جالپى بىزگە پىكىر الىسۋ، وي ءبولىسۋ ەشقاشان ارتىق ەمەس. وسى جولى «ءبىز» دەپ تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى، ەكى سالانىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن، ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى تەرىستەيتىن ساتتەرى دە جوق ەمەس سياقتى.

مىسالى، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ حاتتالعان دەرەگى نەمەسە تابان تىرەر قۇجاتتارى از كەزەڭدەرى جەتەرلىك. ارىگە بارماي قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ادەبيەتتى نەمەسە جىراۋلار شىعارماشىلىعىن الايىق. وسى كەزەڭگە بايلانىستى اكادەميك ق.جۇماليەۆ پەن پروفەسسور ب.كەنجەباەۆتىڭ پىكىرتالاسى قانشالىقتى «قىزۋى كوتەرىلگەنىن» ادەبيەتشى جۇرت جاقسى بىلەدى. ەندى بۇگىن قاراساق، اتالعان ەكى عالىمنىڭ دا «سوزىندە جانى بار». بىرەۋى «دەرەگى، حاتى قايدا؟» دەيدى، ەكىنشىسى «حاتتالعاندى ىزدەپ وتىرساڭ، جۇرت سوڭىندا قالاسىڭ. قازاق بار جەردە قازاق ادەبيەتى بار» دەيدى (شارتتىلاۋ ايتىپ وتىرمىز).

ءبىز عالىم مامبەت قويگەلديەۆتى بىلىكتى تاريحشى، ويلى ازامات دەپ سانايمىز. بۇل كىسى الاش قوزعالىسىن تىڭعىلىقتى زەرتتەپ ءجۇر. كوپ تاريحشىدان ارتىقشىلىعى، حح عاسىر باسىنىڭ جانە 20-جىلدارىنىڭ قازاقشا ماتەريالىن جۇمىستارىندا پايدالانادى. بىراق ول دا - پەندە، ول دا قاتەلەسە الادى. ءبىر قىزىعى، ماكەڭ شىعارماشىل الاش زيالىلارىنىڭ باسىن قوسقان «القاعا» كەلگەندە، «تيتتەي دە قاتەلەسپەيمىن» دەپ ەسەپتەيدى. سۇيەنەتىنى - نەگىزىنەن «القا» ءماتىنى ەمەس، «ۇقك دەرەكتەرى، نكۆد سۇراق-جاۋاپتارى».

جالپى بىزگە پىكىر الىسۋ، وي ءبولىسۋ ەشقاشان ارتىق ەمەس. وسى جولى «ءبىز» دەپ تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردى ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى، ەكى سالانىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن، ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى تەرىستەيتىن ساتتەرى دە جوق ەمەس سياقتى.

مىسالى، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ حاتتالعان دەرەگى نەمەسە تابان تىرەر قۇجاتتارى از كەزەڭدەرى جەتەرلىك. ارىگە بارماي قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ادەبيەتتى نەمەسە جىراۋلار شىعارماشىلىعىن الايىق. وسى كەزەڭگە بايلانىستى اكادەميك ق.جۇماليەۆ پەن پروفەسسور ب.كەنجەباەۆتىڭ پىكىرتالاسى قانشالىقتى «قىزۋى كوتەرىلگەنىن» ادەبيەتشى جۇرت جاقسى بىلەدى. ەندى بۇگىن قاراساق، اتالعان ەكى عالىمنىڭ دا «سوزىندە جانى بار». بىرەۋى «دەرەگى، حاتى قايدا؟» دەيدى، ەكىنشىسى «حاتتالعاندى ىزدەپ وتىرساڭ، جۇرت سوڭىندا قالاسىڭ. قازاق بار جەردە قازاق ادەبيەتى بار» دەيدى (شارتتىلاۋ ايتىپ وتىرمىز).

