اق كوكە
(اڭگىمە)
ناعاشىمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – توقتار، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ول كىسىنىڭ ءوڭى قايىستاي قارا بولسا دا، ءبىز ەس بىلگەلى بەرى «اق كوكە» دەپ اتايتىنبىز. ونىڭ قۇرداستارى بولسا اۋىز تولتىرىپ «اق توقتار» دەسەتىن. وندايدا «اق كوكەم» ءتامپىش تاناۋىن كوككە كوتەرىپ، قۇددى باكەنە بويى كوك تىرەپ تۇرعانداي-اق جاتىپ كەپ شىرەنەتىن.
اۋىلدىڭ ەلى كۇن كورە الماي قالاعا اعىلعان انەۋ بىر جىلدارى اق كوكەمە قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم قالاعا تامان كەل دەپ. «كەتپەيمىن اۋىلدان! اتا-بابامنىڭ سۇيەگى جاتقان اتاجۇرتىن تاستاپ ەشقايدا بارمايمىن!» دەگەن. نەسىنە قىزىعاتىنىن يت ءبىلسىن، سۋى بورسىعان، توپىراعىنان سور ۇشقان، نە توعايى، نە وزەنى جوق كۇن قاقتاعان قۋ مەديەن دالانى دا كىسى ءوستىپ قيمايدى ەكەن-اۋ! تاۋ تۇگىلى توبەسى جوق سورتاڭدى قىزىلاسىقتان كەشىپ جۇرگەن اق كوكەم جوبىشوڭكى كىسىگە كەۋدەسىن باستىرمايدى. اتتان تۇسسە دە ۇزەڭگىدەن تۇسپەيتىن وزىنە جەتەرلىك قياس مىنەزى بار. ونى دا قويدىق، قۇدانىڭ قۇدىرەتى – ىشتەن وقىپ تۋعانداي تەحنيكانىڭ تىلىنە جەتتىك بالە، دوڭگەلەگىمەن جۇرەتىن نە باۋىرىمەن جورعالايتىن سىنعان تەمىر-تەرسەككە ەمشى-ءتاۋىپ بولاتىن. شاراپقا سىلقيا تويىپ العاندا بولماسا «ءاۋ» دەگەندى بىلمەيتىن، دومبىرا تىڭقىلداتىپ كورمەگەن اق كوكەمدى جۇرتتان قادىرلى كورسەتەتىن ونەرى جانسىز تەمىردىڭ ءتىلىن سۋىرىپ الاتىنى. سودان بىرەۋدەن ءبىر قاپ ۇن، بىرەۋدەن تىشقاق لاق اقى الىپ ءجۇرىپ، ەل قوڭىز تەرىپ كەتكەندە بۇل كۇن كورىسكە جەتەرلىك داۋلەتتىڭ باسىن قۇراپ العان. قۇيارعا بەنزين تاپپاي، بۇتارتارعا جاراتا الماي ەسىك كوزىنە قاڭتارىپ قويعان شاڭگەرەيدىڭ كوك ماسكەۋىشىنە قۇدا ءتۇسىپ، ءبىر ىسەك قوي بەرىپ الدى دا، قانتتاي عىپ قاتىرىپ، مەرسەدەس ايداعانداي جۇيتكىپ ءجۇردى. وقتا-تەكتە ەسىك الدىنان شاڭداتىپ وتكەن اق توقتاردى كورگەندە شاڭگەرەيدىڭ ءىشى قىز-قىز قايناپ، كوك ماسكەۋىشىنىڭ قاراسى ۇزىلگەنشە سوڭىنان قاراپ تۇرار ەدى. كوك ماسكەۋىش تە اق كوكەمدى قايدا سۇيرەمەدى دەيسىڭ، تاۋعا دا، تاسقا دا، ويعا دا، قىرعا دا اپارعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە كوك ماسكەۋىشتىڭ تۇبىنە بۇل دا جەتكەن، مۇنىڭ تۇبىنە دە كوك ماسكەۋىش تالاي جەتە جازداعان. ءومىر دە جانسەبىل ماسكەۋىش سەكىلدى ەكەن بىردە زىمىراپ، بىردە توڭقالاڭ اساتىن. كۇتپەگەن جەردەن اق كوكەمنىڭ قوڭىرقاي ءومىرى كۇرت وزگەرگەن...
ناعاشى جەڭگەم كۇلپان اۋىرماي، سىرقاماي اياقاستى قايتىس بولدى. اق كوكەم قابىرعاسى قاقىراپ، ءجۇنجىپ كەتەر دەپ ويلاعانبىز. ويتپەدى. ءتىپتى كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىعارمادى. شيەتتەي بەس بالانىڭ الدىندا ۇنجىرعامدى تۇسىرمەيىن دەدى مە ەكەن، بويىن تىكتەپ، ءۇي تىرلىگىنىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «سىبولىش قاتىننان وسىلاي وپ-وڭاي قۇتىلامىن دەپ ويلادىم با! اق توقتار ەندى ايىنا ءبىر قاتىن الادى» دەپ وتىراتىن. بوس ءسوز ەكەن، سودان قايتىپ ۇيلەنبەدى. كەلىن ءتۇسىردى، قىز ۇزاتتى. ەشكىمنىڭ قولىنا قاراعان جوق، قولعاناتسىز ءبىر ءوزى تۇرىپ جاتتى. انەۋ جىلى ۇلكەن ۇلى امانگەلدى ءبىر جولىققاندا ءجون سۇرادىم «اق كوكەم قالاي؟» دەپ. ءۇنسىز باسىن يزەگەن.
