جاپونيادان ورالعان جانپەيىسوۆتەر وتباسىمەن اڭگىمە

كۇنشىعىس ەلى دەپ اسپەتتەيتىن جاپونيا ارالدارىندا بولعان ءزىلزالا، ونىڭ ءىزىن الا كەلگەن مۇحيت داۋىلى (تسۋنامي) وسى ءبىر ەڭبەكقور جۇرتتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتكەنى راس. جاھان جۋرناليستەرى جۇمىلىپ، جاپون جەرىنە قادام باسىپ، جەر-دۇنيەگە جاڭالىق تاراتىپ جاتقاندا، قازاقستاندىق ءباسپاسوزدىڭ عالامتور اقپاراتىمەن شەكتەلگەنى ايان..

دەسەك تە، كۇللى تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلگەن جاپون تۋرالى ءسوزدى جاپونيانىڭ جاڭالىققا قۇشتار دامىلسىز قوعامىندا ءومىر سۇرەتىن ءوز قانداستارىمىز ايتقالى وتىر.

جۋىقتا جاپونيانىڭ سەنداي اتتى شارىندە ورنالاسقان توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نۇربوسىن جانپەيىسوۆپەن اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلە قالعانى. سەندايدا 1,5 ميلليون حالىق تۇرادى. جاپونياداعى جاسىلى ەڭ كوپ شاھار.

قۇدامىز بەكەن اعامىز قالا سىرتىنداعى رايىمبەك كەنتىندەگى ۇيىنە قوناققا شاقىرعان ەكەن ەسكى دوسىن. ەكەۋى الماتىداعى №2 قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتە بىرگە وقىعان. ياعني، بالا كۇنگى ساباقتاس دوس.

جاپونيادان ورالعان جانپەيىسوۆتەر وتباسىمەن اڭگىمە

كۇنشىعىس ەلى دەپ اسپەتتەيتىن جاپونيا ارالدارىندا بولعان ءزىلزالا، ونىڭ ءىزىن الا كەلگەن مۇحيت داۋىلى (تسۋنامي) وسى ءبىر ەڭبەكقور جۇرتتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ كەتكەنى راس. جاھان جۋرناليستەرى جۇمىلىپ، جاپون جەرىنە قادام باسىپ، جەر-دۇنيەگە جاڭالىق تاراتىپ جاتقاندا، قازاقستاندىق ءباسپاسوزدىڭ عالامتور اقپاراتىمەن شەكتەلگەنى ايان..

دەسەك تە، كۇللى تەحنولوگيانىڭ ءتىلىن بىلگەن جاپون تۋرالى ءسوزدى جاپونيانىڭ جاڭالىققا قۇشتار دامىلسىز قوعامىندا ءومىر سۇرەتىن ءوز قانداستارىمىز ايتقالى وتىر.

جۋىقتا جاپونيانىڭ سەنداي اتتى شارىندە ورنالاسقان توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نۇربوسىن جانپەيىسوۆپەن اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلە قالعانى. سەندايدا 1,5 ميلليون حالىق تۇرادى. جاپونياداعى جاسىلى ەڭ كوپ شاھار.

قۇدامىز بەكەن اعامىز قالا سىرتىنداعى رايىمبەك كەنتىندەگى ۇيىنە قوناققا شاقىرعان ەكەن ەسكى دوسىن. ەكەۋى الماتىداعى №2 قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن مەكتەپتە بىرگە وقىعان. ياعني، بالا كۇنگى ساباقتاس دوس.

تاسپامىزدى قولىمىزعا الىپ، ءبىز دە جەتتىك. داستارحان باسىنداعى اڭگىمە البەتتە جاپون تۋرالى بولدى. قانشا قابىرعاسى سوگىلسە دە، جاپون جۇرتىنىڭ تەگەۋرىندى جىگەرى تۋرالى تۇششىمدى اڭگىمە ءوز الدىنا، 30 جىلعا جۋىق ءومىرىن رەسەيدە، گەرمانيادا، اقش-تا، جاپونيادا وتكىزگەن قازاق عالىمى ءوز ءتىلىن ۇمىتپاعان ەكەن. كوركەم، كەستەلى سويلەيدى. اسقا باتا قايىرعانى دا بۇل اعامىزدىڭ ۇلتتىق تامىرىنان اجىراماعانىن تانىتسا كەرەك.

جارى باقىتگۇل ەكەۋى ءبىر كەزدە جاپونيادا وقىپ، ەڭبەك ەتكەن الماتىداعى ءبىىر توپ تانىستارىنىڭ كۇنشىعىس ەلىنە گۋمانيتارلىق كومەك جىبەرگەلى جاتقانى تۋرالى دا ايتىپ ءوتتى.

نۇرباسىن جانپەيىسوۆ:

- جاپونيادا كوپتەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەر بار. سونىڭ ىشىندە ءۇشىنشى-ءتورتىنشى ورىندا دەپ ايتۋعا بولاتىن توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ەڭبەك ەتەمىن. ماسەلەن، قازاقستاندا ءبىر كەزدەرى قازمۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، پوليتەحنيكالىق، حالىق شارۋاشىلىعى جانە مەديتسينالىق ينستيتۋتتار بولعانىن بىلەمىن. بۇلاردىڭ ءبارى جەكە-جەكە اتالادى. ال، جاپونيادا ۋنيۆەرسيتەت ۇعىمى وسىنداي ينستيتۋتتاردىڭ بارلىعى بىرىككەندە عانا اتالادى. سوندىقتان، ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە ءتۇرلى سالادا 20-30 مىڭ ستۋدەنت وقيدى. مەن توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىم سالاسىندا، اتاپ ايتقاندا، حيميا، ماتەماتيكا، فيزيكا عىلىمدارى قوسىلعان جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى بولىمىندە كانتتىق فيزيكالىق حيميا سالاسى بويىنشا جۇمىس ىستەيمىن. بۇل سۋپەركومپيۋتەردى ەسەپتەيتىن سالا بولىپ تابىلادى. جاپون ستۋدەنتتەرى مەن اسپيرانتتارىنا وسى سالادا اعىلشىن ءارى جاپون تىلىندە ساباق بەرەمىن. جاپونيا ەلىندە تۇرىپ جاتقانىمىزعا بيىل ون بەسىنشى جىلعا اياق باستى. ونىڭ الدىندا ءۇش جىلداي اقش-تا، ەكى جىلداي گەرمانيادا تۇردىق. قازاقستاندا وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن ءتورت جىلداي جۇمىس ىستەپ، رەسەيگە كەتكەن بولاتىنمىن. مەنىڭ اياعىمنان تۇرىپ كەتۋىمە نوۆوسيبيرسكى قالاسىندا تامامداعان وقۋىم اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، قازاقستاندا العان ءبىلىمىم تۇپكىلىكتى بولمادى.

