سوپىلىق ءىلىمنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭىن كوپتەگەن سوپىلىقتى زەرتتەۋشىلەر مۇحاممەد پايعامبار زامانىنان باستاۋ الاتىنىن العا تارتادى. ول شىندىعىندا سولاي. جالپى سوپىلىق جولدىڭ يسلامداعى ماڭىزىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگىن زامانداسىمىز وسمان نۋري توپباش بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «تاساۆۆۋف – يسلامنىڭ ساناسى. ونىڭ جۇرەكتەگى ءومىرى. ونىڭ اسىلى مەن رۋحانياتى. مۇندا ەشبىر ءشۇبا جوق. ياعني، يسلام ىشكى سىرىنداعى بۇل اسىلدىعى مەن رۋحانياتى قابىلەتى بار ادامداردا كورىنىس تاۋىپ، مۋمين كوڭىلدەردەگى رۋحانيات پەن ءفايىز، ماحاببات پەن شاتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ءوز شىڭىنا جەتكىزەدى. دەمەك، تاساۆۆۋف – يسلام باعىنداعى ۇلى ءبىلىم مەن پاراسات بايتەرەگىنىڭ ەڭ جەمىستى بۇتاقتارىنىڭ ءبىرى.»[ii] دەمەك، سوپىلىق ءىلىم بولماسا، يسلام ءدىنى تولىق ءدىن بولا المايدى. ويتكەنى، سوپىلىق ءىلىم ءوز باستاۋىن مۇحاممەد پايعامبار نەگىزىن سالعان رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتان الادى. پايعامباردى وزگەلەردەن ەرەكشەلەپ، پايعامبارلىق دارەجەگە كوتەرگەن وسى رۋح الەمىمەن بايلانىسقا ءتۇسۋى بولاتىن. سوپىلاردى مۇحاممەد پايعامباردىڭ وسى كيەلى قاسيەتىن جالعاستىرۋشىلار دەپ ايتسا بولادى.   بىراق، بۇل ايتىلعانداردى تولىعىمەن مويىنداپ، سەنە قويۋ قيىن. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە كەڭىنەن توقتالىپ، تاراتىپ ايقانىمىز دۇرىس.

سونىمەن، سوپىلىق جول دەگەنىمىز نە؟ سوپىلىق جولدىڭ شاريعات جولىنان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟ سوپىلىق جول قالاي شىقتى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ونشالىقتى وڭاي ەمەس. سوپىلىق جولعا ءتۇسۋ دەگەنىمىز، مۇحاممەت پايعامباردىڭ (س.ا.س.) رۋحاني الەمىنە ءوتۋ، پايعامبار (س.ا.س.) رۋحىمەن ساباقتاستىقتا بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سوپىلىق ءىلىم ءار كەزدە ادام بالاسىنداعى وي-پىكىر مەن ءىس-ارەكەتىنىڭ تازالىعىن، جۇرەگىنىڭ تازالىعىن تالاپ ەتتى جانە سوپىلىق ءىلىم ءوزىنىڭ ماقسات–مۇراتىنا جەتۋ جولىندا ءار كەزدە قۇران اياتتارىنا ارقا سۇيەدى. وندا سوپىلاردىڭ قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋى انىق كورسەتىلگەن. قۇران اياتتارىندا بىلاي دەلىنەدى: «قيامەت كۇنى مەنىڭ الدىمدا سەندەرگە مال-مۇلىك، پەرزەنت، باق-داۋلەتتەرىڭنەن ەشقانداي پايدا جوق. تەك، ول ادام ماعان تازا جۇرەگىمەن كەلسە عانا پايدا بار» [(88:89) ]. پايعامبار حاديسىندە دە جۇرەك تازالىعىنا كوپ ءمان بەرىلگەن. ول بىلاي دەيدى: «دەنەدە جۇدىرىقتاي ءبىر كەسەك ەت بار. ەگەر ول تازا بولسا – بۇكىل دەنە تازا بولىپ، وتە كوركەم بولادى. ەگەر ول بۇزىلىپ، حاقتان تايىپ، جامان جولعا كەتسە، بۇكىل دەنە بۇزىلادى. بىلىڭدەر جانە وتە مۇقيات بولىڭدار، ونىڭ اتى – جۇرەك!». ەندى ءبىر حاديسىندە «اقيقاتىندا اللا تاعالا سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىزگە جانە بايلىقتارىڭىزعا  نازار سالمايدى، بىراق تا جۇرەكتەرىڭىزگە قارايدى» - دەيدى. قۇراننىڭ اياتتارى مەن پايعامباردىڭ حاديستەرىنە سۇيەنگەن  سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى ادام جۇرەگىن جاماندىقتان ساقتاپ، تازا ۇستاۋعا باعىتتالعانىن، سول جۇرەك تازالىعى ارقىلى ادامزات قوعامىن شىندىق پەن ادىلەت جولىنا، رۋحاني تازالىققا تاربيەلەيتىنىن، باعىتتايتىنىن كورۋگە بولادى. دەمەك، سوپىلىق جول يسلام دىنىندەگى حالىقتاردى مۇحاممەد پايعامبار نەگىزىن سالعان رۋح الەمىمەن ساباقتاستىقتى جالعاستىراتىن جول. ال، ەندى وسى سوپىلىق جولدىڭ ءتۇرلى تاريقاتتارعا ءبولىنۋ سەبەپتەرى مەن ولاردىڭ اراسىندا ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعىن وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار دا، حالىق تا مويىنداي بەرمەيدى. سوپىلىق جولدىڭ بارلىعى بىردەي، تاريقاتتار اراسىندا ەشقانداي ايىرماششىلىق جوق دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى، سوپىلىق جولدىڭ نەگىزگى ماقساتى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق بولعاندىقتان، ول بارلىق تاريقاتتارعا ورتاق. سول سەبەپتى، تاريقاتتار اراسىنان ەرەكشەلىك ىزدەپ قاجەتى جوق دەگەندى العا تارتادى. شىندىعىندا سولاي ما؟ سوندا سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ىقپال ەتكەن نە جانە قاي كەزەڭدە قالىپتاستى؟- دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى.

