەن ونىڭ اينالاسىنا توپتاسقاندار بولاتىن. وسىلاردىڭ ىشىندە عاسىر سوڭىنا قاراي قاراي احل ال-حاديس اتتى توپ ولاردىڭ الدىنا شىقتى. بۇلار نەگىزىنەن ناقىلشىلاردىڭ العاشقى قالىپتاسا باستاعان توپتارى ەدى.

احل ال-حاديس سۇننەت پەن ەسكىدەن العان اڭگىمەلەردى نەگىزگە العان، ارابتىق ءداستۇرشىل ءدىني تۇسىنىكتى جوعارى قويعان توپتىڭ اتى بولاتىن. ولار يسلامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قۇران مەن پايعامبار سۇننەتى جانە ساحابالار مەن تابينداردىڭ ايتقاندارىن نەگىزگە الىپ، سولاردى عانا يسلامدىق تانىمنىڭ نەگىزى ەتتى. بۇلاردىڭ تىسىندا قالعان جەكە كوزقاراس پەن اقىلمەن تاپقان دالەلدەردى قولدانۋعا قارسى بولدى. يسلامنىڭ ەكىنشى عاسىرى ورتاسىندا قالىپتاسقان بۇل تانىم جۇيەسى احل ال-حاديس، احل اس-سۋننا نەمەسە اسحاب ال-حاديس دەپ اتالدى.

حاريجيلىك، مۋرجيʻيا، شيʻا، مۋʻتازيلا سياقتى رۋحاني ۇستانىمدارىنىڭ بىرلىگى نەگىزىندە ۇيىمداسقان توپتار مەن ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان توپتاسقان توپتارعا قارسى سوققى بەرەتىن ۇيىمداسقان كۇش رەتىندە ورتاعا شىققان احل-ي حاديس وكىلدەرى مۇسىلمانداردى بولشەكتەۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن قوعامدىق ءومىردىڭ يدەالى رەتىندە پايعامبار زامانىن الدى جانە قوعامدى سوعان ۇقساس فورمادا بىرلىك پەن تۇتاستىق نەگىزىندە قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتى. بۇل سەبەپتەن ولاردا كىتاپقا ساي، شەشىمىن پايعامبار حاديستەرى مەن ساحابالار مەن تابيندەردىڭ سوزدەرىن ءبىر جەرگە جيناپ، تاقىرىپتارعا قاراي توپتاستىرىپ، نەگىزگى كوزقاراستى حاديستەرگە نەگىزدەپ، سول رۋحاني نەگىزگە ۇلاستىرۋدى ماقسات ەتتى. كىتاپ پەن حاديسكە نەگىزدەلمەگەن كوزقاراستى (قياستى) قابىل ەتپەگەن جانە ونداي كوزقاراستى قولدايتىنداردى سىنايتىن توپ ورتاعا شىقتى.

احل-حاديس يسلامنىڭ يمان، عيبادات، احلاق جانە باسقا عيباداتتاردى ءبىر-بىرىنەن ايىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتتى. سول سەبەپتەن، ولاردىڭ جازعان «كيتاب ال-اسار» اتتى ەڭبەكتەرىندە يمان، اقيدا، احلاق، عيبادات سياقتى قۇلشىلىق تۇرلەرى ءبىر-بىرىنەن اجىراماس، ءبۇتىن رەتىندە قاراستىرىلدى. احل-ي ءحاديستىڭ كوزقاراستارى تاۋحيد، يمان مەن ۇلكەن كۇنا، ادامنىڭ ارەكتى مەن تاعدىر، يمامات پەن ساياسات، بيدعات جانە باسقا تاقىرىپتاردا توپتاستىرىلدى. ولارعا كوزقاراستارىندا اللا ءبىر جانە ودان باسقا ءتاڭىر جوق. ازىرەتى مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى، ءنابيى ءارى قۇلى. اللانىڭ بۇدان باسقا دا ەسىمدەرى بار. يمان نيەت جانە امالدان تۇرادى. تاعى ءبىر نەگىزگى انىقتامادا يمان – تىلمەن ايتىپ، مويىنۇسىنۋ، جۇرەكپەن بەكىتۋ، دەنە مۇشەلەرىمەن امال ەتۋ جانە ۇركىندەردى سوڭىنا جەتكىزۋ.  يمان يسلامنان باسقا نارسە. امالدار يماننىڭ بولىگى. بۇلاردىڭ جيىنتىعى 70 بولىكتەن(قالدىق) اسادى. يمان ارتار جانە ازايار. يماندى «اللا قالاسا، مەن ءمۇمينمىن جانە ءۇمىت ەتەرمىن. مەن ءمۇميمىن» دەگەن فورمادا ەرەجە بويىنشا ايتۋى كەرەك. جەر جۇزىندە جاسالعان جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ بارلىعى اللادان. ءاربىر نارسە ونىڭ قالاۋىمەن بولار. ءار جاراتىلعاننىڭ ءبىر اجالى بار. پايعامبار سەرىكتەرىنىڭ ەڭ ابزالدارى كەزەگىمەن ازىرەتى ابۋ باكىر، ازىرەتى ومار، ازىرەتى وسپان، ازىرەتى الي بولاتىن. ازىرەتى پايعامباردان سوڭعى ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارىلارى دە وسى تورتەۋى بولاتىن. كىتاپ پەن سۇننەتە نە ءامىر ەتىلسە، سوعان مويىنۇسىنىپ، نەگە تىيىم سالسا، ولاردان قاشاتىن. ءدىن باسشىلارى بولعان سالافتارعا مويىنۇسىناتىن ەدى.