جاپون حالقى - ەرەكشە حالىق. جالپى، دۇنيەدە ەكى ءتۇرلى مەملەكەت بولادى. ءبىرى، تابيعي بايلىققا مول مەملەكەت، ەكىنشىسى ءوزىنىڭ تەرريتورياسىندا مۇنداي بايلىعى جوق ەل. سول ەلدىڭ ءبىرى - جاپونيا. جاپونيانىڭ تەرريتورياسى قازاقستانعا قاراعاندا جەتى ەسە كىشكەنتاي، بىراق، حالىق سانى بويىنشا جەتى ەسە ۇلكەن. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستاندا 1 شارشى شاقىرىمعا 2-3 ادامنان كەلەتىن بولسا، جاپون جەرىندە بۇل كولەمگە 49-50 ادام كەلەدى. جاپونيا تەرريتورياسىنىڭ 40 پايىزدان استامى تاۋلى ايماق. جەرى از، حالقى كوپ. ءوز بايلىعى جوق. بولعان كۇننىڭ وزىندە ونى قازىپ الا بەرەتىن بولسا، جەرى تومەندەپ، بار جەرىنەن ايرىلىپ قالادى. ءبىر عانا مىسال، كەڭەس وداعىندا بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى تابيعي گاز قورىنىڭ 60 پايىزى بولدى. جاپونيادا تابيعي گاز جوق. ولار گازدى سۇيىقتاندىرىپ، مالايزيادان كەمەمەن الىپ كەلەدى. ال، مالايزياداعى تابيعي گازدىڭ قورى الەمدەگى گازدىڭ 0,57 پايىزىن عانا قۇرايدى. وسى گازدى تاسىمالداپ اكەلگەن جاپوندار وساكا، توكيو سىندى قالالارىندا پايدالانادى. توكيو قالاسىنىڭ تۇرعىندارى عانا ەمەس، ونىڭ اينالاسىندا ورنالاسقان 18 ميلليون حالىق تا وسى مالايزيادان جەتكىزىلگەن گازدى پايدالانادى. ياعني، وزىندە ەشتەڭە جوق بولسا دا، جوقتان بار جاساپ وتىرعان حالىق.

جاپوندار الەمدە وتە ەڭبەكقور حالىق بولىپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان دا، جەر سىلكىنىسى بولعان ۋاقىتتا جاپونداردىڭ ارقايسىسى ءوز قىزمەتىندە، ءوز جۇمىس ورنىندا بولدى. 2004 جىلى مەن وسى ۋنيۆەرسيتەتكە اۋىسقان بولاتىنمىن. جالپى، جاپونياعا العاش بارعانىمدا توكيو تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىندا، ودان كەيىن كيوتو، وساكا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ىستەدىم. ال، سەنداي قالاسىندا ورنالاسقان توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەگەنىمە جەتى جىلداي ۋاقىت بولدى.

سەندايعا كەلگەن كەزدە بايقاعانىم، مۇندا كۇندەلىكتى ساعات 13.00-گە 5 ءمينوت قالعاندا راديودا ارنايى باعدارلاما بولادى. ويتكەنى، جاپون جەرىندە جەر ءجيى سىلكىنەدى. ءبىز تۇراتىن سەنداي قالاسىندا 30 جىلدا ءبىر رەت بولاتىن جەر سىلكىنىسى بولادى دەپ بولجام ايتىلاتىن. سوندا راديوداعى باعدارلامادا جەر سىلكىنىسى بولعاندا نە ىستەۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. ياعني، ساسقالاقتاماۋ، ءوزىڭدى قاداعالاۋ، ۇيىڭىزدە بولساڭىز بارلىق قۇجاتتاردى ىڭعايلى جەرگە قويۋ، ەكى-ءۇش كۇنگە كەرەكتى سۋدى دايىنداپ قويۋ، ت.ب. ەسكەرتپەلەردى ايتىپ جاتاتىن. باسىندا جاپون تىلىندە، ارتىنان اعىلشىن، قىتاي، كارىس تىلدەرىندە ايتاتىن بولدى. بۇل كۇندە قايتالانادى. جانە قاي جەرگە جينالۋ قاجەت، جەر سىلكىنىسى بولعاندا نە ىستەۋ كەرەكتىگى جىلىنا ءبىر مارتە وقۋ-جاتتىعۋ دابىلى رەتىندە قاعىلىپ، وتكىزىلىپ تۇراتىن. ماسەلەن، جەر سىلكىنىسى بولعاندا ادامدار سىرتقا شىعۋ كەرەك، ءبىر جەرگە توپتالۋ كەرەك، ءۇش-ءتورت ادامنان توپ قۇرالىپ، ۇيلەردىڭ سىرتىن، باسقا دا جەرلەرىن تەكسەرۋ قاجەت، جاراقات العاندار بار ما، بار بولسا ولارعا كومەك قولىن سوزۋ سىندى جاتتىعۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەتىن.

وسى جەر ءدۇمپۋى قاتتى بولعان ۋاقىتتا مەن دارىستەرىمدى اياقتاپ، ءوز جۇمىستارىمدى جاساپ، قاعازدارىمدى رەتتەپ،ەندى  جينالىس وتكىزەيىن دەپ وتىرعان ەدىم. 11-ناۋرىز كۇنى ساعات 14.48-دە جەر سىلكىنىسى بولدى. نەگىزى، جەر سىلكىنىسى بولعاندا ادامدار ورنىندا وتىرا بەرەتىن. ويتكەنى، ۇزاقتىعى ارى كەتكەندە 20-30 سەكوندكە عانا سوزىلاتىن. بىراق، بۇل جولعى جەر سىلكىنىسى تولىق 3 مينوتكە سوزىلدى. ادامداردىڭ تۇرعاندارى تۇرىپ، وتىرعاندارى وتىرىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي قالدى. بىراق، ەشقايسىسى ساسقالاقتاپ، ايعاي شىعارىپ، جۇگىرگەن جوق. ءزىلزالانىڭ كىندىگى سەنداي قالاسىنان 110 شاقىرىم جەردە، مۇحيت استىندا بولعاندىقتان، وعان ەڭ جاقىنى ءبىز ەدىك.

جەر سىلكىنىسىنىڭ ماگنيتۋداسى 9 باللعا جەتتى. دەگەنمەن، وتە تىعىز سالىنسا دا، بىردە-ءبىر عيمارات، ءۇي قۇلاعان جوق. جاپونيانىڭ دامىعانى سونشالىقتى، جەر سىلكىنىسى بولارعا 6-10 سەكوند قالعاندا ۇيالى تەلەفونعا، تەلەديدارعا سيگنال جىبەرىلەدى. 6-10 سەكوند بۇرىن سۋ، گاز، جارىق بارلىعى اۆتوماتتى تۇردە وشەدى. سول 6-10 سەكوند ىشىندە ساعاتىنا 300 شاقىرىم جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان پويىز دا توقتاپ ۇلگەرەدى. ماسەلەن، توكيو مەن سەندايدىڭ اراسى 420 شاقىرىمعا جۋىق. وسى ارالىققا جۇردەك پويىز 90 مينوتتە جەتەدى. «سينكانسەن» پويىزى تالاي مارتە جەر سىلكىنىسى بولعاندا الگىندەي جىلدامدىقتا كەلە جاتسا دا توقتاپ ۇلگەرەدى.