– «سىبولىش قاتىننان قۇتىلدىم» دەپ بوركىن اسپانعا اتىپ وتىرۋشى ەدى ناعاشىم، باس قۇراماي ما؟ – دەدىم ازىلدەپ. امانگەلدى تەرەڭ كۇرسىندى.
– اعا، مەن بىلسەم اق كوكەڭ ەندى قايتىپ ۇيلەنبەس...
– قوي-ەي!
– شىن ايتام. بۇرىنعىداي ەمەس، «كۇلپان تۇسىمنەن شىقپايدى» دەگەندى ءجيى ايتاتىندى شىعاردى. ءبىر كۇنى كەشتە ۇيىنە بارسام، ەسىك شالقاسىنان اشىق جاتىر، ءۇي ءىشى تاس قاراڭعى، اكەي جوق. زارەم ۇشىپ شەگىنە بەرگەنىم سول ەدى، ءبىر بۇرىشتا اكەمنىڭ جۇرەلەپ وتىرعانىن بايقادىم. «سىبولىش، كۇلپان، مەنى تاستاپ كەتىپ و دۇنيەدە نە قىزىق كورىپ ءجۇرسىڭ! قۋ مولادا قۋ تىزەمدى قۇشاقتاپ قاشانعى جاتايىن. بالالاردى جەتكىزدىم، اياقتاندىردىم، نە سەن كەل مۇندا، نە مەن بارايىن اندا...» دەپ تۇگەسىلىپ، كۇيىنىپ وتىر ەكەن... اياعىمنىڭ ۇشىمەن باسىپ تىسقا شىقتىم. كوزىمنەن اققان جاستى تيا السامشى! اكەمدى،قۋ تومارداي قارا شالدى قاتتى ايادىم. شەشەمدى ءالى كۇنگە ەسىنەن شىعارماي جۇرگەن كىسىڭ قالاي ۇيلەنسىن، اعا!؟
ودان بەرى دە تالاي زامان وتكەن.
بۇرناعى جىلى كوكتەمدە اۋىلعا جول ءتۇستى. استىمداعى قارا ۆولگانى تەبىتىپ اق كوكەمنىڭ جۇپىنى لاشىعىن سۇزە كەلىپ توقتادىم.ءۇيدىڭ ەسىگىن باستىرىقپەن تىرەپ كەتىپتى، ءتىرى جان جوق. كورشى ۇيدەگى زادا اپا شىعىپ، اماندىق سۇراستىق.
– اق كوكەڭ قايدا كەتەدى دەيسىڭ، مولانىڭ باسىندا جۇرگەن شىعار! – دەدى زادا سۇراقتان بۇرىن جاۋاپ بەرىپ.
بويىم مۇزداپ كەتتى.
– وندا نە ىستەيدى؟ - دەدىم جورتا.
– مەنىڭ شالىم مەن اق توقتاردىڭ كۇلپانى قاتار جاتقان سوڭ كەمپىرىن قىزعانادى دا...
زادا اپا ءوز سوزىنە ءوزى رازى. اڭگىمەنى ارىدان باستايتىن ىڭعاي تانىتتى.
– ءاي، مىنا ناعاشىڭ، اق كوكەڭ بار عوي، ناعىز قوجاناسىر، قۇتىرىق! بىلتىر جازدىڭ ءبىر كۇنى تاعى ءوستىپ اياقاستى جوق بولىپ كەتتى. «بۇعان نە بولدى؟ اۋىرىپ قالعان جوق پا ەكەن» دەپ ەسىگىن ۇرسام، ادام جوق. قايدان ادام بولسىن، ول ۇيدە اق كوكەڭ، بۇل ۇيدە مەن عانامىز عوي. «بىرەۋلەردىكىنە قىدىرىپ كەتكەن شىعار» دەپ وتىرعام. ءبىر كەزدە كەپ تۇر، قاباق دەگەن سالبىراپ، ءوڭى قاشىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. «ساعان نە جەتتى-ەي!؟» دەمەيمىن بە.
– ويباي، زادا، ءبىر سۇمدىقتى كوردىم...ماسقارا! ماسقارا!!!
– نە دەيسىڭ، شال!
– باعانا كەمپىرىمنىڭ مولاسىنىڭ باسىنا بارعام. بارسام، بەيىتتىڭ جارتىسى اشىق، ءىشى ۇڭىرەيىپ بوس تۇر. «وي، اللا، بۇعان نە بولدى؟» دەپ تاڭدانىپ، ايات وقىپ وتىرعام. بىرەۋ يىعىمنان قاعادى. قاراسام، بىلتىر كۇزدە قايتىس بولعان «سوقىر ماقان». انا كوشەنىڭ باسىنداعى وڭ كوزى سوقىر، سول اياعى اقساق، تاز بار عوي... شاش دەگەنىڭ كومىردەي قاپ-قارا،بۇپ-بۇيرا بولىپ ءوسىپ كەتىپتى، اياق ساپ-ساۋ ، كوز جايناپ تۇر...ۇستىندە اپپاق كەبىن. توبا!