احل-ي سۇننەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قالىپتاستىرعان كالام عىلىمىنىڭ نەگىزگى شارتتارى قالىپتاسقانشا احل-ي سۇننەت  تاراپىنان يماننىڭ بەكىتىلۋى مەن ەركىمەن ىسكە اسىرىلۋى، كۇپىر مەن  يمانىنىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى بولۋى، ۇلكەن كۇنانىڭ كۇپىرگە شىعارىلمايتىنى، ۇلكەن كۇنا ىستەگەن جاننىڭ دىننەن شىعارىلماۋى، جاقسىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ اللادان بولۋى سياقتى كوزقاراستار قابىلداندى. ەرتە كەزدەن باستاپ بۇعان بەرىك بولماسا دا «احل-ي قىبلا كاپىرگە شىعارىلمايدى» دەگەن  تۇجىرىم قابىلدانىپ، بەكىتىلدى. ادام بالاسىنىڭ شەكسىز ەركىندىگى تۋرالى ءبىرشاما پىكىر، نەگىز رەتىندە تەرىستەلدى. بۇل ۇستانىمدار نەگىزىنەن حاريجيلەردىڭ كۇپىرگە شىعارۋ جانە مۋʻتازيلانىڭ «ۇلكەن كۇنا ىستەگەن نە كاپىر، نە مۇسىلمان ەمەس» دەگەن تۇجىرىمىنا قارسى جاسالعان ەدى جانە ول احل-ي سۇننەتتىڭ ايىرىلماس بولشەگى رەتىندە قابىلداندى.  حيجرانىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى  عاسىرلارىندا اللانىڭ سيپاتتارىنىڭ جانە ونىڭ زاتىنىڭ بىردەي نەمەسە ولاي ەمەستىگى تۋرالى جانە قۇراننىڭ قولدان جازىلماعاندىعى تۋرالى نەگىزدەر احل-ي سۇننەتتىڭ اجىراماس بولشەگىنە اينالدى. [1,29-35].

احل اس-سۋننا ۋا-ل جاماعانىڭ ەكى باعىتى وسىلاي قالىپتاستى. ابۋ حانيفا نەگىزىن سالعان حانافي مازحابى مەن احل ال-حاديس مازحابتارىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ارنالعان قىسقاشا تالداۋدىڭ ءوزى ەكى باعىتى اراسىندا وتە ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەردى. ابۋ حانيفا باستاعان احل ار-راي توبىنىڭ قۇران مەن سۇننەتكە عانا سۇيەنبەي، بۇل ەكى قايناردا شەشىمى تابىلماعان ماسەلەلەردى شەشۋدە اقىلدى دا پايدالاندى. جانە اقىلمەن تابىلعان شەشىمدەردى ەركىن قولداناتىن ەدى. ەڭ باستىسى-الي ۇرپاقتارىندا رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق بارلىعىن مويىنداۋ بولاتىن. سونىمەن قاتار، ابۋ حانيفا باستاعان توپ، يمان-سەنىم ماسەلەلەرىن نەگىزدەۋدە اقىلدى قولدانۋ ارقىلى كالام عىلىمىن دا دامىتتى. جالپى يسلامداعى بارلىق عىلىم مەن مادەنيەتتەگى جەتىستىك وسى احل ار-راي باعىتىنىڭ بەلسەندىلىگى ارقاسىندا دامىدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. قاي كەزەڭدە يسلامداعى ورلەۋ، وركەندەۋ وسى حانافي مازحابىنىڭ يسلام الەمىندە جەتەكشى ورىنعا شىققا كەزەڭىمەن ساي كەلەدى. سوپىلىق جولدىڭ قالىپتاسىپ، تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى دە حانافي مازحابىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنا ساي قالىپتاستى.