ءسويتىپ، جەر سىلكىنىسىنىڭ ءدۇمپۋى باسىلعاننان كەيىن سىرتقا جۇگىرىپ شىقتىق. مەن 2-قاباتتا وتىرعانمىن. سول ارالىقتا تاعى دا ءبىرشاما دۇمپۋلەر بولىپ جاتتى. سىرتقا كەتىپ بارا جاتقانىمدا كەڭسەدەگى كونديتسيونەر، كومپيۋتەر، باسقا دا قۇرىلعىلار ويىنشىق ىسپەتتى ەدەندە دومالاپ جاتتى. دالاعا شىققانىمىزدا اۆتوكولىكتەر دە ويىنشىق سياقتى تۇمسىعىمەن جەر ءسۇزىپ، ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا لاقتىرعان سياقتى قاقپاقىلدانىپ تۇردى. تۇرعان جەرىمىزدە تابانىمىزدىڭ استىنداعى جەر ءتۇسىپ كەتە مە دەپ ويلاعان ساتتەر دە بولدى. ارينە، وتە قورىققان ادامدار شەت ەلدىڭ ادامدارى ەدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە 1570-كە جۋىق شەتەلدىڭ ستۋدەنتتەرى وقيدى. شامامەن 400-دەي شەتەلدىك جۇمىس ىستەيدى. كوپ قورىققان سولار بولدى. جاپوندىقتار وزدەرىن «ءبىز - بۇل ەلدىڭ قوناقتارىمىز» دەپ ايتادى. سەبەبى، بۇل ەلدىڭ ءزىلزالاسى مەن مۇحيتتان كەلەتىن ءتسۋناميى كوپ. سوندىقتان، ولار: «ءبىز عيماراتتاردى قانشا كۇشتى سالساق تا، ونى جەر سىلكىنىسىنىڭ ءوزى قيراتىپ، سىندىرا الماسا دا، مۇحيتتىڭ سۋى شايىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىز - بۇل ەلدىڭ قوناعىمىز» دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان، زىلزالاعا ارقاشان سالماقپەن، ەمىن-ەركىن قاراپ ۇيرەنگەن. ال، شەت ەلدىڭ ادامدارى بۇعان بوي ۇيرەتپەگەندىكتەن ۇرەيلەنىپ، ءزىلزالا بولعان سوڭ ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ، سومكەلەرىن ارقالاپ تايىپ تۇرا باستادى.

ءبىز جەر سىلكىنىسىن وسىلايشا قارسى الدىق. ارتىنان تەلەديداردان جەر سىلكىنىسى بولعان سايىن 1 سەكوند وتكەندە اقپارات ءتۇسىپ وتىردى. «مىنا جەردە ماگنيتۋداسى مىناداي جەر سىلكىنىسى بولدى». ەكران بەتىندە بۇكىل جاپون جەرىندە تىركەلگەن جەر سىلكىنىسىنىڭ ءبارى جازۋلى تۇرادى. جاپوندىقتار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى اقپارات: «تسۋنامي بولا ما، بولماي ما؟». تسۋنامي بولماسا ەلدىڭ ءبارى بىردەن تىنىشتالادى. ەگەر تسۋنامي بولسا، جاپونيانىڭ كارتاسى تەلەديدار بەتىندە تۇرادى. تسۋنامي بولاتىن جاعىن قىزىل تۇسپەن بوياپ قويادى. سۋدىڭ بيىكتىگى 25 سم، 35 سم بولادى دەپ بەلگىلەنىپ، ابدەن قاۋىپ سەيىلگەنشە كارتانى تەلەديدار بەتىندە ۇستاپ تۇرادى. «ساق بولىڭىزدار، وسى ايماققا بارماڭىزدار» دەگەن ەسكەرتۋ ءسوزىن جازىپ قويادى. ال، بۇل جولعى ءزىلزالادان كەيىن تەلەديدار بەتىندە: «20 مينۋت ىشىندە تسۋنامي بولادى، ونىڭ بيىكتىگى 3 مەترگە دەيىن جەتەدى. جاعالاۋعا جاقىن ادامدار جاعالاۋدان كەتىڭىزدەر»، - دەپ جازىلدى. ەپيتسەنتردە باستالعان تسۋنامي 110 شاقىرىمدىق جەردەن شامامەن 20 مينۋت ىشىندە جاعالاۋعا جەتەدى. ءبىز ءتسۋناميدى كورگەن جوقپىز. ويتكەنى، ءبىز تۇرعان قالا جاعالاۋدان 35 شاقىرىم جەردە بولاتىن. مۇحيت تولقىنى بىزگە جەتپەدى. سەنداي قالاسىنا كەلمەدى.

ال، جاعالاۋداعى وقيعانى 1 ساعاتتان كەيىن كوردىك. جاعادان 15 شاقىرىمعا دەيىنگى اۋماقتاعى شاعىن قالالاردى، ۇيلەردى تسۋنامي الىپ كەتتى. 9 باللدىق جەر سىلكىنىسىنىڭ وزىنەن امان قالعان ۇيلەردى قاعازدان جاسالعان ۇيلەر سياقتى، كولىكتەردى ويىنشىقتار سياقتى، ۇلكەن تەمىر جولداردى ۆاگوندارىمەن قوسا سىپىرىپ اكەتتى. الىپ كەمەلەردىڭ ءوزىن قالانىڭ ورتاسىنا شىعارىپ تاستاعانىن كوردىك. ءتۇرلى جاعدايلار بولدى...

باقىتگۇل جانپەيىسوۆا:

- مەنىڭ تۇراقتى جۇمىسىم جوق، كوبىنەسە قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسامىن. جۇرگەن جەرىمدە قازاقستاندى جارنامالايمىن. كيوتو، وساكا، سەنداي قالالارىندا تۇردىق. نەگىزى، جاپونيادا قازاق از. ءبىز، كۋالىگىمىز بويىنشا رەسەي ازاماتىمىز. مەنىڭ بايقاعانىم، جاپونيا حالقىنىڭ 80 پايىزى قازاقستان تۋرالى مالۇماتى جوق دەسەم قاتەلەسپەس ەدىم. ويتكەنى، جاپونيادا مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارى مۇعالىمدەرى جينالاتىن ءبىلىم ورتالىعى دەگەن بار. سوندا جىلىنا ءبىر مارتە قازاقستان تۋرالى، ونىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسى جونىندە ءبىر ساعاتتىق ءدارىس وقيمىن. سول كەزدە «قازاقستان دەگەن مەملەكەتتى ەستىدىڭىزدەر مە، بىلەسىزدەر مە؟» دەگەن ساۋال قويامىن. العاش بارعان كەزىمدە وسى ساۋالعا ەكى-ءۇش مۇعالىمنىڭ عانا قول كوتەرگەنىن كورىپ تاڭعالدىم جانە رەنجىدىم. جاعرافيادان ساباق وتەتىن مۇعالىمدەرىڭىز جوق پا دەپ سۇرادىم. قازاقستان ۋران وندىرۋدەن الدىڭعى ورىنعا شىققان سوڭ، ەندى-ەندى بىرتىندەپ تانىپ-ءبىلىپ كەلە جاتىر. سول سەبەپتى، قايدا بارسام دا، ءتىپتى مونشاعا بارىپ بۋلانسام دا، قازاقستان تۋرالى ايتا جۇرەتىن بولدىم. حالىقارالىق ءبىلىم ورتالىعىنا ءوزىم تۋرالى ماعلۇماتتاردى ەنگىزىپ قويعان بولاتىنمىن. سولاردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا، سەنداي اۋماعىندا بارماعان مەكتەبىم جوق دەسەم بولادى. جاڭاعى تسۋنامي شايىپ وتكەن اۋماقتا دا ۇنەمى جۇمىس بارىسىمەن بارىپ جۇرەتىنمىن. سوندىقتان، بۇل جولى قۇداي ساقتادى دەۋگە بولادى. ايتپەسە، سول ستانسادا مەن پويىز كۇتىپ تۇرار ما ەدىم، بولماسا، مۇحيت تولقىنى الىپ كەتكەن ۆاگوندا كەتكەن بولار ما ەدىم؟!...