سوپىلىق جولدىڭ XI-XII عاسىرلارعا دەيىن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىلمەگەنى تاريحتان بەلگىلى. سوپىلىق تاريقاتتار تاريحىن زەرتتەۋشى دج. س. تريمينگەم، سوپىلىقتىڭ العاشقى ساتىسى، ۇيىمداسۋ كەزەڭى-حاناكالاردىڭ قالىپتاسۋى IX عاسىردا، ال تاريقاتتاردىڭ قالىپتاسۋى XIII عاسىردان باستالدى دەپ ەسەپتەيدى.[1] بۇل جەردە سوپىلىقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ تۇركىستان جەرىندەگى سوپىلىق جولدىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەگەندىگىن بايقايمىز. تۇركىستان جەرىندەگى سوپىلىق جولدىڭ دامۋى مەن ۇيىمداسۋ كەزەڭى يسلام ورتالىقتارىنا قاراعاندا جىلدامىراق جۇرگەندىگىن سوپىلىق تاريحىن زەرتتەۋشىلەر ونشالىقتى سەزىنە بەرمەيدى. مىسالى، XI عاسىر تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىن ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسىندا باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى-وعدۇرمىشتىڭ سوپى بولۋىنىڭ ءوزى سوپىلىق جولدىڭ تۇركىستان جەرىندە بۇرىننان بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.[2] ونىڭ ۇستىنە تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىن تاراتۋشى تۇلعالاردىڭ الي يبن ابۋ تاليب ۇرپاقتارى بولۋىنىڭ ءوزى، بۇل جەردەگى ءدىني وي-پىكىردىڭ دەڭگەيى يسلام ورتالىقتارىنان جوعارى بولماسا، تومەن بولماعاندىعىنا دالەل بولا الادى. وعان دالەل رەتىندە تۇركىستان جەرىنەن شىققان عۇلامالاردىڭ اتى يسلام الەمىنە X عاسىردىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولۋى، بۇل جەردەگى يسلامدىق عىلىمداردىڭ دامۋ قارقىنى جوعارى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريحى بولىپ تابىلاتىن «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا قىرىق كۇن شىلدەگە وتىرۋ (چيللا-حانا), زىكىر سالۋ ءداستۇرىنىڭ سول IX-X عاسىرلاردىڭ وزىندە بولعاندىعى، اۋليە قاراحاننىڭ قانشامما رەت شىلدەگە وتىرىپ شىققاندىعى باياندالادى.[3] بۇل تۇركىستان جەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولعاندىعىنان حابار بەرەدى. وعان قوسا، «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا يسحاق بابتىڭ تۇركىستان جەرىنە «سۋفرا تۇتۋ» ءداستۇرى مەن «حيكما ءيلاھيا» ءىلىمىن اكەلگەندىگى، حزىر الەيھيسالاممەن 90 جىل سۇحباتى بولعاندىعى، سول ءۇشىن كۇنىنە ون سوعىم، ءجۇز قوي سويعاندىعى جازىلعان.[4] دەمەك، پايعامبار رۋحىمەن ساباقتاستىق، پايعامبار رۋحى ارقىلى رۋحتار الەمىمەن ساباقتاستىق تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىن تاراتۋشى يسحاق باب، ابد ار-راحيم باب، ابد ال-جاليلدەرمەن بىرگە VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىنا ايعاق بولا الادى. بۇل تۇركىستان جەرىندەگى سوپىلىق تاجىريبە يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىستان جەرىنە العاشقى تارالۋ كەزەڭىنەن بەرى بار دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ويتكەنى، تۇركىستان جەرىندە العاش «سۋفرا تۇتقان» كىسى يسحاق باب. ول «سۋفرا تۇتۋ» ءداستۇرىن ءوز ۇرپاقتارىنا قالدىرادى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اكەسى يسحاق بابتىڭ ونىنشى ۇرپاعى يبراحيم شايح. يبراحيم شايح ءوز ۇلى قوجا احمەتتى «سۋفرا تۇتۋ» ءۇشىن ياسىعا اتتاندىرادى. بۇل كەزەڭ يسلام الەمىندەگى يماننىڭ السىرەپ، مۇسىلمان قوعامىنىڭ توقىراۋعا ءتۇسىپ، مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني ازعىندىققا تۇسكەن كەزەڭى بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋي ءوز ءداۋىرىنىڭ تاريحي شىندىعىن بىلايشا سۋرەتتەيدى:

ورازا، ناماز، يمان، يسلام قولدان كەتتى،

كۇننەن كۇن بەتەر دەگەن حاديس جەتتى.

پايعامبار ايتقاندارى كەلىپ جەتتى.

بۇل دۇنيەنى قاراڭعىلىق باستى دوستار.

عالىمدار بار ءىلىمىن مالعا ساتتى،

ءبىلىپ، كورىپ وزدەرىن وتقا اتتى.

ءوزى امال قىلماي حالىققا ءىلىم ۇيرەتتى،

دۇنيە ءۇشىن دىندەرىن ساتتى كورگىن.

ۇستاز، ءدىنسىز قۇلدار بولدى حاكىم،

مەنمەندىك دۇكەنىن اشىپ بولدى زالىم.

حالىق ىشىندە قور بولدى ءدارۋىش عالىم،

كوپشىلىگى حالىقتىڭ كاپىر بولدى كورگىن.

ءدىنسىز ۇستازدارعا ەش قاۋىپ جوق.

دۇنيە مالىن جيىپ، ەش تويارى جوق.

ۇشىپ-قونىپ، ولىمنەن ەش حابارى جوق.

ول جاننىڭ دۇنيە ءدىنى بولدى كورگىن.[5]

مۇنداي ازعىنداعان، يمانسىز قوعامدى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ شاريعات شەڭبەرىندە جاي ۋاعىزبەن مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ول ءۇشىن شاريعات شەڭبەرىنەن شەكتەلمەي، رۋحانياتتى كوتەرۋ قاجەتتىگىن، سوپىلىق ءىلىمدى حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋ، سول ارقىلى عانا حالىقتى يمانعا بەت بۇرعىزۋعا بولاتىندىعىن ءتۇسىندى. قوجا احمەت ياساۋي ءوز حيكمەتتەرىن مىنا جولداردان باستايدى:  بيسسميللا دەپ باياندايىن حيكمەت ايتىپ،

تالىپتەرگە ءدۇر مەن گاۋھار شاشتىم ، مىنە.

قيىندىقتى قاتتى تارتىپ، قاندار جۇتىپ،

مەن ەكىنشى داپتەر ءسوزىن اشتىم، مىنە.[6]