ال حيدجازداعى احل-ي سۇننەت وكىلدەرى ابۋ حانيفا مەن ونىڭ سەرىكتەرىن قۇران مەن حاديس شەڭبەرىنەن شىعىپ، كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە اقىلدى قولدانعانى «بيدعات» (جاڭالىق قوسۋ) جانە اداسقاندىعى ءۇشىن ايىپتايتىن. مىسالى، ماليكي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالعان يمام ماليك: «كىم ءدىندى كالام جولىمەن ۇيرەنەتىن بولسا، ويىنا كەلگەنىن ايتار» دەگەن پىكىردە بولدى. ال، شافيʻي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى يمام شافي بولسا، «يسلام ءدىنى تۋرالى كالام كىتاپتارىنان پايدالانۋعا بولمايدى. سەبەبى، كالام ءىلىم رەتىندە قابىلدانعان ەمەس» دەگەن پىكىردە بولدى. حانبالي مازحابىنىڭ نەگىزىن قالاعان احمەت حانبال بولسا، «كالاممەن شۇعىلدانعانداردىڭ جۇرەك پەن سانالارىنىڭ ازعىنداعاندىعى نازار اۋدارتادى،-دەدى. [2, 33-38] ولار قالايدا يسلامداعى اراب حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني ىقپالىن ساقتاپ قالعىسى كەلدى. الايدا، ولاردىڭ بۇل ارەكەتى يسلام ءدىنىنىڭ ىشكى قۋاتىن شەكتەيتىندەرىن ويلامادى. ولار ويلاۋ، ويلانۋ يسلامعا كەرى ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن تۇسىنىكتە بولدى. ال، يسلام ءدىنىن قابىلداعان اراب ەمەس حالىقتارعا يسلام مەن قۇراننىڭ ىشكى مازمۇنىن ءبىلۋ قاجەتتىگى بارلىعىن، سول ارقىلى يسلامنىڭ ۇلىلىعىنا باس يەرىن تۇسىنبەدى.

ابۋ حانيفا بولسا يسلام ءدىنىنىڭ تەك، اراب قوعامى ءۇشىن ەمەس، يسلام ءدىنىن قابىلداعان بار حالىقتارعا، جالپى ادامزاتقا ارنالعاندىعىنا ءمان بەردى. جالپى يسلام قوعامى ىشىندە تۋىنداعىن ماسەلەلەردى اقىلدى قولدانباي شەشۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. الايدا، ونىڭ بۇل ۇستانىمىن حيدجازداعى احل-ي حاديس، احل-ي سۇننەت وكىلدەرى قابىلداعان جوق. ولار بارىنشا ابۋ حانيفا جولىن ايىپتاۋمەن كەتتى. بىراق، يسلام دىنىندەگى بارلىق عىلىم مەن بىلىمدەگى جەتىستىك وسى احل ار-راي باعىتىنداعى عالىمدارى تاراپىنان جاسالدى. احل ار-راي وكىلدەرى يسلام الەمىندە جەتەكشى ورىنعا شىققان كەزەڭدە يسلام الەمى ورلەۋ، دامۋ ۇستىندە بولدى. قازىرگى باتىس ەلدەرى قولدانىپ وتىرعان عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ نەگىزىندە وسى احل ار-راي باعىتى عالىمدارىنىڭ اشقان جاڭالىقتارى جاتقانىن باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وزدەرى دە مويىندايدى.