اندا-ساندا ورىس تىلىنەن، قازاق تىلىنەن ساباق بەرەتىن كەزدەرىم دە بار. قازاقستاندا ءۇي شارۋاشىلىعىندا وتىرعان ايەلدى وقىماعان دەپ قابىلدايدى. جاپوننىڭ ايەلدەرى كوبىنەسە تۇرمىس قۇرعاننان كەيىن ءوز جۇمىستارىنان شىعىپ كەتەدى. بۇگىنگى زاماناۋي جاپونيادا بۇل ءۇردىس ءسال باسەڭسي باستادى. بىراق، نەگىزگى داستۇرلەرى سونداي. سول ايەلدەردىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىقتارى جوعارى. كوبى اعىلشىن، فرانتسۋز تىلدەرىن ۇيرەنۋگە بارادى. تاماق ءپىسىرۋ ساباقتارىن الادى. مەن دە سونداي توپتارعا بارىپ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنەمىن. كەي جەردە ءوزىم اعىلشىنشا ساباق بەرەمىن. بۇل - شاكىرتپەن بەتپە-بەت وتىرىپ اڭگىمەلەسۋ تۇرىندە ءوربيدى. سوسىن ءۇش بالامىز بار. جاپونيادا ەر-ازاماتتار تاڭنان كەشكە دەيىن جۇمىستا بولادى. بالانى تاربيەلەۋ، كۇتۋ، ءۇيدى ۇستاۋ ءبىزدىڭ موينىمىزدا. سونان سوڭ اتا-انالار كوميتەتى دەگەن بار. مەن بيىل ەكىنشى جىل قاتارىنان كەنجە ۇلىمنىڭ مەكتەبىندەگى اتا-انالار كوميتەتىنىڭ مۇشەسىمىن. كۇندەلىكتى جۇمىس تاۋسىلمايدى.

جاپونيادا مەكتەپتە 12 جىل وقيدى. باستاۋىش سىنىپ - 6 جىل، ورتاشا مەكتەپ - 3 جىل، جوعارى مەكتەپ - 3 جىل. ءار مەكتەپتىڭ ءوز ديرەكتورى، ءوز مۇعالىمدەرى بولادى.

جەر سىلكىنگەن كەزدە مەن فيتنەس-كلۋبتا، 7-قاباتتا جۇرگەنمىن. ول ون قاباتتى عيمارات ەدى. ءبىز جەر سىلكىنىسىنە ۇيرەنىپ قالعانبىز عوي. باس كەزىندە ءمان بەرمەسەك تە، قاتتى شايقالعان كەزدە ابدىراپ قالدىق. سوندا تاڭعالعانىم، جاپوننىڭ نۇسقاۋشى-ينسپەكتور بالالارى قاشىپ كەتكەن جوق. «شۋ كوتەرمەڭىزدەر، تىنىشتالىڭىزدار» دەپ سابىرعا شاقىرىپ، اياق استىنداعى كىلەمشەنى باسىمىزعا جاۋىپ وتىرا تۇرۋعا اقىل بەردى. ويتكەنى، فيتنەس-كلۋبتا اينالار بار جانە ءوزى دە شىنىدان سالىنعان عيمارات. اينەكتىڭ سىنۋىنان وسىلايشا ساقتاندىردى. ارتىنشا، دالاعا شىقتىق. بىراق، ودان كەيىن ءبىر كۇننىڭ ىشىندە 40 رەت جەر سىلكىندى. وتە قورقىنىشتى بولدى. كەيىن ۇيىمىزگە جينالدىق. تەلەديداردان ءتسۋناميدى كورگەندە بارىپ، جاعدايدىڭ بايىبىنا بارعانداي بولدىم. ءبىرىنشى، ەكىنشى كۇنى ارينە، ەسىمىز شىعىپ قالدى. ال، ءۇشىنشى كۇنى ءوزىم تىركەلگەن حالىقارالىق ءبىلىم ورتالىعىنا بارىپ، اۋدارماشى، ەرىكتى رەتىندە كومەكتەسپەك ويىم بولدى. قاتتى قورقۋ، قاشۋ دەگەن ويىمىزدا بولعان جوق. رەسەي ازاماتى بولعاندىقتان بىرنەشە مارتە رەسەي ەلشىلىگىنەن اۆتوبۋس الىپ كەتۋگە كەلدى. بىراق، بارمايمىز دەپ ولاردان باس تارتتىق. دەسەك تە، الماتىداعى تۋىسقاندارىمىز تەلەديدارداعى كورسەتىلىمدەردى كورىپ، قايتا-قايتا حابارلاسىپ، الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن سوڭ، ەلگە كەلدىك. ورتانشى ۇلىم «مەن قايتپايمىن، ونسىز دا مىڭ جارىم قىتايلىق ستۋدەنتتەر قاشىپ كەتتى، مەن قازىرگى ۋاقىتتا كومەكتەسۋىم كەرەك» دەپ بىزدەن قالىپ قويدى. بىزدەن ءبىر جەتىدەن كەيىن كەلدى.

جاپونيادا 17-اقپاندا «ۆالەنتاين دەي» دەگەن (اۋليە ۆالەنتين كۇنى) مەرەكە بار. وندا قىزدار جىگىتتەرگە شوكولاد بەرەدى. ال، 14-ناۋرىزدا جىگىتتەر قىزدارعا سىي سىيلايدى. مەن جەر سىلكىنەتىن كۇنى ۇلىم وسى مەرەكەگە وراي جاقسى شوكولاد الىپ بەرىڭىزشى دەگەن سوڭ دۇكەننەن قىمباتتاۋ شوكولاد العان بولاتىنمىن. سول شوكولادىم فيتنەس-كلۋبتىڭ كيىنۋ بولمەسىندە قالىپ قالدى. سىرت كيىمدەرىمىز بەن بارلىق زاتتارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن سول كيىنۋ بولمەسىندە جاتىر. كەيىن بارىپ الايىن دەپ ەدىم، عيمارات جابىق تۇر ەكەن. ءسويتىپ، جەر سىلكىنىسىنىڭ اسەرىنەن بالام مەكتەپتەگى قىزىنا شوكولادىن بەرە الماي قالدى.