– نە ىستەپ وتىرسىڭ، قۇرداس؟ – دەيدى ماعان.
– نە ىستەگەنى نەسى، كەمپىرىمە باعىشتاپ قۇران وقىپ وتىرمىن.
– قۇران تىڭدايتىن كەمپىرىڭ جوق مۇندا، انەۋ «سوركولشىكتە» شومىلىپ ءجۇر.
– ولگەن ادام سۋدا شومىلادى دەگەندى ەستىسەم كەرەڭ بولايىن!
– كەرەڭ بولعانشا، ءوز كوزىڭمەن كور، – دەپ مەنى جەتەلەي جونەلسىن.
«سوركولشىككە» بارعاندا، قۇداي-اۋ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنسەمشى! انادان جاڭا تۋعانداي تىر جالاڭاش مەنىڭ كەمپىرىم مەن سەنىڭ شالىڭ تىزەدەن كەلەتىن شالشىق سۋدا ءجۇزىپ ءجۇر. كەمپىرىمە قاراسام جاپ-جاس قىز باياعى، لاقشا ويناقتايدى. سەنىڭ شالىڭ دا جاس جىگىتتەي وزگەرىپ كەتىپتى، ءبىزدىڭ كەمپىردى بالاشا كوتەرىپ، سۋعا الىپ ۇرادى. اناۋ كەلىپ سەنىڭ شالىڭنىڭ موينىنا اسىلادى...يت جىنىم ۇستاپ ايقاي سالايىن: «ءاي، قاتىن، ءاي، ەسەك!» دەپ باقىرايىن. ەستىمەيدى. ەكەۋىن قوساقتاپ تۇرىپ ولتىرەيىن دەپ قاسىمداعى كوردىڭ جەڭدىبىلەكتەي اعاشىن جۇلىپ اپ، تۇرا ۇمتىلدىم. ماڭدايىم بىردەمەگە تارس ەتىپ سوعىلىپ، كوزىمنەن وت جارق ەتە ءتۇستى. ورتادا اينەك پە، پلاستيك پە، كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر قابىرعا بار. ولار مەنى كورىپ تە، ەستىپ تە تۇرعان جوق. ارى ايقايلادىم، بەرى ايقايلادىم، بوقتادىم، قارعاپ-سىلەدىم، ءاي، قورلىق-اي، ءيتسىڭ بە، كىسىسىڭ بە، ەلەپ تە قويمايدى، كاپىرلەر!.. «سوقىر ماقان» ىشەگى قاتقانشا كۇلىپ تۇر،تابالاعان ءتۇرى دە. بۇدان اسقان نە مازاق بولسىن، تالتۇستە لىپاسىز تىر جالاڭاش سايران سالعان ەكەۋىن كورگەندە جارىلىپ كەتە جازداپ، جىلاپ جىبەردىم. زىعىرىم قاينادى.نە دەيىن، نە ىستەيىن، ولە قالايىن با!؟... سول اشۋمەن ساعان كەلگەن بەتىم، زادا...ءبىز ءجۇرمىز جۇما سايىن جەتى شەلپەك ءپىسىرىپ، قۇران وقىپ، وسىلار رازى بولسىن دەپ. بۇلار كوردىڭ تۇبىندە الدەقاشان توپىراققا اينالعان شىعار دەپ ويلاۋشى ەم، شىققىر كوزىم نە كورمەدى بۇگىن! سەن ءجۇرسىڭ ماڭقيىپ، اۋزىڭ اشىلىپ. ءبىز عوي ءتىرى پاندەمىز، و دۇنيەدەگىلەرىڭ سيقىن كوردىڭ، قوي! ەكى جارتى قوسىلىپ ءبىر قارەكەت جاساماساق، مىنا قورلىقتارىنا شىداماي جازىم بوپ كەتەرمىز...
قاتتى ساستىم. شىنىمدى ايتسام ايتقانىنا سەنىپ قاپپىن.
– ءاي، اق توقتار، قۇدايى تاپسىن ولاردى! قۇدايى تاپسىن! –دەپپىن.
قاراسام، اق كوكەڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ وتىر. ءازىل ەكەنىن ءبىلىپ، جىنىم قوزىپ «جوعال الباستى،كوزىمە كورىنبەي!» دەپ قولىما ىلىنگەن زاتتى لاقتىرايىن كەپ، اق كوكەڭ قورانى اينالىپ، قاراسىن كورسەتپەي كەتتى، ءتۇ-ءۇيت جىندى!..
زادا اپانىڭ اڭگىمەسىنە ىشەك-سىلەم قاتىپ وتىرعاندا اق كوكەم انادايدا كەلە جاتتى. بۇرىنعىعا قاراعاندا باكەنە بويى شوگىپ، جاۋىرىنى قۋشيىپ، قارتايىپ قالعانداي كورىندى ماعان. بيىك تاۋدىڭ دا الاساراتىن كەزى بولادى ەكەن.
تۇنىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، سىرلاسىپ تاڭ اتىردىق. «باس قۇرا» دەدىم. «اتاما!» دەدى. «بالالاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىندا تۇر» دەدىم. «كەلىنگە جاۋتاڭداتپا!» دەدى. «تىم بولماسا ىرگەڭدە تۇرعان زادانى كىرگىزىپ ال». «قاقپاسقا كۇنىم تۇسپەسىن!» دەدى. «قالاعا كوش» دەدىم. «سۇيەگىم وسى ۇيدەن شىعادى!» دەدى. وسىمەن ءسوز ءتامام.
ەرتەسى كەتىپ بارا جاتىپ «ويلان، اق كوكە، مەنىكى شىن جاناشىرلىق» دەدىم اعىمنان جارىلىپ. «مەنەن دە جاماندىق كۇتپە!» دەپ قولىن ءبىر سىلتەدى.نە دەگەن قىرسىق، قياڭقى ادام! جالعىزدىق كىمگە جاراسسىن، يەن ۇيدە ارام ءولىپ قالا ما دەگەن قورقىنىش قوي بىزدىكى. ماشينانىڭ ايناسىنان ارتىما قاراپ كەلەم، اق كوكەم بۇرىلعان دا جوق، ەسىك الدىنداعى جالپاق ورىندىققا قۇيرىعىن باسىپ، تەمەكىسىن تۇتاتىپ جاتتى...
كەڭەس زامانىندا كارتادا ورنى جوق «اقتوبە» دەيتىن كىشكەنتاي اۋىل وز الدىنا شاعىن مەملەكەت سەكىلدى بولاتىن. وسى ولكەنىڭ استى شىلقىعان مۇناي دەسەتىن. ول كەزدە ەڭبەككە جارايتىنداردان جۇمىسسىز ادام بولمايتىن. تاڭ اتا دومالاق سارى اۆتوبۋسقا ەر-ايەل تىزەرلەسە وتىراتىن. ەكى ساعاتتا مۇناي قۇدىعىنىڭ باسىنا جەتكەن جۇرت تيەسىلى شارۋالارىن تىندىرىپ، قاراڭعى تۇسپەي ۇيلەرىنە ورالاتىن. سودان كەيىن ايتەۋىر ءبىر ۇيدە وتىرىس-توي بولادى: تۋعان كۇن بە، شىلدەحانا ما، تۇساۋكەسەر مە... سىلتاۋدىڭ سان ءتۇرى تابىلاتىن. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا توي تارقامايتىن. اق كوكەم اقساقالداردىڭ قاتارىنان ورىن الاتىن، سارى اۆتوبۋستىڭ يەسى، شوپىر دەگەن دارداي اتى بار، ۇلكەن بەدەلدىڭ ادامى. كۇندە وسىنداي قىزىق-دۋمان جالعاسا بەرەتىن ەدى اياقاستى سابەت ۇكىمەتى جالپ ەتىپ قۇلاماعاندا. سارى اۆتوبۋس تا كەتتى، سايران دا ءبىتتى. قاراپ وتىرسا، اق كوكەمنىڭ ءومىرىنىڭ كوبى سارى اۆتوبۋس پەن كوك ماسكەۋىشتىڭ رولىندە وتكەن ەكەن.
ارادا ءۇش-ءتورت اي وتكەندە، توسىننان مىناداي ءبىر وي كەلدى: اق كوكەم جەتىم شال بوپ جۇرە بەرەتىن سەكىلدى. جاسىندا قاڭعىباس، قۇدايدان نەسىن جاسىرايىن، جىندىسۋعا اۋەس بولىپ ەدى، جاسى كەلدى، ساجدەگە باس قوياتىن مەزگىل جەتتى. جاعدايىم باردا الدىمداعى جالعىز ناعاشىمدى مەككەگە ءبىر اپارىپ كەلەيىن. بۇل دا ءبىر اق كوكەم الدىنداعى پارىزىم بولسىن، قالعان ومىرىندە قۇلشىلىق قىپ وتەر دەدىم. وسىنى اق كوكەمە ايتىپ ەدىم، شورشىپ ءتۇستى: «كارى ورىس مۇسىلمان بولمايدى» دەگەندى بىلەسىڭ بە، مەنەن تاقۋا جاساپ شارشاماي-اق قوي. اقشاڭدى شىعىنداما. باسى ساجدەگە تيمەدى دەپ، مەن ولگەندە جانازاسىز-اق كومە سالىڭدار. انا دۇنيەدە جاۋابىن ءوزىم بەرەمىن. ءومىرى ورىسشاعا كەلمەگەن ءتىل ارابشاعا سىنادى دەيسىڭ بە، قالتاڭا سيماي جۇرگەن اقشاڭا بالالارىڭدى وقىت، قاتىنىڭدى كيىندىر ونان دا...