ال، احل-ي حاديس وكىلدەرى بولسا، ازىرەتى پايعامباردىڭ ءبىر حاديسىندەگى «ەڭ قايىرلى، جاقسى ءناسىل بولاتىندار مۇسىلماندار ىشىندەگى «العاشقى ساليح ناسىلدەرىم» دەگەن بولاتى ولار وسىنى نەگىزگە الا وتىرىپ، ساحابالار مەن تابيندەر كەزىندەگى يسلام قوعامىن قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتتى جانە ول جولدى «سالافيا» جولى دەپ اتادى. ولار حالافتاردىڭ جولىن قۇران مەن سۇننەتتتەن الىستاتاتىن جول دەپ ءتۇسىندى. ولار سونىمەن قاتار، سوپىلىق، تاقۋالىق جولداردى دا بيدعات جانە اداسۋشىلىق رەتىندە باعالادى. [6, 84-85] احل-ي حاديس توبىنا شافيا، ماليكيا، حانباليا مازحابتارى كىرەتىن ەدى.

احل ار-راي مەن احل ال-حاديس اراسىنداعى بۇل ايىرماشىلىقتار يسلام دىنىندەگى حالىقتاردىڭ بولاشاقتاعى دامۋ كوكجيەكتەرىن ايقىنداعان نەگىزگى باعىتتار بولىپ قالىپتاستى. VIII ورتاسىنا قاراي احل ار-راي توبىنىڭ جاقتاستارىنىڭ يسلام الەمىنىڭ شىعىس بولىگىندە ىقپالى كۇشتى بولدى. وسى احل ار-راي ىقپالىمەن كۋفادا ال-مۇحتار يبن قايساننىڭ باسشىلىعىمەن قالىپتاسقان قايسانيلەر توبى وزدەرىن مۇحاممەد يبن ال-حانافيا يماماتىن جاقتاۋشىلارمىز دەپ اتادى. VIII عاسىردىڭ ورتاسىندا ابۋ مۋسليم باستاعان قايسانيا-مۋبايديا قوزعالىسى ومەيادتاردى تاقتان كەتىرىپ، ولاردىڭ ورنىنا ابباسيلەر اۋلەتىن وتىرعىزعانى تاريحتان بەلگىلى. [7, 112] قايسانيلەردىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىنە يمام رەتىندە ابباسيلەردى تانىدى. مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ ۇلى ابۋ حاشيم 716 جىلى قايتىس بولعان سوڭ پايعامباردان قالعان ەرەكشە ءىلىم بەلگىسى «سارى ورامال» پايعامباردىڭ اعاسى ابباس اۋلەتىنە، مۇحاممەد يبن اليگە ءوتتى دەپ ايتىلا باستادى. [8, 30]  قايسانيلەردى شيʻالاردىڭ ەڭ جاۋىنگەر توبى دەپ تاريحي دەرەكتەر جازعانىمەن [9, 31]، ولاردىڭ باعىتى شيالاردان بولەك بولعاندىعىن ولار وزدەرىنىڭ يمامى رەتىندە مۇحاممەد يبن ال-حانافيانى تانىعانىنا قاراپ-اق بىلۋگە بولادى.  ابباسيلەردىڭ ۇستانعان ساياساتى ولاردىڭ شيʻاعا جاتپايتىندىعىن دالەلدەيدى. ابباسيلەر وزدەرىنىڭ ساياسي ۇستانىمى بويىنشا دا، ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتى بويىنشا دا شيʻالىق باعىتتى قولداماعانىن، بىراق، اقىلشىلىققا باسىمدىق بەرگەنىن، مۇʻتازيلا سياقتى اعىمدارعا قولداۋ كورسەتكەنىنەن كورۋىمىزگە بولادى. ابباسيلەر، سونىمەن بىرگە، حاليفاتتىڭ شىعىسىنداعى قايسانيا-مۋبايديا وكىلدەرىنە قارسى شىعىپ، ولاردىڭ باسشىسى ابۋ مۋسليمنەن باستاپ ءولتىردى. وعان نارازى بولعان حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە شىعىپ، جەڭىلىپ، تۇركىلەر اراسىنا كەتكەنىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى. [10]. يسحاق باب باستاعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋى سول 766/767 جىل بولاتىن[11, 88]. بۇل تۇركىستان جەرىنە العاش كەلگەن يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلار احل ار-راي وكىلدەرى بولعاندىعىن كورسەتەدى. «ناساب-ناما» دەرەكتەرىنە قاراعاندا تۇركىستان جەرىنە العاش رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى اكەلگەن وسى يسحاق باب ەكەندىگى جازىلادى. ول قولجازبادا «سۋفرا، سۋفرادارلىك، سۋفرا تۇتماق» جانە «يلم ال-حيكما» دەگەن تەرميندەرمەن بەرىلەدى. سونىمەن بىرگە،  يسحاق بابتىڭ حزىر، يلياسپەن سۇحباتتا بولعاندىعى جازىلادى. ول تۋرالى «ناساب-نامادا» بىلاي دەلىنگەن: «ودان يسحاق باب شاشقا باردى. شاشتان كا‘باعا باردى. كا‘بادان ساريامعا كەلىپ، جۋبا مەشىتىن سالدى. 3500 التىن قارجى قىلدى. يسحاق بابتىڭ 120 جىل ءومىرى بولدى. 90 جىل حزىر ‘الەيھي-س-سالاممەن سۇحباتى بولدى.» [12, 76-83]. نەمەسە «ول جەردە يسحاق باب 85 جىل پادشالىق قىلدى. حزىر مەن ءىلياس پايعامبارلارمەن سۇحباتتا بولۋ ءۇشىن 80 جىل سۋفرادارلىق قىلدى. ءبىر كۇندە 100 قوي، 10 سوعىم (جىلقى) سوياتىن ەدى».[13, 116-118].  