ءبىز عالىم مامبەت قويگەلديەۆتى بىلىكتى تاريحشى، ويلى ازامات دەپ سانايمىز. بۇل كىسى الاش قوزعالىسىن تىڭعىلىقتى زەرتتەپ ءجۇر. كوپ تاريحشىدان ارتىقشىلىعى، حح عاسىر باسىنىڭ جانە 20-جىلدارىنىڭ قازاقشا ماتەريالىن جۇمىستارىندا پايدالانادى. بىراق ول دا - پەندە، ول دا قاتەلەسە الادى. ءبىر قىزىعى، ماكەڭ شىعارماشىل الاش زيالىلارىنىڭ باسىن قوسقان «القاعا» كەلگەندە، «تيتتەي دە قاتەلەسپەيمىن» دەپ ەسەپتەيدى. سۇيەنەتىنى - نەگىزىنەن «القا» ءماتىنى ەمەس، «ۇقك دەرەكتەرى، نكۆد سۇراق-جاۋاپتارى».

وقىرمانداردىڭ باسىن قاتىرماي وسىعان بايلانىستى ءوزىمىزدىڭ ءپرينتسيپتى كوزقاراسىمىزدى ايتا كەتپەكپىز. بىرىنشىدەن، ءبىز دە - از-كەم ۇقك مۇراعاتىنداعى دەرەكتەردى قاراعان ادامبىز (عالىمنىڭ بىزگە قاراتىپ «وعان تاقىرىپقا قاتىستى باسقا قۇجاتتىق فاكتىلەر تانىس ەمەس-ءتىن» دەگەنىن تۇسىنبەدىك). ەكىنشىدەن، ادەبيەتشى بولساق تا جالپى ارحيۆ دەرەگىن پايدالانۋ تۋرالى ءوز ويىمىز بار. ۇقك ارحيۆىندەگى نكۆد العان سۇراق-جاۋاپتىڭ 70-80 پايىزى - فالسيفيكاتسيا! قازاقشالاپ ايتساق، جالعان جانە وتىرىك دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر. فالسيفيكاتسيا بولماسا، قازاق تۇگىل سانسىز ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن جالماعان رەپرەسسيا ناۋقانى نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ سوندىقتان مامان رەتىندە ايتارىم: نكۆد دەرەگىنە «ەكى شۇقىپ، ءبىر قاراۋ كەرەك».

ال، بۇرىنعى-سوڭعى ارحيۆتە حاتتالعان دەرەكتەرگە كەلسەك، ونىڭ دا كوبى شارتتى. بىرجاقتى. تىركەگەن كىم؟ تىركەلگەن نە؟ وسى جاعىنا دا ويلانا بارلاۋ جاساۋ كەرەك. كەز-كەلگەن «تاريح» بەلگىلى ءبىر مۇددەمەن جازىلاتىنىن بىلاي قويعاندا، باسقالار دا، مامبەت اعامىز دا، مەن دە قاراعان ارحيۆ مالىمەتتەرى مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ «ءحاديسى» ەمەس. قاي دەرەك حاتتاۋشىڭىز، جيناۋشىڭىز  ءال-بۇحاريدىڭ تىرناعىنا تاتيتىنداي جۇمىس ىستەپتى؟..

مىنە، وسى جاعداي بار دەرەككە اباي بولۋدى اماناتتايدى عوي دەپ ويلايمىز.

سونىمەن، ءبىز 20-جىلدارداعى الاش زيالىلارى ايقىنداعان «القا» ۇيىمىنىڭ باعدارلاماسى تۋرالى تاعى دا ءسوز ەتكەلى وتىرمىز. ءبارى نەدەن باستالدى؟ ءبىز «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە باسىلعان (28.05.2010) پروفەسسور م.قويگەلديەۆ پەن اعا وقىتۋشى ش.تىلەۋباەۆتىڭ «القا.تابالدىرىق» اتتى ماتەريالىن وقىپ شىعىپ، مۇرا جاريالاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءبىراز قيسىنسىزدىقتى جاريا ەتتىك. بىرىنشىدەن، «القا.تابالدىرىق» دەپ قوسارلى ات العان مۇرا تاريحتا بولعان ەمەس. ەكىنشىدەن، عىلىمي قاۋىمعا 1991 جىلدان جىلدان تانىس مۇرانى م.قويگەلديەۆ پەن ش.تىلەۋباەۆ «تۇڭعىش جاريالاپ وتىرمىز» دەپ وقىرمانعا قاتە ماعلۇمات بەردى. ۇشىنشىدەن، «قازاق ادەبيەتىندە» باسىلعان «القانىڭ» «م.قويگەلديەۆ پەن ش.تىلەۋباەۆ نۇسقاسى» تۇپنۇسقادان اجەپتاۋىر الشاق (سايكەسسىزدىگى كوپ).