فيتنەس-كلۋبتاعى نۇسقاۋشىلار «زاتتارىڭىز تۇرا بەرەدى» دەگەن سوڭ ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمدا كوشەدەگى باعدارشامدار دا جارىق جوقتىقتان ىستەمەي قالعان ەكەن. بىراق، 20 ءمينوتتىڭ ىشىندە پوليتسەيلەر كەلىپ، كوشەدەگى قوزعالىس رەتتەلە باپستادى. ۇيىمداستىرۋشىلىقتارى وتە تەز.

تسۋنامي شايىپ كەتكەن جەردە ءبىز سۋعا شومىلۋشى ەدىك. ويتكەنى، جاعالاۋ جاقىن جەردە. سوندا ءبىر اجەي جىلاپ تۇردى. ونىڭ ۇلى تسۋنامي شايىپ وتكەن جەردىڭ جەرگىلىكتى باسشىلىعىندا ىستەيدى ەكەن. بالاسى حالىقتى قۇتقارماق نيەتپەن جۇرگەندە سۋعا كەتكەن. جاعالاۋداعى قالانى قالاي سۋ شايعانىن سو كەزدە جاپون تەلەارنالارى كوسەتىپ جاتتى. تسۋنامي جاقىنداپ قالدى دەپ قولىنا رەپرودۋكتور ۇستاپ، حالىققا حابارلاپ جۇرگەن الگى اجەيدىڭ بالاسى مۇحيتتىڭ تولقىنى جەتكەن ساتتە بۇكىل جۇرتتى 5 قاباتتى اكىمدىك عيماراتىنىڭ توبەسىنە شىعارعان ەكەن. سۋدىڭ دەڭگەيى 5 قاباتقا دەيىن كوتەرىلگەن كەزدە ەكى-ءۇش ادام ءۇيدىڭ توبەسىندەگى انتەننادان تىرمىسىپ ۇستاپ ۇلگەرگەن. الگى اجەي دە الدەبىر تۇتقانى قارماعان. تسۋنامي ءۇيدىڭ توبەسىنەن اسىپ، اجەي ءوزىنىڭ ءۇش مينوتتەي سۋ استىندا تۇنشىعىپ قالعانىن ايتادى. تسۋنامي ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن قاراسا، ءۇيدىڭ توبەسىندەگى ادامنىڭ بارلىعى دا جوق. تولقىن سىپىرىپ كەتكەن. ءبىزدىڭ تاڭعالعانىمىز، باسشىلىقتا جۇرگەن ادامداردىڭ ءوزى حالىقتى قۇتقارامىز دەپ قۇرباندىققا باردى.

سوسىن تەلەديداردان 11 جاستاعى ءبىر بالا اكە-شەشەسى مەن اتاسىن ىزدەپ جۇرگەنىن كورسەتىپ جاتتى. تسۋنامي كولىكتەردىڭ ءبارىن قاقپاقىل قىلىپ ويناپ، توڭكەرىپ تاستادى دەدىك قوي. الگى بالا سول كولىكتەردىڭ ىشىنەن اناسىنىڭ كولىگىن تاۋىپ العان ەكەن. ىشىندە شەشەسىنىڭ ءولى دەنەسىن الا الماي تىرمىسىپ جاتىر ەكەن، جانىندا اپكەسى جىلاپ تۇر. قۇتقارۋ قىزمەتى مەن جەدەل جاردەمگە حابارلاسقان ەكەن. بىراق، ولار 15 مينوتكۋە دەيىن كەلمەپتى. سول ساتتە ماڭايىندا تەلەجۋرناليستەر جۇرگەن. سوندا ءتۇسىرىپ جاتقان بەينەكامەراعا قاراعان بالا: «باسقا جەردە كومەك كۇتىپ جاتقان ءتىرى ادامدار بار شىعار. قۇتقارۋ قىزمەتكەرلەرى مۇمكىن سولاي قاراي بەت العان بولار. سونىسى دۇرىس شىعار. ال، مەنىڭ شەشەمە ەندى ەشقانداي كومەك جاردەم بەرە المايدى»، - دەدى. تەلەديداردان وسى كورىنىستى كورىپ، كوزىمە جاس الدىم. بالامنان كىشكەنتاي بالانىڭ ءوزى نەگە بيىك دارەجەدە ويلايدى دەپ سۇراپ ەدىم، ول بۇلاردا «مورال» ساباعى جۇرگىزىلەدى دەپ جاۋاپ بەردى. ولار وزدەرىن عانا ەمەس، بوگدەنى دە سىيلاي بىلۋگە ۇيرەتەدى.

نەگىزىندە، كۇندەلىكتى ومىردە جاپون حالقى سالقىنقاندىلاۋ بولىپ كەلەدى. سالقىنقاندىلاۋ بولعانىمەن، ۇنەمى كۇلىپ تۇرادى. قينالساڭىز كومەك كورسەتۋگە دايىن. وسىنداي كۇردەلى ساتتەردە ولار ءبىر تۋدىڭ استىنان تابىلادى.

جەر سىلكىنەردە جارىق اۆتوماتتى تۇردە سوندىرىلەتىندىكتەن بارلىق دۇكەندەردە ەلەكتر قۋاتى بولماي قالدى. كاسسالىق اپپاراتتار ەلەكترمەن ىستەيدى عوي. جاپونيادا كەزەكشى دۇكەن دەگەن بار. بۇل دۇكەندەر كوشەدە كەلە جاتقاندار ءۇشىن وتە قولايلى. تۇسكى تاماق، دارەتحانا، كەرەك-جاراق زاتتار العانعا ىڭعايلى. بىراق، ۇيگە قاجەتتى ازىق-تۇلىكتى ۇلكەن سۋپەرماركەتتەن الامىز. مىنە، سول شاعىن ماركەتتەردە ءبىر-ەكى ساتۋشى عانا تۇرسا دا، ىشىندەگى بەينەباقىلاۋ جۇيەسى ىستەن شىقسا دا، ادامدار ءتارتىپ ساقتاپ، كەزەكپەن وزىنە قاجەتتى زاتتاردى الىپ جاتتى. ءبارى شىدامدىلىق تانىتتى. ويتكەنى، بىلايعى ۋاقىتتا ونىڭ باعاسى ەلەكتروندى جۇيەمەن ەسەپتەلەدى. ال، جارىق بولماعان سوڭ زاتتاردىڭ باعاسى قولمەن ەسەپتەلىپ، كوپ ۋاقىتتى الدى. سونان كەيىن اركىم وزىنە تيەسىلى ءبىر دانادان عانا الادى. «مەن الىستا تۇرۋشى ەدىم، وتباسىمدا بەس ادام بار، بەس دانادان بەرىڭىز» دەپ ەشكىم ايتپايدى. ويتكەنى، جاپوندار بەس دانادان السام، سوڭىمدا تۇرعان ءتورت ادامعا جەتپەي قالۋى مۇمكىن دەپ ويلايدى. جانە ول ادامدار 3 ساعات بولسا دا كۇتىپ تۇرادى. سورەلەردە تولىپ تۇرعان زاتتاردى قالتاسىنا سالىپ، شىعىپ كەتىپ جاتقان جانداردى كورمەيسىز.