بۇل جەردە رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق حزىر، يلياس ارقىلى بولعاندىعىن كورسەتىپ تۇر. بۇل جەردە يسحاق بابتىڭ رۋح الەمىمەن ساباقتاستىعى حزىر، ءىلياس پايعامبارلار ارقىلى بولعاندىعى، ول ءۇشىن «سۋفرادارلىق» جاساعاندىعى ايتىلادى. دەمەك، تۇركىستان جەرىندەگى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى تۇركىستان جەرىنە اكەلۋشى يسحاق باب ەكەندىگىن دالەلدەيدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءتاڭىر دىنىدەگى رۋح الەمىمەن بايلانىسقا قاتىستى تۇركىلىك دۇنيەتانىممەن سايكەس بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. وسى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق يسحاق بابتان قوجا احمەت ياساۋيگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى. ياساۋي بابامىز ول رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى قايتادان كۇشەيتىپ، مۇحاممەد پايعامبار زامانىنداعى دەڭگەيگە قايتا كوتەردى. حانافي مازحابىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يمام ماتۋريدي اقيداسىن نەگىزگە العان قوجا احمەت ياساۋي حانافي مازحابىنىڭ باسقا فورمادا تۇلەۋىنە ىقپالىن تيگىزدى. ونىڭ ياسايۋيا تاريقاتىن قالىپتاستىرۋى ابۋ حانيفانىڭ ءدىن مەن شاريعاتتى ءبولىپ قاراستىرۋ ۇستانىمدارىن نەگىزگە الىپ، يسلامنان رۋحقا قاتىستى بەس پارىزدى الىپ، شاريعات جولىن تولىعىمەن تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە بەردى. سونىمەن بىرگە، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان داستۇرلەر دە بار ەدى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ءياساۋيدىڭ جولىنىڭ    ىقپالى تەك تۇركى حالىقتارىنا ەمەس، بۇكىل يسلام الەمى حالىقتارىنا ءتيىدى. ءار حالىق ياساۋي ۇلگىسىمەن تاريقاتتار قالىپتاستىرىپ، وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. قازىرگى كۇنگە دەيىن جەتىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى وسى ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، بۇل جول قازىرگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىنان الشاقتاتىلىپ جاتىر. ونىڭ سەبەبى، قازىرگى بىزدەگى قمدب-نىڭ، مەشىتتەردىڭ ۇستانعان باعىتى – احل ال-حاديس جولى. قمدب-عا قاراستى قازاقستان-مىسىر ۋنيۆەرسيتەتى مەن مەدرەسەلەرى وسى احل ال-حاديس باعىتى بويىنشا ماماندار دايىنداۋدا. بۇل قمدب-نىڭ ستارتەگيالىق باعىتى – احل ال-حاديس جولى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. سوندا قمدب-نىڭ ماقساتى قازاق حالقىن ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى مەن رۋحاني-مادەني بولمىسىنان ايىرۋ ما؟ ماقساتى نە؟ عاسىرلار بويى قازاق دالاسىندا بار ماسەلە تاريقات جولىمەن شەشىلىپ، شاريعات جولى مۇلدە قولدانىستا بولماعانداعىن نەگە تۇسىنگىسى كەلمەيدى؟ ءدىن حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن قالىپتاستىراتىن، تاربيەلەيتىن قۋاتتى قۇرال بولاتىن. قازىر ءدىننىڭ رۋحاني تاربيە قۇرالى رەتىندەگى قىزمەتى ىسىرىلىپ تاستالدى.  قمدب ونىڭ ورنىنا ارابتىڭ VIII عاسىردا قالىپتاستىرىلعان شاريعي (زاڭدىق) نورمالارىن قازاق ساناسىنا سىڭىرۋدە. نەلىكتەن؟ الدە، كەشەگى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اراب ەلدەرىنە بارىپ، وقىپ كەلگەن ءدىن ماماندارىنىڭ جەتەگىندە كەتىپ بارا جاتىرمىز با؟ شىندىعىنا كەلگەندە سولاي سياقتى. بار قازاقتىڭ تاعدىرى شەتەلدە جات ءدىني باعىتتى وقىپ كەلگەن ءدىن ماماندارى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىنادى ما؟ بۇل قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ ءدىني تانىم نەگىزىندە بىرنەشە توپقا جىكتەلۋىنە ىقپال ەتتى. مەشىتتەرگە باراتىن نامازحاندار ساناسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە قارسى كوزقاراس قالىپتاسۋدا جانە بۇلار ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاردى قابىلداعاندار ساناتىنا جاتپايدى. بىراق ءدىني تانىم نەگىزدەرى بويىنشا كوزقاراستارى بولەك، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنە قايشى. ەگەردە مەشىتتەر وسى باعىتتارىنان اينىماي ءوز ۋاعىزدارىن جالعاستىراتىن بولسا، وندا ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇسۋى نەمەسە تولىعىمەن حالىق رەتىندە تاريحتان كەتۋى ىقتيمال.