مەن دە ايتقانىنان قايتا قوياتىن كىسى ەمەسپىن. اق كوكەمە تولقۇجات جاساتتىم، ۆيزا اشتىرتتىم تۋ سىرتىنان. جولعا شىعاردان ءبىر كۇن بۇرىن اۋىلعا قۇيىنداتىپ باردىم دا، اق كوكەمدى قوياردا قويماي كيىندىرىپ، دەدەكتەتىپ ماشيناعا مىنگىزدىم. ەسىكتى باستىرىقپەن جاۋىپ جاتقان اق كوكەم:
– ءيتتىڭ كۇشىگى! كىمگە تارتىپ قىرسىق بولعان نەمەسىڭ!؟ – دەدى شادىرايىپ.
– ناعاشىما!
... قاعىبانىڭ قارا تاسىن اينالىپ ءجۇرمىز. ميليونداعان ادام اق كوكەم ەكەۋىمىزدى قاقپاقىل عىپ قاعىپ، كيەلى تاسقا جاقىنداتار ءتۇرى جوق. اق كوكەمدى قولىنان تاس قىپ ۇستاپ دەدەكتەتىپ قايتا سۇيرەيمىن، ادامدار تولقىنى ءبىر تابان جاقىنداتسا، ەكى تابان ارتقا لاقتىرادى... ءولىپ كەتسەم دە قاسيەتتى تاسقا قول تيگىزبەي كەتپەسپىن دەپ ىشتەي قاسارىسامىن. ءوستىپ جۇرگەندە اق كوكەم قولىمنان شىعىپ كەتسىن، كيمەلەگەن جۇرت مەنى العا سۇيرەپ اكەتتى. قارعا بويلى قايران كوكەم وزەننىڭ كوك يىرىمىنە شىم باتقانداي جوق. زارەم ۇشىپ جانۇشىرا ارتقا قايتتىم، اق كوكەم سەڭ سوققان بالىقتاي اندا ءبىر، مىندا ءبىر تەڭسەلىپ ءجۇر ەكەن، ازەر دەگەندە جەتتىم-اۋ. ءوڭ-سيىق جوق، بەتى-ءجۇزىن تەر باسىپ كەتىپتى، وكپەسى قابىنىپ، سالعان جەردەن ايعايعا باسسىن:
– ءاي، ۋاقيت، كەتتىك بۇل جەردەن! بۇيتكەن قاجىلىعىڭ بار بولسىن! مەككەڭ دە قۇرىسىن، انە تۇرعان قارا تاسىڭ دا قۇرىسىن!!!
– ويباي، اق كوكە، اۋزىڭا يە بول!...
ۇيالعانىمنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادىم. ءبىر ءتاۋىرى توڭىرەگىمىزدە ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى تۇسىنەتىن ءبىر كىسى جوق،قازاقشانى قۇلاققا قىستىرماي، قارا تاسقا قاراي ومىراۋلاي ۇمتىلىپ بارادى ەل.
– كەتتىك، اق كوكە!
قولىنان جەتەلەپ قايتا سۇيرەدىم... ەس كەتىپ، جان شىققاندا قاعىبانىڭ قارا تاسىنا يەك ارتىپ، ساۋساعىمىزدىڭ ۇشىن تيگىزدىك، ايتەۋىر. «ءيا، اللا! وسى كورسەتكەنىڭە دە مىڭ شۇكىر!» دەپ مەن تۇرمىن جۇرەگىم ورەكپىپ. «ءمۇيىزىڭ شىقتى ما؟!» دەپ اق كوكەم تۇر. مۇندايدا نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ...
قاجىلىققا اتتاناردا ءناسىريدين دەگەن وزبەك كورشىم مەككەدە تۇراتىن تۋىسىنىڭ اتى-ءجونىن، مەكەن-جايىن جازىپ، سالەم-ساۋقات بەرىپ جىبەرگەن. ىمداپ ءجۇرىپ قالانىڭ جارتىسىن كەزىپ، جارتى كۇندە ازەر تاپتىق. قاراما-قارسى ەسىكتەس ، بولمەلەرى كوپ جەر ءۇي، اۋلاسى شاعىن بولعانىمەن،جاپ-جاسىل باق ەكەن بارعان ءۇيىمىز. وتاعاسى بالا كۇنىندە ءبىزدىڭ ەلدەن كەتكەن نيزامي اتتى جىگىت ەكەن، وراشولاق ورىسشاسى بار، بىردەمە عىپ تۇسىنىستىك. بەس قىزى، ايەلى، جەسىر ەنەسى بارىن ايتتى. سالتتارى قىزىق : ءوزى ءشاي قۇيىپ وتىر، الگى ايتقان كوپ ايەلدىڭ ءبىرى داستارقان باسىنا جاقىندامايدى. نيزاميمەن شۇلدىرلەسىپ وتىرعانىمدا اق كوكەم تەمەكى تارتاتىن بولىپ تىسقا شىعىپ كەتكەن، ءشاي قايناتىم ۋاقىتتان سوڭ ءبىر-اق ورالدى. بەتىنە بارلاي قاراسام، اقىرىن عانا كوزىن قىسادى. داۋدە بولسا بىردەمەنى بۇلدىرگەن شىعارسىڭ دەپ توپشىلادىم ىشتەي.
نيزاميمەن قوشتاسىپ، بىلاي شىعا:
– ال، اق كوكە،سويلە! – دەدىم.