ديسكۋسسيانىڭ نەگىزگى جەلىسى وسىدان ءوربيتىن بولعاندىقتان پروفەسسور م.قويگەلديەۆ «ق.ءا.»-دە جاريالانعان (15.04.2011) «جاڭاوتارشىلدىققا قارسىلىق مانيفەسى» اتتى ماقالاسىندا جوعارىدا ايتىلعان سىنعا ءبىراۋىز جاۋاپ بەرە كەتۋى كەرەك ەدى. بۇل - عالىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ قارپايىم ەتيكەتى ەمەس پە؟.. ماكەڭنىڭ ماقالاسىن وقىپ وتىرساق، ەشتەڭە بولماعانداي. «جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە» قالدىرايىق. ول كەمشىلىكتى ايتپايىق» دەگەندەي سىڭاي بايقالادى.

ءبىز ايتامىز: «جوق، پالەنىڭ ءبارى سول تۇپنۇسقانى وقىماعاننان نەمەسە قاتە وقىعاننان شىعىپ جاتقان جوق پا؟ بىزگە تۇپنۇسقا «القا» باعدارلاماسى ماڭىزدى ما، جوق الدە ول تۋرالى وتىرىك-شىنى ارالاسقان نكۆد سۇراق-جاۋابى ماڭىزدى ما؟» دەپ.

جالپى تورەلىگىن وزدەرىڭىز ايتىڭىزشى: زەرتتەۋشى ءۇشىن ءبىرىنشى ءماتىن ماڭىزدى ما، جوق الدە ءماتىن تۋرالى ايتىلعان مالىمەت ماڭىزدى ما؟ ارينە، ءماتىن ماڭىزدى!

تۇپنۇسقادا:

القا

تابالدىرىق

دەپ جازىلسا ء(بىز وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولسىن دەپ ادەيى وسىلاي جازىپ وتىرمىز), ونى پروفەسسور م.قويگەلديەۆ «القا.تابالدىرىق» دەپ بۇرمالاپ ۇسىنادى. تۇپنۇسقادا «القا» - باعدارلاما اتى، ال «تابالدىرىق» - باعدارلامانىڭ «كىرىسپە» ءبولىمى دەگەندى بىلدىرەدى.

ماكەڭ مۇنى دا اڭعارماسا، وندا ءوزىنىڭ حالىققا بەلگىلى ىرگەلى ەڭبەگىنىڭ اتىن «الاش قوزعالىسى. كىرىسپە» دەپ جازسىن. ءارى قاراي حالىق ول زەرتتەۋدى «كىرىسپە» دەپ اتاپ كەتسىن. بىلاي قاراعاندا، «كىرىسپەدە» دە «تابالدىرىق» سەكىلدى ماعىنا بار عوي...

«القا» تۇپنۇسقاسىن كوزىنىڭ مايىن تاۋىسىپ وقىعان جانە جاريالاعان ادام رەتىندە ايتاتىنىمىز: جات ەلدىڭ ۇعىم-سوزدەرى ءبىزدىڭ ءبىرسىپىرا كىسىلەرىمىزگە ا.بايتۇرسىنۇلى زامانىندا «كىرىسپەنىڭ» - «تابالدىرىق» دەگەن بەينەلى بالاماسى بولعانىن ويلانتپاي وتىر.

وسى تاقىرىپقا بايلانىستى قالام سىلتەپ جۇرگەن پروفەسسور ش.ەلەۋكەنوۆ اعامىز 1995 جىلعى كىتابىندا الگى «القا» اتاۋىن كولەگەيلەگەن «تابالدىرىقتى» بىلاي قويعاندا، ەكى جەرىندە «ماعجان جۇماباەۆ قالامىنان تۋعان «تابالدىرىق» ءالى قولعا تۇسە قويعان جوق. ورىس تىلىنە شالا-شارپى اۋدارىلعان ۇزىندىلەرىنە قاراعاندا...» دەگەن پىكىرلەر جازعانى ەسىمىزدە. وكىنىشكە قاراي، جوعارىداعى دەرەك 2008 جىلى «استانا پوليگرافيادان» قايتا باسىلىپ شىققان سول كىسىنىڭ كىتابىندا اينا-قاتەسىز وزگەرىسسىز ءجۇر. بۇل وقىرمانعا وبال ەمەس پە؟..