 پايدالانىلعان ابەبيەتتەر:

1. Sönmez Kutlu. Ehl-i sunnet ve’l-Cemaat’in Ankamı، Oluşum Süreci, Siyasi, Toplumsal ve Fikrı Çerçevesi//Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat. –Köln: IGMG, 2014. 12 s.
2. Hülya Alper. Imam Matürıdı*de Akıl-Vahı İlişkisi. 3 Baskı، Istanbul, 2013. 21 s.
3. ال-حاسان يبن مۋسا ان-ناۋباحتي. شيتسكيە سەكتى / پەرەۆود س ارابسكوگو، يسسلەدوۆانيە ي كوممەنتاري س.م.پروزوروۆا. م.، 1973.
4. Abdüluahap Öztürk. İmam-ı Abu hanife’nın hayatı// İmam-ı Azam Abu Hanife Eserleri. İstanbul: Millat, 8-11 ss.
5. ابۋ حانيفا. ال-فيحق ال-اكبار. قولجازبا كىتاپ/ اۋدارعان س. موللاقاناعاتۇلى. –تۇركىستان: «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۇراجايى، 2012. 17 ب.
6. Mehmet Ali Büyükkara. Sunnet Ehli, Rey Ehli, Hadis Ehli, Selefilik, Vehhebılik Kavramları Üzerine Bazı Açıklamalar // Ehl-i sunnet ve’l-Cemaat: Tarihi Seyri, Kapsamı ve Algılanışı. IGMG. Köln, 2014. Ss. 84-85.
7. كادىروۆا ت.ت. يز يستوري كرەستيانسكيح ۆوسستاني ماۆەرانناحرا ي حوروسانە ۆ VIII – ناچالە Iح ۆ. –تاشكەنت: 1965.
8. پروزوروۆ س.م. ۆۆەدەنيە // ان-ناۋباحتي. شيتسكيە سەتى / پەرەۆود س ارابسكوگو، يسسل، كوممەنتاريي س.م.پروزورۆا. م.، 1973. 30س.
9. الي يبن مۇحامماد ال-فاحري. كيتاب تالحيس ال-بايان في زيكر فيراك ال-اديان. –موسكۆا: يزد. «ناۋكا»، 1988.
10. «ناساب-ناما» قولجازبالارى.
11. يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي. الماتى-بەرن-بلۋمينگتون. «دايك-پرەسس»، 2008.
12. اققورعاندىق قوجالار شەجىرەسى، ا.يۋلداشەۆ قولجازباسى.
13. اققورعاندىق قوجالار شەجىرەسى، پ.مامەنوۆ قولجازباسى.

 زىكىريا جانداربەك

Abai.kz