– الگىندە تەمەكى تارتايىن دەپ شىعىپ كەتتىم عوي، كىرەبەرىس كۇڭگىرت ەكەن، سىرتقى ەسىكتى تابا الماي، انا ەسىكتى ءبىر اشام،قاپ-قارا كيىنگەن ءبىر قاتىن وتىرادى، مىنا ەسىكتى ءبىر اشام، وندا دا ءبىر قاپ-قارا قاتىن...ءۇشىنشىسىن، ودان ءتورتىنشىسىن اشام... تاعى سول قاپ-قارا كيىنگەن قاتىندار... كوزىم كۇڭگىرتتىككە ۇيىرلەسكەندەي بولعان سوڭ ءبىر ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا جارماسا بەرگەنىم سول، بوساعادا قاپ-قارا كيىنگەن جاستاۋ ءبىر كەمپىر وتىر ەكەن، الگىنىڭ ەنەسى بولۋ كەرەك. ەكى كوزى عانا جىلتىرايدى. «ەسىك قايدا؟» دەسەم، قايدان ءتۇسىنسىن، تومەن قاراپ، جانارىن مەنەن تايدىرىپ اكەتەدى. ءبىر ەسىكتى كورسەتىپ وسى ما دەگەندەي ىمداسام، كوزىمەن «سول عوي» دەگەندەي يشارا جاسايدى. «قايدان شىقسا ودان شىقسىن» دەدىم دە كەمپىرگە كوزىمدى قىسىپ، ەرنىمدى ءشۇرشيتىپ، «سۇيىسەيىك» دەگەندەي بەلگى بەرىپ ەدىم، كەمپىر باج ەتە تۇسكەنى. دالاعا اتىپ شىقتىم. «ولگەن جەرىم وسى-اۋ» دەپ تىستا ارى تۇردىم، بەرى تۇردىم، سەن شىقپاعان سوڭ قايتا كىرسەم، كەمپىر دە جوق، سايتان دا جوق. «ءۇھ!» دەدىم...
قاجىلىق ساپارعا كەلگەن كىسىنىڭ سيقى. «مىناۋىڭىز ۇيات ەمەس پە!» دەدىم ءوڭىمدى سۋىتىپ. «قاتىنى جوق ادامعا نەسى ۇيات» دەيدى ءمىز باقپاي.
مەككە ءشارىسىن شىر اينالىپ، ابدەن دىڭكەلەپپىز. باسىم جاستىققا تيەر-تيمەستەن شۇر ەتە ءتۇستىم. قانشا ۇيىقتاعانىم ەسىمدە جوق، كۇبىرلەگەن، قىستىعىپ جىلاعان وقىس داۋىس ەستىلگەندەي بولدى. ءوڭىم ەكەنىن، ءتۇسىم ەكەنىن ايىرا الماي كوزىمدى اشتىم. باقسام، اق كوكەم توسەك باسىنداعى جۇمىرتقاداي شىراقتى جاعىپ قويىپ ءبىر سۋرەتكە تەلمىرىپ جىلاپ وتىر، سويلەپ وتىر.
موينىمدى سوزىپ اقىرىن قاراسام اپامنىڭ سۋرەتى! اق كيمەشەك كيگەن، كوزى شۇڭىرەيگەن، جاعى سۋالعان اپام وتىر سۋرەتتە. اپام دەگەنىم اق كوكەمنىڭ شەشەسى. وي، اللا-اي، مۇندايدا بولادى ەكەن-اۋ! باياعىدا سۇيەگىنە قىنا بىتكەن شەشەسىنىڭ جالعىز سۋرەتىن مەككەگە الىپ كەلىپتى اق كوكەم! «ءتىرى كەزىڭدە ءوزىڭدى قۇدايدىڭ ۇيىنە ارقالاپ اپارا الماسام دا، سۋرەتىڭدى اپارايىن» دەپ نيەت ەتىپ ساپارعا شىققان ەكەن عوي مەنىڭ اق كوكەم.
– مەن ساعان نە كورسەتتىم، اپا؟! ءومىر بويى رەنجىتتىم سەنى، تىم قۇرىعاندا ۇستىڭە ىلەتىن ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر كويلەك الىپ بەرۋگە جاراماعان مەن سورلىنى كەشىر، اپا... ءوزىڭ كورمەسەڭ دە سۋرەتىڭ كورسىن، رۋحىڭ سەزسىن دەگەن وي عوي مەنىكى...
بۇدان ارعى ءسوزدى ەستۋگە جۇرەگىم داۋالامادى، كوزىمنەن اققان جاس جاستىعىمدى جۋىپ، تەرىس قاراعان بەتى وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ جاتا بەردىم. و،اسىل كوكەم-اي! قاي قازاقتىڭ بالاسى قاي عاسىردا شەشەسىنىڭ سۋرەتىن مەككەگە كوتەرىپ اكەلدى دەيسىڭ! اناعا دەگەن قۇرمەتتى ءدال سەندەي جاساعان كىسىدە ارمان بار ما، ءدال وسى تىرلىگىڭ ۇشىن قانداي ءبىر اۋىر كۇناڭ بولسا دا مەيىرىمدى اللا قالايدا كەشەتىن شىعار! جاسى جەتپىستەن اسسا دا جىندىلىعىن قويماعان الجىعان قارا شال دەپ مەن سەنى ىشىمنەن بولسا دا بەكەر كۇستانالاپ ءجۇرىپپىن. ۇيدە ومالىپ، قيتىعىپ مەككەڭە بارمايمىن دەگەنىڭ بەر جاعىڭ ەكەن-اۋ. جۇرەگىڭە يمان ۇيالاپ، قىبىلاعا بەتىڭدى بۇرىپ، ءيسى مۇسىلماننىڭ استاناسىنا تەككە كەلمەگەن ەكەنسىڭ، اق كوكە...