قىزىق، تۇپنۇسقانى وقىماي-اق پىكىر ايتا بەرۋگە بولادى ەكەن-اۋ؟ وسى ادەبيەتتانۋشى اعامىز 1995 جىلعى كىتابىندا «القانىڭ» ورىسشا نۇسقاسى تۋرالى «ورىس تىلىنە شالا-شارپى اۋدارىلعان ۇزىندىلەر» دەيدى دە، ءبىزدى سىناعان «قا»-دەگى ماقالاسىندا (9.07.2010) «پودستروچنيكتىڭ» ايتارلىقتاي الشاق كەتپەگەندىگىنە كوزىم جەتتى» دەپ ونى جوققا شىعارادى. ال، كەرەك بولسا!

پروفەسسور م.قويگەلديەۆ «جاڭاوتارشىلدىققا قارسىلىق مانيفەسى» اتتى ماقالاسىندا مىنا نارسەنى دۇرىس ايتىپتى: «القا» ۇيىمى نەنى كوزدەدى، الدىنا قانداي ماقسات قويدى؟.. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ول - ادەبيەتتانۋدىڭ مىندەتى».

ءبىز وسى ماقسات-مىندەتتى ايقىنداۋ ادەبيەتشى رەتىندە موينىمىزداعى پارىز ەكەنىن سەزىنىپ، 1994 جىلعى كانديداتتىق جۇمىسىمىزدا (مۇنىڭ اۆتورەفەراتىنا ماكەڭ ءوز قولىمەن پىكىر جازعان-دى), 2003 جىلعى دوكتورلىق جۇمىسىمىزدا «القا» - الاش زيالىلارىنىڭ ۇجىمدىق ەڭبەگى» دەپ دالەلدەپ (زەرتتەۋ پروبلەماسى ورايىندا), قورعاپ شىقتىق. ەگەر تۇپنۇسقانى وقىماعان بولساق جانە نكۆد-نىڭ شالاجانسار، وترىك-شىن سۇراق-جاۋاپتارىمەن تانىسپاعان بولساق، ءبىز دە اسپاننان اياعى سالبىراپ ءتۇسىپ، بەلگىلى عالىمدار اۋزىمىزعا تۇكىرىپ قويعانداي «القا» - ماعجاننىڭ ءتولتۋما ەڭبەگى» دەر ەدىك شىمىرىكپەستەن. سوندا ءبىزدىڭ ادەبيەتشىلىگىمىز، ارحيۆ اقتارعانىمىز، «القانىڭ» تۇپنۇسقا-كوشىرمەسىن تاۋىپ زەردەلەگەنىمىز (د.دوسجان ونى وقىعان ەمەس، مەنى سىناعان ادەبيەتشى اعام ونى جازۋشىنىڭ وزىنەن سۇراي الادى) قايسى؟..

اۆتورلىق دەگەننەن شىعادى، م.قويگەلديەۆ «ق.ءا.»-دە شىققان كەيىنگى ماقالاسىندا: «تابالدىرىق» - بۇل شىعارماشىلىقتاعى كوزقاراستىق ۇستانىم (مۇنى ينديۆيدۋالدىق دەپ ءتۇسىنىڭىز.-د.ق.)» دەسە، «الاش ايناسىنداعى» (19.04.2011) پىكىرىندە: «تابالدىرىق» - 1917 جىلدىڭ كۇزىندە ومىرگە كەلگەن «الاش» باعدارلاماسىنىڭ تابيعي لوگيكالىق جالعاسى جانە وسى رەتتە ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، رۋحانياتتىڭ ماقسات-مىندەتتەرىن تاراتىپ، تۇسىندىرەتىن تاراۋى رەتىندە وقىلاتىن قۇجات» دەيدى. بىزدىڭشە، ءبىر اۆتور ايتىپ وتىرعان ەكى وي ەكى ءتۇرلى. جاي تىلگە ءتۇسىرىپ ايتساق، بىرىنشىسىندە «ماعجان عانا جازدى» دەپ وتىر، ال ەكىنشىسىندە «الاش» باعدارلاماسىنىڭ جالعاسى» دەپ، زيالىلار زەردەسىنەن شىققان تۋىندى ەكەنىن مويىنداپ وتىر. ءبىز ەكىنشىسى دۇرىس دەپ سانايمىز.