سونداي-اق، ۇيلەر اپاتتى جاعدايدا دەپ سانالعاندىقتان، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سپورت زالىن اشىپ قويدى. ۇرەيلەنگەن ادامدار سوندا بارىپ قوندى.

ال، ءبىزدىڭ ەكى كولىگىمىز بار. ەكەۋىن قاتار قويىپ، كولىكتىڭ ىشىندە وتىردىق. ويتكەنى، كۇن سۋىپ كەتتى. كولىكتە تەلەديدار كورىپ وتىرعانىمىزدا، تەرەزەمىزدى قاعىپ، «سپورت زالى اشىق تۇر، قونامىز دەسەڭىزدەر سوندا بارۋعا بولادى، ازداپ تاماق بەرىلىپ جاتىر» دەپ ايتتى. بارساق، ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن يوگۋرت، شىرىن بەرىپ جاتىر ەكەن.

ءبىز 14 جىل تۇرساق تا، ادامداردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىعىنا، ەرىك-جىگەرىنە تاڭعالدىم.

نۇربوسىن جانپەيىسوۆ:

- اتومنان ادامدار نەگە قورقادى؟ ءححى عاسىر بولعان سوڭ ادامداردىڭ ءبىلىم دارەجەسى جوعارى بولۋى كەرەك. وقىماعان ادامدار قورقا بەرەدى. جاپوندار ءبىلىمدى، وقىعان ادامداردى سىيلايدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى دۇكەنگە، باسقا ءبىر جەرگە بارسا، «سينسەي» دەپ ءيىلىپ سالەم بەرەدى. بۇل - «مۇعالىم» دەگەن ءسوز. كەز-كەلگەن جەردە سىزگە جول بەرىپ تۇرادى. وكىمەت باستىعى سياقتى ىستىق قارسى الادى. قالانىڭ، وبلىستىڭ اكىمى بولسىن، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورىن وتە قۇرمەتتەيدى.

جاپونيا - اتومدىق ەلەكتر ستانسالارى وتە كوپ ەل. ونىڭ كوپشىلىگى 30-40 جىل بۇرىن امەريكاندىق تەحنولوگيا نەگىزىندە سالىنعان. بىراق، اەس-تەر جەر سىلكىنىسىنە شىداي الاتىنداي ەتىپ سالىنادى. وسى جولى جەر سىلكىنىسىنىڭ شكالاسى 9 بالل بولدى. بۇدان اەس زارداپ شەككەن جوق، ورنىندا قالدى. دەسە دە، جاعدايدىڭ ءبارىن كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن تسۋنامي ەدى. ءتسۋناميدىڭ اسەرىنەن «فۋكۋسيما-1» اەس-ءى اپاتقا ۇشىرادى. وندا 6 رەاكتور بار. ونىڭ ۇشەۋى جىلدىق تەكسەرۋگە جابىلىپ قويعان بولاتىن. ال، قالعان ۇشەۋى ىستەپ تۇرعان ەدى. تسۋنامي كەلگەندە ستانسانىڭ بارلىق گازى، جارىعى، سۋى ءوشىپ قالدى. ءارى اۆتونومدىق تۇردە قوسىلاتىن ەلەكترلى جۇيەسى اجىراتىلدى. اەس-ءتىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينتسيپىن ايتار بولساق، اتوم جانارمايى - ۋراندى جىلدام نەيتروندارمەن اتقىلاپ، پلۋتونيگە اينالدىرادى دا، ودان الفا بولشەگى ءبولىنىپ شىعادى. ول ەنەرگياعا وتە كوپ پايدالانىلادى دا، بولگەن جىلۋمەن سۋىق سۋدى قايناتىپ، قايناعان سۋدى ترۋبينالارمەن اينالدىرىپ، سودان ەلەكتر ەنەرگياسىن ءبولىپ الادى. ياعني، اينالىمعا (تسيركۋلياتسياعا) تۇسەتىن سۋىق سۋ كەرەك. جاپوندار سۋىق سۋدى بۇرىن مۇحيتتىڭ سۋىنان الاتىن. ءزىلزالا كەزىندە جارىق سونگەندىكتەن تسيركۋلياتسيا جاسايتىن اپپارات تا اۆتوماتتى تۇردە ءوشىپ قالادى. سوندىقتان، سۋدىڭ دەڭگەيى تومەندەپ كەتتى. تومەندەگەن سايىن ۇستىندەگى وتە ىستىق تەمپەراتۋرا كوتەرىلەدى دە، سۋدىڭ ءوزىن سۋتەگى مەن وتتەگىگە ىدىراتىپ تاستايدى. ىستىق بۋدىڭ اسەرىنەن وتتەگى مەن سۋتەگى قايتا قوسىلىپ، قوپارىلىس بولىپ ءۇستىن قاپتاعان عيماراتتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرادى. سۋدىڭ دەڭگەيى تومەن ءتۇسىپ كەتپەي، رەاكتور تولىق ىستەمەۋى ءۇشىن ءارى راديواكتيۆتى بولشەكتەر ءبولىنىپ شىقپاس ءۇشىن سۋىتۋ كەرەك. سول ءۇشىن باسىندا «فۋكۋسيمانىڭ» ۇستىنەن تىكۇشاقپەن سۋ قۇيماقشى بولدى. ەسەپتەي كەلە، العاشىندا 90 مەتر بيىكتىكتەن قۇيماق ەدى. دەگەنمەن، ءبىرىنشى كۇنى رادياتسيا مولشەرى تىم جوعارى بولعاندىقتان ۇشقىشتار بارا المادى. ال، ەكىنشى كۇنى 30-40 توننا سۋ قۇيدى. بىراق، تىكۇشاقتىڭ ەپيتسەنتردە 15 مينوتتەن ارتىق بولماۋىن قاتاڭ قاداعالادى. سۋ قۇيىپ كەلگەن تىكۇشاق پەن ۇشقىشتاردى مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى كۇتىپ الىپ، جاردەمدەرىن كورسەتىپ جاتتى. كەيىننەن ءورت ءسوندىرۋ كولىكتەرىمەن باردى. بىراق، ولاردىڭ جارتى سۋى دالاعا كەتتى. سونان كەيىن ەلەكتر جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قوسىمشا جول سالىپ، ىسكە قوسپاقشى بولدى. مۇنى تەكسەرىپ بارىپ، جۇزەگە اسىرۋ كەرەك بولعاندىقتان، ءبىرشاما ۋاقىت سوعان كەتتى. دەگەنمەن، يادرولىق جانارمايدىڭ ءبىرازى ىدىراعاندىقتان راديواكتيۆتى ەلەمەنتتىڭ يزوتوپى، يودتىڭ يزوتوپى، تسەزيدىڭ يزوتوپى تە ۇشىپ كەتەدى. الفا بولشەگى ادام دەنساۋلىعىنا ونشا زيان كەلتىرە المايدى. گامما ساۋلەلەرى ادامنىڭ ىشكى قۇرىلىسىنا ءوتىپ كەتەتىندىكتەن، اعزانىڭ جۇمىسىن بۇزادى. بۇل ساۋلەلەر قابات-قابات بەتوننان دا، قابىرعادان دا ءوتىپ كەتەدى. جالپى، ۋراننىڭ ءوزى كىشكەنتاي عانا زات. 1 كەلى تازا ۋران بۇكىل الەمدى 1 جىل بويى ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتي الادى. ال، ونىڭ ورنىنا كومىردى پايدالانساڭىز، ميلليونداعان توننا كومىر كەرەك بولادى. بىراق، اتومنىڭ قاۋىپسىزدىك جاعىن دا قاراستىرۋ قاجەت. فۋكۋسيماداعى اپات كەزىندە جاپون وكىمەتىنىڭ باسىنداعى ادامداردىڭ بارلىعى سونىڭ باسىندا ءجۇردى. وبلىسىنىڭ دا، قالاسىنىڭ دا باسشىلارى شەتتەن باقىلاماي، قاسىندا بولدى.