جۇرت قاتارلى پارىزىمىزدى وتەپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ امان-ەسەن ەلگە دە جەتتىك.
– وسى ساپارعا رازىسىز با، اق كوكە؟ – دەدىم ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاي بەرە ءسوز تارتىپ.
– و نە دەگەنىڭ، ۋاقيت... ەكى دۇنيەدە دە رازىمىن ساعان، مەنەن قايتپاعانى اللادان قايتسىن! ءتۇبى ءبىر وتەرمىن قارىزىڭدى...
– بۇل قارىز ەمەس، جيەنىڭىزدىڭ پارىزى.
– سولاي ما؟ ەندەشە، قاجىلىعىمىزدى جاقسىلاپ ءبىر جۋايىق تا...
– كەت، ارى! – دەپپىن.
اق كوكەم ەكى كوزىن سىعىرايتىپ كۇلىپ تۇر. مەنى مازاق قىلعانى.
– اۋىلعا جەتكەسىن جەسىر كەمپىرلەرىڭىزگە جۋارسىز.
– تاپقان ەكەنسىڭ جۋاتىن كىسىلەرىڭدى. مەن عوي قاجىدان كەلگەن كىسىمىن، ول كەمپىرلەردىڭ ءبارى حارام...
...قالاداعى كۇيكى كۇيبىڭمەن جانۇشىرىپ ءجۇرىپ اق كوكەمە حابارلاسپاعانىما دا جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءتۇس الەتىندە ءشايىمدى الدىما الا بەرگەنىم سول ەدى، تەلەفون شىر ەتە ءتۇستى. امان-سالەم جوق، تەلەفوننىڭ ارعى جاعىنان اق كوكەم دۇرسە قويا بەرسىن:
– سەن مەنىڭ جانازاما كەلەيىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟!
جوپەلدەمەدە اۋزىما ءجوندى ءسوز تۇسپەي «جۇمىس قوي...تىرلىك قوي...» دەپ مىڭگىرلەي بەرىپپىن.
– سەنەن باسقا كىسىدە جۇمىس، سەنەن باسقا كىسىدە تىرلىك جوق پا!؟
وڭباي ءسۇرىندىم.
– وسى جەكسەنبىدە اۋىلعا كەلەتىن بول!
سەبەبىن سۇراي الماي، «نە بوپ قالدى ەكەن-ءا؟...» دەپ بەرەكەم قاشسىن. ەندى شەگىنەتىن جەر جوق.
ايتقان كۇنى اق كوكەمنىڭ اۋىلىنا تۇسكە تامان جەتتىم. ءۇيدىڭ ماڭى قاراقورىم ادام، جەروشاقتىڭ ءتۇتىنى اسپانعا شاپشىپ، كولىكتەر قاپتاپ كەتىپتى. جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى: «اق كوكەم الاي-بىلاي بوپ كەتپەسىن!»...
جوق، مىنا جيىننىڭ بەتى باسقا كورىنەدى. ەسىك الدىندا اق كوكەم تۇر بايقاسام. ساقال-مۇرتتى باسقان. ۇستىندە اپپاق كوستيۋم-شالبار، اياقتا اق تۋفلي، باسىندا اق تاقيا. ون-ون بەس جاسقا جاسارىپ كەتكەندەي كورىندى ماعان. قاسىندا تۋرا اق كوكەمدەي اپپاق كيىنگەن جاس ايەل. اق كوكەم كەلگەن قوناقتاردى باۋىرىنا باسىپ، بايەك بولىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، قوناقتار جاعى «قۇسىڭىز قۇتتى بولسىن،بارەكەلدى!» ايتىسىپ جاتىر. ماسساعان! ءدال تويدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىن...