«القانىڭ» ماعجاننىكى ەمەس، ۇجىمدىق ەڭبەك بولىپ سانالۋىنا ءتيىس نەگىزگى ءبىر وي ءماتىننىڭ سوڭعى سويلەمىندە تۇر. وندا: «شىن ادەبيەتشىل، شىن اقىن بولساڭ، مىناۋ «القا» - سەنىكى. «القاعا» كىر! قۇشاعىڭا قوينىمىز اشىق». وسى جەردە وي نەگە كوپتىڭ اتىنان ايتىلادى؟ مۇنى حاتقا تۇسىرگەن ماعجان دەگەننىڭ وزىندە، ول تۇتاس زيالىلاردىڭ اتىنان ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى تۇتاستىق پەن بىرلىكتى ءبىز نەگە بولشەكتەپ، «اۆتورىن» تاۋىپ، «كوزقاراستىق» ەكەنىن دالەلدەپ، الەمگە جار سالۋىمىز كەرەك؟ ايتقانداي، ءبىزدىڭ وپپونەنتتەر باعدارلاما ءماتىنىنىڭ وننان ءبىرى «تابالدىرىق» (كىرىسپە), ال قالعان توعىزى «القانىڭ» ءوزى (ادەبيەت تۋرالى نەگىزگى مازمۇنى) ەكەنىن اڭعارا الدى ما ەكەن؟..

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: «القا» باعدارلاماسىن دۇنيەگە الىپ كەلۋدە ماعجانداي ازامات قانشا تەر توكسە دە، «كيiز دە، بiلەك تە» - الاشتiكi ەدi. ويتكەنى، «القا» - رۋحانيات مۇراتىن الاش مۇراتىمەن ساباقتاستىرا العان اقىن-جازۋشىلاردىڭ باسىن ءتۇرلi امال-ءتاسiلدi پايدالانىپ بiرiكتiرە العان ۇيىم. راس، بەلگiلi جاعدايلارعا بايلانىستى ونىڭ باعدارلاماسى باسپاسوزدە جارىق كورە المادى. بۇل - ۇيىم مۇلدە جۇمىس iستەمەدi دەگەن ءسوز ەمەس. "القا" يدەياسى سانالى ازاماتتارعا ادەبي ماتەريالدار ارقىلى تارادى. بۇل ۇيىم رەسمي جۇمىس اتقارا الماعاندىقتان، الاش زيالىلارى ءوزارا حات جازىسىپ، ادەبيەت ماسەلەسiن تالقىلاپ وتىردى.

«القا» (ولارشا «تابالدىرىق») تەك ماعجاننىكى» دەپ سەنىمدى ايتىپ، ورتاق يدەيانىڭ بولعانىن جوققا شىعاراتىن ءبىزدىڭ وپپونەتتەرىمىز نكۆد-نىڭ تەرگەۋ امالدارىندا «ساياسي دوكۋمەنتتى» جازۋدى نەگە جالعىز ماعجان موينىنا العانىن نەمەسە باسقالار دا ارا-اراسىندا «ونى جازعان ماعجان» دەۋىنىڭ سىرىن تۇسىنبەگەن سەكىلدى. 1932 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ «مەن قاتەلەستىم» دەپ حات جازدى، سوندا ول شىنىندا قاتەلەسىپ پە ەدى؟.. بىرەۋلەر «جاپون شپيونى»، بىرەۋلەر «نەمىس، تۇرىك اگەنتى» دەپ ايدارلانىپ، «دالەلدەنگەن» ەدى. سوندا ولار شىن شپيون، انىق اگەنت پە ەدى؟..