بۇل جەردەگى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ «ەكىنشى داپتەر» دەپ وتىرعانى رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق. رۋح الەمىمەن ساباقتاستىق بولعاندا عانا ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى داميدى، وركەندەيدى، يمانى بەكيدى. يمان بولماسا، ءدىن دە جوق. ءدىندى اقىلمەن ەمەس، جۇرەكپەن قابىلداۋ قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا يمان كامىل بولمايدى. ياسى ەلىندە قوجا احمەت ءوز ءىلىمىن-سوپىلىق جولدى تاراتۋ جولىندا وتىز جىل بويى كۇرەسەدى. سوڭىندا، جەڭىسكە جەتىپ، ياساۋيا تاريقاتىن قالىپتاستىردى. ەندىگى كەزەكتە ياساۋي جولىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن ول جولدىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ىلىمدەردىڭ شىعۋ تاريحىنا قاسقاشا تالداۋ جاسايمىز.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوز تاريقاتىن قالىپتاستىرۋدا عىلىمي نەگىز بولعان ابۋ حانيفا نۇعمان بين ءسابيتتىڭ «فيحق ال-اكبار» جانە «كيتابۋ-ل اليم ۋا-ل مۋتااليم» اتتى شىعارماسى بولدى. بۇل شىعارمالارعا نازار سالاتىن بولساق، وندا ابۋ حانيفانىڭ تەك قۇقىقتىق ماسەلەلەرمەن اينالىسپاعانىن، الدىمەن دىندەگى سەنىم ماسەلەلەرىنە كوڭىل بولگەندىگىن كورەمىز. مىسالى، «ال-فيحق ال-اكبار» اتتى ەڭبەگى يسلامنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى – يمان نەگىزدەرىن تالداۋعا ارنالعان. ول كىتاپتا اللا تاعالانىڭ بىرلىگى مەن اللا تاعالانىڭ سيپاتتارىنا، قۇراننىڭ قولدان جاراتىلماعاندىعى مەن پايعامبارلاردىڭ اللا تاراپىنان جىبەرىلگەندىگىنە، پايعامبارلار مۇعجيزاسىنىڭ شىندىعى مەن اللا تاعالانىڭ بۇل جاراتىلىستى جاراتپاس بۇرىن دا جاراتۋشى بولعاندىعىنا، «يمان» مەن «يسلامنىڭ» ءمانى تۋرالى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاسالادى. ال، قۇقىقتىق ماسەلەدە ابۋ حانيفا قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، يسلام ءدىنىن قابىلداعان  ءاربىر حالىق ارابتىڭ داستۇرلەرىن قابىلداماي-اق، قۇرانعا قايشى كەلمەيتىن سالت-داستۇرلەرىن ساقتاپ قالۋعا قۇقىلى دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستاندى. ونىڭ بۇل تۇجىرىمدارى ونىڭ «كيتابۋ-ل اليم ۋا-ل مۋتاʻاليم» دەگەن كىتابىندا باياندالدى. ەڭ باستىسى ابۋ حانيفا قۇران اياتتارىن تالداۋدا اقىلعا باسا ءمان بەردى.  ونىڭ سەبەبىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك. ەندى وسى ماسەلەلەرگە كەڭىرەك توقتالىپ، ابۋ حانيفانىڭ حانافي مازحابىن قالىپتاستىرۋداعى ۇستانعان نەگىزگى ۇستانىمدارىنا توقتالىپ وتەيىك. ابۋ حانيفانىڭ قۇقىقتىق ماسەلەلەردەگى نەگىزگى ۇستانىمدارىنا تالداۋ جاساۋ ءۇشىن، ونىڭ «ال-اليم ۋا-ل مۋتاالليم» اتتى شىعارماسىندا كوتەرىلگەن ماسەلە وتە كۇردەلى جانە يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ يسلامدا بولا تۇرىپ، وزدەرىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگى بارلىعىن قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، تالداپ كورسەتىپ بەرگەنىنىڭ كۋاسى بولامىز. ول كىسى قۇراندا جازىلعان ءدىننىڭ ءبىر، شاريعاتتىڭ كوپ ەكەندىگىن العا تارتا وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىندە قالۋ قاجەتتىگىنە ءمان بەرەدى.  قوجا احمەت ياساۋي ابۋ حانيفانىڭ وسى ۇستانىمدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، الدىمەن يمان نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى.

قوجا احمەت ياساۋي وزىنە دەيىن جيناقتالعان سوپىلىق ءىلىم تاجىريبەلەرىن جيناقتاپ، سوپىلىق ءىلىمدى جەتىلدىرە وتىرىپ، سوپىلىقتى تاريقات دارەجەسىنە، ۇلكەن دوكترينا دەڭگەيىنە كوتەردى. بۇل ادام بالاسىنىڭ تانىم اياسىن كەڭەيتتى. ياساۋيگە دەيىن ابۋ حانيفا، يمام ماتۋريدي اللانى تانۋدا ناقىل مەن اقىلدى، سەزىم مۇشەلەرىن قۇرال ەتسە، قوجا احمەت ياساۋي بۇلاردىڭ قاتارىنا جۇرەكتى مەكەن ەتكەن رۋحتى قوستى. ول ءوزىنىڭ «ميرات ال-قۋلۋب» اتتى ەڭبەگىندە «شاريعات سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ بولسا، تاريقات – «قالب-جۇرەكپەن»، ياعني كوڭىلمەن امال ەتۋ دەگەن ءسوز، ال حاقيقات دەگەنىڭىز – سىرمەن (جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى سۋبستانتسيا، كوڭىل) امال ەتۋ بولىپ تابىلادى، - دەيدى.[7]ال، جۇرەكتى امال ەتتىرەتىن جول -  بىرەۋ. ول – اللانىڭ زىكىرى. ياساۋي زىكىر عيباداتى تۋرالى بىلاي دەيدى:

اللا جادى نۇرىن كىمگە تارتۋ قىلسا،

قۋ ءناپسى، مەمەندىكپەن قالادى ەكەن.

پەندە ەگەر، زىكىرشى بولىپ، اللا دەسە،

كىرلەگەن كوڭىل تاتىن اشار ەكەن.

«فازكۋرۋني ازكۋركۋم» ەسىتىپ نادا.

زىكىرىن ايتىپ، ءامىرىن ۇستاپ مۋشاھادا،

كىرىپ كورگە، تارتىپ ءتۇرلى مۋجاھادا،

عاشىق جاندار سىر شارابىن ىشەر ەكەن[8].

وسى زىكىر عيباداتى جۇرەك كوزىن اشتى، يماننان اجىراعان حالىقتى يمانعا قايتاردى. ول دا ابۋ حانيفا سياقتى يماندى بار عيباداتتىڭ الدىنا شىعاردى. ول يمان تۋرالى ايتقان مىنا حيكمەتى يماننىڭ ماڭىزىنىڭ دىندەگى ورنى قانشالىقتى ەكەندىگىن كورسەتەدى:

حيكمەت ءبىرلان ءاۋال ادام ءدىن بار ايلادى،

ون سەگىز مىڭ قامۋع الام قايران ەرۋر.

«قالۋ بالا» دەگەن قۇلدار ۇلەس الدى.

ساكۋت ەتكەن قۇلدار ءدىنى ويران بولۋر.

حاق تاعالا يمان اتا (سىيلادى) قىلدى بىزگا،

اۋال مۇستافا راسۋلى ايدى بىزگە.

درۋد ەتساك قۋات بەرار دىنىمىزگا،

يوق ەرسا، قىلعانلارىم ويران ەرۋر[9].

يمان بولماسا، ءدىن دە جوق. ءدىندى اقىلمەن ەمەس، جۇرەكپەن قابىلداۋ قاجەت. ولاي بولماعان جاعدايدا يمان كامىل بولمايدى. قازاق حالقىنىڭ يمان-سەنىمى ءياساۋيدىڭ وسى ۇستانىمى نەگىزىندە قالىپتاستى. يماندى بارىنەن جوعارى باعالادى. قازاقتا «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن اتالى ءسوز بار. دەمەك، يمان-ار قازاق ءۇشىن يمان مالىنان دا، جانىنان دا ارتىق. ال، اباي بولسا:

اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،

اللاعا اۋىز جول ەمەس.

ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل،

وزگەسى حاققا قول ەمەس،[10]-دەيدى.

نەمەسە

اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز

بويىڭا جۇقپاس سىرعانار.

ىنتالى جۇرەك بىلگەن ءسوز

بار تامىردى قۋالار.[11]

بۇل جولدار قازاق حالقىنىڭ نە نارسە بولسا دا، جۇرەكپەن قابىلدايتىنىن كورسەتەدى. دەمەك، بۇل قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى تاريقات جولى ارقىلى قالىپتاسقاندىعىنىڭ ايعاعى. مىسالى، رۋح، ءارۋاح، اۋليە تۋرالى تۇسىنىكتەر نەگىزىندە ياساۋي دۇنيەتانىمى جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قوجا احمەت ياساۋي اۋليەلەر تۋرالى بىلاي دەيدى:

شىن عاشىقتار ءدايىم ءتىرى ولگەن ەمەس،

ارۋاقتارى جەر استىنا كىرگەن ەمەس.

زاھيد، ابيد بۇل ماعىنانى بىلگەن ەمەس،

شىن عاشىقتار حالايىقتىڭ قىزىرى بولار[12].

نەمەسە

اللا ءۇشىن جانىن بەرگەن زايا قالماس،

ەكى الەم وعان بوستان، اركەز ولمەس.

شىن عاشىقتىڭ سىرى قۇپيا حالىق بىلمەس،

كوز جاسىن كۋا قىلىپ جۇرەر بولار[13].