وسىندايدا قايداعى ەسكە تۇسەدى. اق كوكەم كۇلپان جەڭگەممەن ۇيلەنەتىن جىلى، توي كۇنىن بەلگىلەپ قويعانبىز. تويعا ءۇش كۇن قالعانشا كوكەم جوق. ەكى كۇن قالدى، جانە جوق. ءبىر كۇن قالدى، تاعى جوق. قويشى، قوناق شاقىرىلىپ، مال سويىلىپ، الىس-جاقىنداعىلار تۇگەل تۇسەل ءتۇسىپ جاتقان. كۇيەۋ جوق، كۇيەۋدەن حابار جوق. سويتسە، اق كوكەمنىڭ قالادان ءبىر جان دوستارى كەلەدى، اق كوكەم ولاردى ەرتىپ جايلاۋعا تارتادى. ەس-اقىلدان ايىرىلعانشا دۇرىلدەيدى، قىسقاسى ، توي بولاتىن كۇندى ۇمىتادى بۇلار. توي كوكەمسىز ءوتتى. يماندى بولعىر كۇلپان جەڭگەم وسى ءۇشىن ءبىر دە ءبىر رەت شۋ شىعارمادى، قايتا اق كوكەم بولسا «كەشىر، كەشىر» دەۋمەن جارتى ءومىرىن وتكىزدى... وندايىنىڭ قاي ءبىرىن ايتايىن، بەس بالا تۋىلعاندا دا كوكەمىز كورشى اۋىلدا، قالادا، جايلاۋدا، كۇزەۋدە... تويلاپ ءجۇردى. كوكەمىز دۋمانداتىپ، ساۋىق-سايران قۇرىپ تۇزدە جۇرگەندە، بالالار رەت-رەتىمەن ومىرگە كەلىپ جاتاتىن. قاباق شىتقان جەڭگەيدى كورمەيسىڭ، كۇيەۋىنىڭ جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ: «ويباي-اۋ، بالا-شاعانى اسىراۋ وڭاي دەيسىڭ بە، ەركەكتىڭ تىرلىگى تۇزدە عوي» دەپ جايباراقات وتىراتىن. «كۇلپاننىڭ مىنەزىنىڭ كەڭىن-اي» دەسەتىن بىلەتىندەر.
توي دۇركىرەپ ءوتتى. اق كوكەمنىڭ ۇيلەنگەنىنە ناق ءبىر ءوزىم ۇيلەنىپ جاتقانداي قاباعات قۋاندىم. جەڭگەي دە مىنەزدى، اقىلىنا كەلبەتى ساي جانداي كورىندى. ايەل ادام كەلگەن سوڭ ءۇيدىڭ ءوڭى كىرىپ قالدى. قازان كوتەرىلىپ، وشاقتان شاينەك تۇسپەيتىن، بوساعادان قوناق ۇزىلمەيتىن بولدى...
قىرىق جىلدى قالادا وتكىزگەندە شىققان ءمۇيىز، جيعان دۇنيە بولماپتى. جاسىم زەينەتكە تولعان كۇنى قىزمەتتەن ءبىرجولا قىسقارتتى. نە ۇيگە، نە قالاعا سيمايمىن. دەنى ساۋ، تاماعى توق ادامعا تاڭ اتسا، كەش باتپايدى ەكەن، سەندەلدىم دە قالدىم. بالا-شاعا دەمەسەم، اۋىلعا كەتىپ-اق قالار ەدىم، اۋىلعا بارعاندا كىمگە كەرەكپىن؟!... ءوستىپ ساندالىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى ءابىل دەگەن سىنىپتاسىم كەزدەسە كەتسىن. مەكتەپتە جۇرگەندە قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن ەدى. ۇيىندە ون با، ون ەكى مە، ءبىر قورا بالا بار ەدى. قاشان كورسەڭ جاماۋ-جىرتىق كيىنىپ جۇرەتىن ءابىل... مەكتەپتەن كەيىن كورىپ تۇرعانىم وسى. كيگەن كيىمىن، استىنداعى ماشيناسىن كورسەڭ، ءوزىڭ ۇيالاسىڭ... جاقىن ماڭداعى مەيرامحاناعا كىرىپ سويلەستىك. جاساپ جاتقان تىرلىگىن سۇراما، قىسقاسى، شىرىگەن باي. «ماماندىعىڭ زاڭگەر عوي دەدى. ءار وبلىستا كومپانيام بار، ءار كومپانيادان جالاقى تولەيمىن، ماعان سەن سياقتى سەنىمدى ادام كەرەك» دەدى. ىشتەي بارماقتى بۇگىپ ەسەپتەپ كورسەم جالاقىدان ميليوننىڭ قۇلاعى قىلتيىپ تۇر، جىعىلا جابىستىم.
ءسويتىپ باسى بار دا، اياعى جوق شىتىرمان تىرلىككە قايتادان كۇپ بەردىم. باياعى بوس كۇندەرىم كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان. ناعاشىما بارماق تۇگىلى، حابارلاسۋعا مۇرشا تاپپايمىن. «اۋىلعا اپارشى» دەپ نەمەرەلەرىم جىلايدى، «كەلەر جىلى اپالارىڭ بار، اعا-تاتەلەرىڭ، مەن بار، تۇگەل بارامىز» دەپ الداي سالام. ودان بەرى دە تالاي «كەلەر جىل» ءوتتى، نەمەرەلەر دە ءوسىپ كەلەدى، ۇيات-اي دەشى...
اۋىلدان كەلگەن ۇزىنقۇلاقتاردان اق كوكەمنىڭ اماندىعىن سۇراپ تۇرامىن. قازىر اتاعىنان ات ۇركەتىن ۇلكەن مولدا دەيدى. جاماعاتتان ءپىتىر-ساداقا جيناپ، شاعىن مەشىت سالدىرىپتى دەيدى. ءوزى سول مەشىتتىڭ يمامى دەيدى. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانشا مەشىت پەن ءۇيدىڭ اراسىندا شاۋىپ جۇرەدى دەيدى...
عالىم قاليبەكۇلى
Abai.kz