پروفەسسور م.قويگەلديەۆ «باعدارلاماسى «تابالدىرىق» بولعان «القا» ۇيىمى» دەيدى. بۇدان نە تۇسىنۋگە بولادى؟ قاراپايىم قيسىنى قايسى؟ بۇگىنگى زامانعا ۇعىمىنا ءتۇسىرىپ ايتايىق. «پەن-كلۋب» باعدارلاماسىنىڭ اتى باسقا بولۋى مۇمكىن بە؟ ۇيىم اتى مەن باعدارلاما اتىن قۇبىلتۋ كىمگە كەرەك؟

ماكەڭ «القا» مەن «تابالدىرىقتىڭ» اتىنان ءوزى دە جاڭىلىسىپ، ماقالاسىندا بىرەسە «القا» پلاتفورماسى»، بىرەسە «القا» ۇيىمى»، ەندى بىردە «تابالدىرىق» پلاتفورماسى»، تاعى ءبىر رەتتە «تابالدىرىق» باعدارلاماسى» دەپ, اللا ءبىر ۇيىم قىلىپ بۇيىرتقان قۇرىلىمنىڭ اتى مەن زاتىن وپ-وڭاي ون قۇبىلتادى. عالىم ۇسىنعان ارحيۆ دەرەكتەرىندە دە سولاي ءجۇر. نەگە بۇلاي بولدى دەپ ويلايسىز؟ ارينە، ءبىر قۇجاتتىڭ ەكى قۇبىلىپ ايتىلۋى، جازىلۋى نكۆد قولتاڭباسىن اڭعارتادى. تەرگەلۋشىگە «تابالدىرىق» دەپ سۇراق قويسا، ول «تابالدىرىق» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «القا» دەپ سۇراق قويسا، «القا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. باعدارلاما، پلاتفورما ت.ب. اتاۋلار دا وسىلاي وڭ-تەرىس كەلە بەرەدى. ونىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس - كوپ باس قاتىرۋعا تۋرا كەلەدى. دەي تۇرعانمەن ەڭ دۇرىسى، وسى باعىتتاعى زەرتتەۋدىڭ نىساناسى - باعدارلامانىڭ ءماتىنى ەكەنىندە ءسوز جوق. ال، وندا «پلاتفورما»، «تابالدىرىق» (كىرىسپەدەن باسقا) دەگەن ءبىراۋىز ءسوز جوق. سوندا ءبىز ونى سۇيەگى تۇگىل، ءىس-قيمىلى قۋراپ كەتكەن نكۆد-نىڭ قۇرمەتى ءۇشىن بۇگىنگى ماتىنگە قوسۋىمىز كەرەك پە؟ نەمەسە تانىمىمىزدى سوعان قاراي بۇرۋعا ءتيىستىمىز بە؟..

ماعجان جۇمابايۇلى ەشقاشان "تابالدىرىق" اتتى شىعارما دا، تەوريالىق ەڭبەك تە، تاعى باسقا دا جازباعان. ونىڭ جازعانى، دۇرىسى جازۋعا كومەكتەسكەنى - "القا" ۇيىمىنىڭ باعدارلاماسى. ەلدىك ماڭىزدى قۇجاتتىڭ اۆتورى كوبىنە جاسىرىن قالادى. ماعجان دا سويتكەن. قالامگەرلەرگە تاراتقان "القا" باعدارلاماسىنىڭ ءبىر جەرىنە دە "ماعجان" دەپ قول قويماعان. تاعى قايتالايمىز: «تابالدىرىق» دەگەن - «كىرىسپە»، «العى ءسوز»، «اڭداتۋ»، «ءسوز باسى» دەگەن ءسوز. باعدارلاما وريگينالىن وقىماعانداردىڭ وسى "كىرىسپە" (تابالدىرىق) دەگەندى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ جۇرگەنىنە ەشقاشان قوسىلمايمىز. بۇل - ماكەڭ ايتقانداي، «ءتۇرلى پىكىردىڭ بولۋىنا... نەگىز جوق» نارسە ەمەس، ءوز كورگەن-بىلگەنىمىزدى ايتۋعا تولىق نەگىز بار نارسە.