بۇل - باسقاشا مەنتاليتەت. سونىمەن بىرگە، اەس-تە ەڭبەك ەتەتىن ادامداردىڭ وزدەرى وتباسىمەن اپاتتىڭ بەتىن قايتارۋعا تىرىستى. ايەلدەرى، بالالارى وتاعاسىنا: «بۇل - سەنىڭ ۋاقىتىڭ. سەن جاساماساڭ، كىم جاسايدى؟!» دەپ ايتىپ جاتتى. ەشكىم «بۇل - قاۋىپتى» دەپ باس تارتقان جوق.

تاعى ءبىر مىسال. ءزىلزالا ءوتتى. جارىق جوق. كەيبىر جاپوندار ورتالىقتان، جۇمىس ورنىنان 56-60 شاقىرىم قاشىقتىقتا تۇرادى. قوعامدىق كولىكتەر تەك ورتالىقتار اراسىن عانا جالعاپ، كوپتەگەن جەرلەردە قاتىناس ءۇزىلدى. ادامدار ۇيىندە تاماعى جوق بولسا دا، ءبىرىنشى دۇكەنگە بارىپ ۆەلوسيپەد ساتىپ الدى. سەبەبى، گاز، كولىك جانارمايىن ساتۋ توقتاپ قالعان ەدى. مۇنداي وتىن كوزدەرى ءورت ءسوندىرۋ، توتەنشە جاعداي، جەدەل جاردەم كولىكتەرىنە عانا بەرىلدى. جاپوندار وسى ساتتە دە شىدامدىلىقپەن، ءبىر كۇندىك تاماعىن، سۋىن ارقالاپ، ۆەلوسيپەدپەن 30-40 شاقىرىمداعى جۇمىسىنا كەلىپ-كەتىپ جاتتى. كەيبىر اتا-اناسى الىستا تۇراتىن بالالار مەكتەپتەن قايتا الماي قالعاندىقتان، وتباسى بار مۇعالىمدەردىڭ ءوزى ۇيلەرىنە قايتپاي، بالالاردى قاراپ، مەكتەپتە بولدى.

11-ناۋرىزدا جەر سىلكىنىسى بولعاننان سوڭ، 23-ناۋرىزدا ءبىز قازاقستانعا قاراي شىقتىق. جاپونيادا كەز-كەلگەن نۇكتەدە، ءار ۇيدە عالامتورعا ەركىن قوسىلاسىز. ال، ەلىمىزدە مۇنداي مۇمكىندىك جوق ەكەن. سوندىقتان، ودان كەيىنگى احۋال بويىنشا ماعلۇماتىمىز از. مەنىڭ ءبىلۋىم بويىنشا، رەاكتوردىڭ 11 توننا سۋىن مۇحيتقا قۇيايىن دەپ جاتىر. دەگەنمەن، جاپونيا حالقى مۇحيت ونىمدەرىمەن تاماقتاناتىندىقتان، ولار ءۇشىن مۇحيت ۇلكەن قازىنا. سوندىقتان، ولار ەگەر سۋ قۇيىلاتىن جاعداي بولسا، ونىڭ قۇرامىن تەكسەرىپ، ەسكەرتۋدى سۇراپ وتىر.

ءبىر قىزىق مالىمەتتى ايتايىن. ناگاساكيدىڭ قاسىندا ميازاكي ايلاعى بار. سول جەردە كوپ جىلدار ەڭبەك ەتىپ، سۇرىپتالىپ، بورداقىلانعان سيىرلار ءوسىرىلدى. وسى سيىرلاردىڭ اراسىندا ءۇش سيىردىڭ جۇقپالى تاناۋ قۋىسىنىڭ اۋرۋىنا شالدىققانىنا بايلانىستى ون جىلدان استام وسىرىلگەن 11 مىڭعا جۋىق سيىردىڭ بارلىعىن ورتەپ تاستادى. ميازاكي ەلدى-مەكەنىنىڭ باستىعى سوندا جىلاپ تۇرىپ سۇراپ ەدى. «تىم قۇرىعاندا وسى سيىرلاردىڭ ۇرىعىن مۇزداتىپ قالدىرىپ قويايىق» دەپ وتىنگەن. سونىڭ وزىنە جول بەرىلمەدى. ويتكەنى، وكىمەت جالپى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ويلايدى. ەگەر ەلدە ءبىر ادام جۇقپالى دەرتتەن ولسە، ول حابار مىندەتتى تۇردە جاريالانادى.

تاعى ءبىر مىسال. قابىلداۋ ەمتيحانىندا ءبىر جاپون ستۋدەنتى اكەسى قايتىس بولعانىنا بايلانىستى جالعىز شەشەسىن قۋانتپاق نيەتتە بولادى. ءوزى جاقسى وقيتىن ستۋدەنت بولسا دا، ءبىر جارىم ساعاتتىق ەمتيحاندا كوپ ادام قاتىناسىپ تۇراتىن سايتقا ماتەماتيكادا قويىلعان ساۋالدى جاريالايدى. وعان لەزدە سايت مۇشەلەرى جاۋاپ بەرەدى. بىراق، ءبىر اپتادان سوڭ عالامتورداعى بۇل سۇراق پەن وعان بەرىلگەن جاۋاپ پوليتسياعا اشكەرە بولىپ قالدى. قازىر بالانىڭ وسى ارەكەتى ءۇشىن سوتى بولعالى جاتىر. جالپى ايتقاندا، ول ءوز ءومىرىنىڭ كەلەشەگىن قيىپ تاستاعانداي بولدى.