راس، نكۆد ءۇشىن "تابالدىرىق" اتتى ۇيىمنىڭ (جالعان) "بولعانى" قاجەت ەدى. ەندى كەلىپ، الاش زيالىلارىنىڭ تۇتاس ەڭبەگىن ءبىر ماعجانعا تەلىپ، بار تاريحتى، بار بىرلىكتى، بار پىكىرلەستىكتى جوق دەپ وتىرعانىمىزدى ءوزىمىز تۇسىنبەيمىز. كۇندەردىڭ كۇنى وسى تۋرالى الاش زيالىلارىنىڭ حاتى، باسقا دا ەڭبەگى ءبىر جەردەن شىعا قالسا (ولاي بولاتىنى ءسوزسىز), «تابالدىرىقتانۋشىلارعا» قوسىلماعانىمىزعا وكىنبەيمىز عوي دەپ ويلايمىز.

«القانى» ءبىر اۆتورعا تەلۋ قانشالىقتى اقيقات جانە قيسىندى ەكەنىنە دە سانامىز جەتپەي قويدى. ەندى الاش پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى ء"اليحان مەن مىرجاقىپ" دەپ نەمەسە ناقتى ءبىر قايراتكەردى انىقتاپ، قۇلاعىنا ەن تاعىپ، جازىپ دالەلدەيىك.

تاريحتىڭ قاراپايىم دالەلى: 1) ۇيىمنىڭ اتى بىرەۋ عانا بولادى; 2) ۇيىم باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى - سول ۇيىمدى قۇرعاندار بولادى; 3) ۇيىمنىڭ اتى ءبىر باسقا، باعدارلاماسىنىڭ اتى ءبىر باسقا بولمايدى.

ال، تاريحقا فالسيفيكاتسيا جاسايمىن، ونى وزىمشە دولبارلايمىن دەگەن ادامعا قازىر جول اشىق. بۇل جولدا نكۆد-نىڭ سۇراق-جاۋابىن دا، «القانى» كورمەي جازىلعان كەڭەس تۇسىنىڭ سانسىز «زەرتتەمەلەرىن» دە مولىنان پايدالانۋعا بولادى. ايتقاندايىن، سوڭعىسىندا دا «پلاتفورما» دەگەن سوزدەن كوز سۇرىنەتىن ەدى...

پروفەسسور م.قويگەلديەۆ: "كەزىندە تەرگەۋ ماتەريالدارىندا «تابالدىرىق» «پلاتفورما» دەپ اتالعان. «پلاتفورما» - فرانتسۋز ءسوزى، ەگەر ونىڭ ساياسي ماعىناسىن الساق - بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ، قوعامدىق ۇيىمنىڭ، توپتىڭ ارەكەت باعدارلاماسى دەگەندى بىلدىرەدى" دەيدى. سوندا بۇل ارقىلى تاريحشىمىز قيىن جىلدارداعى قاي پوزيتسيانى قولداعان بولىپ شىعادى؟..

نكۆد-عا كوركەمدىك پەن شىعارماشىلىقتى كوكسەگەندەردىڭ زيالى بولعانىنان گورى، "ساياساتپەن اينالىسقان", "پلاتفورما قۇرعان" زياندى بولعانى ماڭىزدى بولعان جوق پا؟ مىسالى، سول ماعجان - ءوز دارەجەسىندە عانا ساياساتكەر، قۇدايشىلىعىنا كەلگەندە ول - تازا شىعارماشىلىقتىڭ ادامى ەمەس پە؟.. جوق، نكۆد ودان قادالىپ تۇرىپ ساياسات ىزدەدى. تاپقانى - "القا" باعدارلاماسى بولدى. ونى ءوز اتىمەن اتاۋعا بولمايدى، سوندىقتان "تابالدىرىق" دەۋ كەرەك، ساياسي پلاتفورما دەۋ كەرەك" دەپ شەشتى. ولار ايتقانىن ورىندادى. جالعان جالامەن ءبارىن جازالادى. اتتى. كوزىن جويدى. ەندى ءبىز سول جالانى قالايشا قولداۋىمىز كەرەك؟.. قيسىن قايدا؟

«جاڭاوتارشىلدىققا قارسىلىق مانيفەسى» ماقالاسىنىڭ اۆتورى: «ت.جۇرتبايدىڭ «القا» ۇيىمى جاسىرىن تۇردە قىزمەتىن جۇرگىزدى دەگەن پىكىرىن قولداۋ قيىن» دەپ جازادى. ءبىز تۇرسەكەڭنىڭ بار پايىمىن قولداۋشىلاردىڭ ساناتىندا ەمەسپىز (مىسالى، ول دا اۆتورلىقتى ماعجانعا بەرەدى). بىراق ءدال وسى جەردە جۇرتبايدىكى دۇرىس! پروفەسسور م.قويگەلديەۆ «دەرەگىڭ كانە؟» دەيتىن شىعار. سانسىز دەرەكتى قۇدايدىڭ ءوزى 20-جىلدارداعى ادەبيەتشى-شالابەلسەندىلەردىڭ ەڭبەگىنە جيناقتاپ قويعان جوق پا؟ سوندا ولار كىممەن، قاي يدەيامەن كۇرەسىپ ءجۇر؟ سابەڭ بەلسەندىلەۋ كەزىندە نەگە «القانى» جەردەن الىپ، جەرگە سالادى؟ سوندا ول قاي جەلمەن كۇرەسىپ ءجۇر؟.. «دەرەكشىل» كوزقاراسپەن جۇرسەك، «ساقتالعان پارتبيلەتى جوق» دەپ، الاش پارتياسى مۇشەلەرىنىڭ «بولماعانىن» دالەلدەۋ قيىنعا سوقپاس.

ارينە، عالىم م.قويگەلديەۆتىڭ اتالعان ماقالاسىندا ادەبيەتشىلەر ءۇشىن ماڭىزدى تالاي تاريحي دەرەكتەر بار. مىسالى، ول كىسى «ادەبيەتتانۋدىڭ مىندەتىنەن» شىنايى دا سىپايى تارتىنعانىمەن، 1917 جىلدان كەيىنگى الاش ادەبيەتىن - «قارسىلىق ادەبيەتى» دەۋى اقىلعا قونىمدى. ادەبيەتتانۋ مەن مادەنيەتتانۋدا وسىنداي ءبىر پىكىردىڭ ءومىر سۇرۋگە تولىق قۇقى بار. سونىمەن بىرگە عالىمنىڭ «القا» باعدارلاماسىن - «رەسمي يدەولوگيالىق ۇستانىمعا قارسىلىق قانا ەمەس، ماسەلەگە قاتىستى ۇلتتىق كوزقاراستى اشىق تا انىق بىلدىرگەن مالىمدەمە، ... مانيفەست» دەپ باعالاعانىن دا لايىقتى اۆتورلىق پايىم (تاريحشى-قوعامتانۋشىنىڭ ويى) دەپ سانايمىز.

ءبىز عالىم رەتىندە پىكىرسايىستان قاشپاۋىمىز كەرەك. تاياۋدا «القاعا» بايلانىستى پروفەسسور م.قويگەلديەۆتىڭ قازۇپۋ-دا وتكىزگەن شاراسىندا جاس ىزدەنۋشىلەر اراسىنان سوزسايىسقا ەشكىم شىعا قويماعانىن باق-تان وقىپ وتىرمىز. ءبىز «القاعا» تۋرالى قيلى پىكىردىڭ بولۋىن زاڭدى دەپ ەسەپتەيمىز. سوندىقتان دا ماقالا اۆتورىنىڭ: «عىلىمدا بەلگىلى ءبىر ماسەلەگە بايلانىستى ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن مويىنداي وتىرىپ، دەگەنمەن «تابالدىرىققا» قاتىستى ونداي تۇجىرىمعا نەگىزدىڭ جوق ەكەندىگىن اشىق ايتقان ءجون» دەگەن ويىنا قوسىلمايتىنىمىزدى جەتكىزەمىز. سەبەبىن، دالەلىن، عىلىمي ورتادا بۇگىن عانا ءسوز بولىپ وتىرماعانىن جوعارىدا ايتتىق. ارينە، ءدال قازىر ءبىز ءۇشىن تەمىرقازىق - «القا» باعدارلاماسىنىڭ تۇپنۇسقا ءماتىنى جانە زامانىندا نكۆد ميداي ارالاستىرعان شىن مەن وتىرىكتىڭ ىشىنەن اقيقاتتى اجىراتىپ الۋ.

«اباي-اقپارات»