ءيا، جاپون ەلىندە ءبىرشاما قيىندىق بولدى. بۇل ەل جوقتان بار جاساپ وتىرعان ەل دەدىك قوي. قازاقستاندا بايلىق بار. بىراق، ونىڭ ءبارى اياق استىندا جاتقان بايلىق دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ قادىرىن جۇرتشىلىق ءالى سەزىنە قويعان جوق. جاپونيادا مۇنداي بايلىق جوق. سونىڭ وزىندە ولار تىعىرىقتان جول تابا بىلەدى. ماسەلەن، تسۋناميدەن كەيىن اعاشى، دا، ءاسفالتى دە، تاسى دا، كەمەسى دە ارالاسىپ كەتتى. بىراق، جاپوندار ونىڭ ءبارىن ەكسكاۆاتورمەن جيناپ الىپ، كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستامايدى. ارقايسىسىن جەكە-جەكە جيناپ الادى. اعاشتى ءبىر بولەك جينايدى، تەمىرىنەن قايتا تەمىر جاساپ شىعارادى. تاسىن ۇگىتىپ، قايتا تاس جاسايدى. اسفالتتارىن جيناپ، قايتا اسفالت جاسايدى. توپىراعىنىڭ ءوزىن قايتا توپىراق قىلۋعا كۇش سالادى. سەبەبى، وزىندە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. لاقتىرىپ تاستاۋ ءۇشىن، بۇل دۇنيە وزىندە بولۋ كەرەك. ولار ءۇيدى قۇلاتسا دا وسىلاي ىستەيدى. ءبىر ءۇيدى 30 جىلعا ارناپ سالادى. كوپقاباتتى ۇيلەردى دە. ۋاقىتى كەلگەندە ۇيلەردى قيراتادى. ونىڭ ورنىنا قايتادان كەلەسى 30 جىلعا ارناپ جاڭا ءۇي تۇرعىزادى. قيراتۋ بارىسىندا قاسىنداعى ۇيلەرگە زاقىم كەلمەسىن دەپ، سۋ سەۋىپ، شاڭداتپاي، بايىپپەن اتقارادى. ارماتۋراسىنا دەيىن، استىنداعى تاسىنا دەيىن قايتادان وڭدەپ، جاڭا ۇيگە سول ماتەريالدى قايتا پايدالانادى.

ءبىز ەلگە بەت العانعا دەيىن ۇيدەن شىقپادىق. بىرىنشىدەن، بارلىق جەر جابىق بولدى، ەكىنشىدەن، «فۋكۋسيمادان» سەسكەندىك. اتالعان اتوم ستانساسى بىزدەن 100 شاقىرىم قاشىقتىقتا بولاتىن.

رادياتسيادان ادام شوشيدى. نەگىزى، ونداي قاۋىپ-قاتەرگە بوي الدىرماۋ قاجەت. ماسەلەن، تۇماۋ تيگىزگەن ادام اۋزىن تۇمشالاپ جۇرەدى عوي. رادياتسيا دا سول سياقتى. بەتتى تۇمشالاپ، اشىق جەرلەرىڭىزگە سۋ تيگىزبەۋىڭىز قاجەت. ۇيگە كىرگەن كەزدە سىرتقى كيىمدەرىڭىزدى قاعىپ، قولىڭىزدى جۋىپ ساقتانۋعا بولادى. نەگىزى، توكيودان ماسكەۋگە قاتىنايتىن ۇشاقپەن جىلىنا 8 مارتە ۇشساڭىز دا جەتكىلىكتى رادياتسيانى الدىم دەپ ەسەپتەسەڭىز بولادى. ءبىز قاشىقتاۋ بولساق تا، ادام بولعان سوڭ رادياتسيادان قورعاندىق.

جالپى، جاپونيا اەس سانى جاعىنان فرانتسيامەن شامالاس.

باقىتگۇل جانپەيىسوۆا:

- ءبىز تۇرعان 15 جىل ىشىندە بۇل ەل ءبىر مارتە جارىقسىز قالعان ەمەس. اقش-تا كورشى تۇرعان ايەل ماعان ايتادى: «نەگە قولشام الىپ قويماعانسىزدار؟» دەپ. بىزدە فوناريك بولى، بىراق، ونى مۇلدە قولدانباعاندىقتان مايى وتىرىپ قالادى. ويتكەنى، گاز نەمەسە ەلەكتر قۋاتى ءوشىپ قالعان جاعداي بولعان ەمەس. ال، ۋاقىتشا وشىرەتىن بولسا ەسىگىڭىزدى قاعىپ، كەشىرىم سۇراپ، ەسكەرتەدى. جاپوندار ءوز تۇسىنىگىندە ءبىر كۇنمەن ءومىر سۇرەدى. ازىق-تۇلىك السا دا، ءبىر كۇنگە جەتەرلىكتەي عانا الادى. سوندىقتان، ولار دۇكەندەردە كەزەك كۇتىپ قالدى. جاپوندار وسى جاعىنان ءبىرشاما قينالدى. ءبىز قازاقپىز عوي. ازىقتى الدىن-الا كوپتەپ الىپ قويامىز. سوندىقتان، تاماعىمىز ون كۇنگە مولىنان جەتتى.

جەر سىلكىنىسى، تسۋنامي ءوتتى. ءبىز تۇراتىن سەنداي توكيودان 420 شاقىرىم جەردە سولتۇستىك جاعىندا. جۇردەك پويىز 90 ءمينوت جۇرسە، ۇشاق ءبىر ساعات ۇشادى، ال، جىلدام جۇرەتىن كولىك 3-4 ساعاتتا جەتكىزەدى. تسۋنامي وتكەن سوڭ، اۋەجايدىڭ ءبىرىنشى قاباتىن سۋ باسىپ قالدى. 1200-گە جۋىق ادام ەكى كۇن اۋەجايدىڭ ۇستىندە تۇنەدى. ەكى كۇننەن سوڭ سۋ كەتىپ، ولاردى اۆتوبۋسپەن جان-جاققا اپاردى. «سينكانسەن» دە توقتاپ قالدى. ويتكەنى، تەمىر جول امان بولسا دا، ۆوكزالدىڭ كەيبىر جەرلەرى بۇلىنگەن سوڭ جۇردەك پويىز ءالى جۇرگىزىلگەن جوق. جۇردەك اۆتوكولىك جولىن دا جاۋىپ تاستادى. تسۋنامي شايعان شۇقىر-تەسىگىن ەكى كۇننىڭ ىشىندە جاماپ-جاسقاپ، ورنىنا كەلتىردى. بىراق، بۇل جولدى قاراپايىم ادامدارعا اشقان جوق. سەبەبى، جەدەل جاردەم، توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىنە كەدەرگى كەلتىرەدى دەدى. ماسەلەن، تۇرعىندارعا ازىق-تۇلىك جەتكىزۋ كەرەك. ءبىر عانا تسۋنامي ۇيىندىلەرىن ارشىپ جۇرگەن 70 مىڭ اسكەرگە ازىق-تۇلىك جەتكىزۋدىڭ ءوزى وڭاي شارۋا ەمەس.

جاپونياعا شەت ەلدەردەن كەلگەن ادامدار ءبىر اپتا، ءبىر اي بولعاننان كەيىن «مەن جاپونيا تۋرالى ءبارىن بىلەمىن» دەپ ايتادى. ال، كەيبىر ادامدار بۇل ەلدە ەكى-ءۇش جىل تۇرادى. ولار «مەن جاپونيانى ءبىرشاما بىلەمىن، ءبىرشاما بىلمەيمىن» دەپ ايتاتىن بولادى. ال، التى جىل تۇرعاننان كەيىن «جاپون تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن» دەسەڭىز، سول دۇرىس بولادى.

«الماتى اقشامى»، №44 (4446), 9-ءساۋىر، 2011 جىل