ءياساۋيدىڭ بۇل حيكمەتتەرى اۋليەلەر تۋرالى قۇران كارىمنىڭ «يۋنۋس» سۇرەسىندەگى «اللانىڭ دوستارىنا ەش قاۋىپ-قاتەر جوق، ءارى ولار قايعىرمايدى»[14], -دەگەن قۇران اياتىمەن ماعىنالاس ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. سونداي-اق، ياساۋي حيكمەتتەرىندە اۋليەلەردىڭ اللامەن بايلانىسا الاتىنى تۋرالى دا ايتىلادى:

حاق ۋاسىلىنە جەتەيىن دەسەڭ زارى قىلعىن،

زىكىرىن ايتىپ، جاراندارعا جارى بەرگىن.

جاپا تارتىپ، جارانداردان ۇلەس العىن،

ۇلەس الماي ديدارىن كورەر مە ەكەن؟[15]

بۇل حيكمەت تە اۋليەلەردىڭ اللا مەن ادام اراسىن بايلانىستىرا الاتىن قۋاتى بارلىعىن كوسەتىپ تۇر. ال بۇعان قۇران كارىمنىڭ «مايدا» سۇرەسىنىڭ وتىز بەسىنشى اياتىندا «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اللادان قورقىڭدار جانە وعان جاقىن بولاتىن جولدى ىزدەڭدەر جانە ونىڭ جولىندا كۇرەسىڭدەر، سوندا، ارينە قۇتىلاسىڭدار»، - دەيدى. ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ كونە داۋىرلەردەن بەرى جىر-داستاندارىندا جىرلانىپ كەلگەن، ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان اۋليەلەرگە زيارات جاساۋ، ولاردان جاردەم سۇراۋى يسلامعا قايشى كەلمەيدى. وسىلاي سوپىلىق جول تۇركى حالىقتارىنىڭ ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزىنە اينالدى.

تاريقات – مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان حالىقتاردىڭ يسلامنىڭ نەگىزگى بەس پارىزىن قابىل ەتىپ، قالعان ءدىني جول-جورالعىنى سوپىلىق جول-رۋحاني تانىم نەگىزىندە قالىپتاستىرا وتىرىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى تولىعىمەن ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگىنە قاراي قالىپتاسقان سالت-داستۇرىنە بەرۋ دەپ ايتسا بولادى. ەندى وسى ماسەلەلەردى قوجا احمەت ياساۋي بابامىز قالاي شەشتى، سوعان قىسقاشا توقتالىپ كورەلىك.

قوجا احمەت ياساۋيگە دەيىن سوپىلىق جەكە تۇلعالاردىڭ نەمەسە بەلگىلى شايحتىڭ اينالاسىنا شوعىرلانعان توپتىڭ رۋحاني جەتىلۋ تاجىريبەسى بولسا، ياساۋي ونى جالپى تۇركى قوعامىنىڭ ورتاق يمان-سەنىم نگىزىنەە اينالدىرا ءبىلدى. قوجا احمەت ياساۋي ءوز تاريقاتىن قالىپتاستىرعاندا الدىمەن يسلامنىڭ رۋحاني نەگىزدەرىنە باسا ءمان بەردى. سولارعا ارقا سۇيەدى. بۇل ياساۋي جولىنداعى حالىقتىڭ يمان-سەنىمىنىڭ يسلامدىق نەگىزدەردەن اينىماۋىنىڭ كەپىلى بولدى. كوپ جاعدايدا ياساۋي جولىنداعى حالىقتىڭ يمانىنىڭ بەرىكتىگى جاعىنان وزگە حالىقتارعا ۇلگى بولاتىن دارەجەدە ەدى.

قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدى قوجا احمەت ياساۋي تولىعىمەن تۇركىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنا بەردى. سەبەبى، تۇركىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ ءوزى اللا تاعالانىڭ بۇل حالىققا بەرگەن نىعمەتى بولاتىن. ونىڭ ساقتالۋىن ياساۋي تاريقاتتىڭ باستى شارتى دەپ ءبىلدى. ءبىز ءياساۋيدىڭ تاريقات جولىنا مۇنداي قاتاڭ تالاپ قويعانىن مادەنيەتى ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى اراب داستۇرىندە قالىپتاسقان شاريعات جولىنان وزگەشەلىگىنە قاراپ كورۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ءبىر عانا نەكەلىك قاتىناستارداعى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءوزى شاريعات پەن تۇركىلىك ءداستۇر اراسىندا قانشالىقتى ايىرماشىلىق بارلىعىن دالەلدەيدى. اراب قوعامىندا قالىپتاستىرىلعان شاريعاتتا نەكەلىك قاتىناس ەندوگامدىق سيپاتتا، ال قازاقتاردا نەكەلىك قاتىناس ەكزوگامدىق سيپاتتا. قازاقتاردىڭ داستۇرىندە جەتى اتاعا دەيىنگى نەكەلىك قاتىناسقا تۇسكەندەر ءۇشىن ءولىم جازاسى بەلگىلەنگەن. ال، ارابتاردا نەمەرە اعايىندىلار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناس – پايعامبار سۇننەتى. بۇل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركىلىك داستۇرگە قانشالىقتى ءمان بەرگەنىن كورسەتەدى. وسى تۇركىلەردىڭ وسى سالت-داستۇلىك ەرەكشەلىكتەرىن ياساۋي ءوزىنىڭ بىزگە دەيىن جەتپەگەن «فاتاۆا-ي تانبيح»-«ءپاتۋالار كورسەتكىشى» اتتى كىتابىندا نەگىزدەپ جازدى دەگەن ويدامىز. مىنە، وسى ايتىلعانداردى جيناقتاپ كورەتىن بولساق، وندا يسلامنىڭ بەس پارىزىن نەگىزگە الىپ، سوپىلىق جولدىڭ جالپى زاڭدىلىقتارىنا باعىنا وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ ەرەكشەلىگىنە وراي، يسلامدىق رۋحاني نەگىزدەردى قالىپتاستىرىپ،  وزىنە ءتان ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جولدى تاريقات دەپ اتايتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. قوجا احمەت ياساۋي وسىلاي تۇركىنىڭ يسلام دىنىندەگى جولىن، شەڭبەرىن ايقىنداپ بەردى. بۇل جولدان-شەڭبەردەن تىس تۇركى بالاسى ءۇشىن يسلام ءدىنى بولعانىمەن، تۇركى مادەنيەتى جوق بولاتىن. سول سەبەپتى، ءياساۋيدى كەزىندە اليشەر نوۆاي سياقتى عۇلاما «تۇركى جۇرتىنىڭ قۇبىلاسى» دەپ اتادى. وزگە عالىمدار ياساۋيگە «قتۋب ال-اقتاب» دەگەن ات بەردى. ول دا «تۇركى جۇرتىنىڭ تەمىرقازىعى» دەگەندى بىلدىرەتىن. ياساۋيا تاريقاتى جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن كەزدە مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن تولىعىمەن قايتا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. مەملەكەتتەگى بۇكىل زاڭ شىعارۋ قۇقى، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ ءدىن وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلدى. مەملەكەتتەگى بۇكىل قارىم-قاتىناس زاڭعا باعىندىرىلدى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى تولىعىمەن كونە تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋ  جۇيەسىمەن سايكەستەندىرىلدى. مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن قۇرادى. كەرەگەنى شاڭىراقپەن جالعاستىراتىن ۋىق قىزمەتىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى بيلەر اتقاردى. وسىلاي بىرىنە-ءبىرى  تاۋەلدى، ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيە قالىپتاستى. مۇنداي قۇرىلىمدىق جۇيەسى بار مەملەكەتتە ادىلدىك پەن زاڭدىلىق قانا ابسوليۋتتىك بيلىككە يە ەدى. قوعامنىڭ ءار ءبىر مۇشەسى  ءوزىن سول  قوعامنىڭ تولىق قاندى مۇشەسى سانادى. بىرەۋگە بىرەۋدىڭ قيانات جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگى  قالمادى. سەبەبى، ءاربىر ادامنىڭ سوڭىندا اتالاسى، رۋلاسى ت.ب. تۇردى. وزدەرىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ وكىلى سانايتىن اۋليەلەردىڭ ماقساتى ورىندالدى. ولار سول ورتاعاسىرلارداعى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى جانە  سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسى ادىلدىك پەن زاڭدىلىق بيلىك قۇرعان پايعامبار داۋىرىندەگى قوعامعا بارىنشا جاقىنداتىلعان ەدى. بيلىك جۇيەسىنىڭ ەشقايسىسى ابسوليۋتىك بيلىككە يە ەمەس ەدى. حاندى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى اراسىنان سايلاپ قويۋ بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. مىنە، وسى زاڭ حانداردىڭ ياساۋي جولىنا قارسى شىعۋىنىڭ باستى سەبەبى بولدى.

قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ سوپىلىق جولدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرۋى، تۇركىلەردىڭ يسلامداعى جولىن  وسىلاي ايقىنداپ بەرۋى وزگە حالىقتارعا دا وزدەرىنىڭ رۋحاني-مادەني، قۇقىقتىق تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن سوپىلىق تاريقاتتاردى قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سوپىلىق تاريقاتتار بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسى مەن كونە داۋىردەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەرىنە نەگىزدەلدى. وسىلاي تاريقاتتار اراسىنداعى ەرەكشەلىكتەر قالىپتاستى. ءبىر تاريقات پەن ەكىنشى تاريقات اراسىنداعى ەرەكشەلىكتىڭ بولۋى زاڭدىلىق دەپ تانىلدى جانە مويىندالدى. ويتكەنى، ءار حالىق وزىندىك سالت-داستۇرلىك ەرەكشەلىككە يە. ەگەردە ءبىر حالىق ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ تاريقاتىنا وتەتىن بولسا، وندا سول تاريقاتتىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىگىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى. ءدىني تانىم نەگىزدەرى وزگەرەدى. ويتكەنى، ءبىر تاريقاتتا كيەلى سانالعان سالت-ءداستۇر، ەكىنشى تاريقاتقا وتكەندە كيەلىلىك سيپاتىن جوعالتادى. ونىڭ ورنىن جاڭا قابىلداعان تاريقاتتىڭ كيەلى سانالعان سالت-ءداستۇرى باسادى. وسىلاي حالىقتىڭ ەتنيكالىق بەت-بەينەسى وزگەرەدى. دەمەك، حالىقتىڭ ءبىر تاريقاتتان، ەكىنشى تاريقاتقا ءوتۋى ءوزىنىڭ ءتاڭىر تاعالا جاراتقان ەتنيكالىق بولمىسىنان اجىراۋىنا اكەلەتىن قاسىرەتتى قۇبىلىس. ءبىز ونى وزبەك ۇلىسى مەن قازاق حاندىعىنىڭ ىدىراۋى مىسالدارىندا  كورە الامىز. وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىردىڭ ياساۋيا تاريقاتىنان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى ۇلىستى ۇشكە ءبولدى. وسىنىڭ سالدارىنان مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى، ءتىلى ءۇش بولەك قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارى وسى كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءابىلحايىر حاننىڭ وسى قاتەلىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حاندارى دا قايتالادى. ماقساتتارى – حان بيلىگىن شاريعات شەڭبەرىمەن شەكتەيتىن، ابسوليۋتتىك بيلىكتى حان بەرمەيتىن بيلەر ينستيتۋتىنان قۇتىلۋ بولدى. ەسىم حاننىڭ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» ياساۋيا تاريقاتىنا، بيلەر ينستيتۋتىن قولىندا ۇستاپ وتىرعان ياساۋي جولى وكىلدەرىنە قارسى باعىتتالدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» كەزەڭىنەن باستاپ قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىندە حالىقتاردىڭ اراسىندا ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ىقپالىمەن ەتنيكالىق جىكتەلۋ باستالدى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى بۇزىلىپ، ونىڭ ورنىن ىشكى نەكە-نەمەرە اعايىندار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناس باستى. حالىق ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇستى. وسى ماسەلە ءالى كۇنگە ماماندار تاراپىنان مويىندالماي كەلەدى. تاريقاتتار اراسىنداعى مۇنداي ەرەكشەلىكتىڭ بارلىعىن جوققا شىعارىپ، حالىقتىڭ ەتنيكالىق بولمىسىنا ەشقانداي ىقپالى جوق دەگەن سىڭايدا ماقالالار دا جاريالاپ جاتقان ماماندار دا بار. مىسالى، م.يساحاننىڭ «قازاقستانداعى وزبەكتەر تاريحى» اتتى ماقالاسى «اباي.كز» سايتىندا 2013 جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا جاريالانىپتى. سول ماقالانىڭ «تاريحي نەگىزى ءالسىز شىعارما ەلدى بۇلدىرەدى» دەگەن بولىگىندە مەنىڭ وسى تاريقاتتار اراسىنداعى ەرەكشەلىككە قاتىستى جاساعان تۇجىرىمىمدى سىناي كەلە م.يساحان بىلاي دەيدى: «ءاسىلى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتىڭ ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قاڭلى، قاتاعان-جايما رۋلارىنان جانە ءتۇبى اراب بولىپ تابىلاتىن قوجالار مەن سۋناقتاردان تۇرادى. تاريحشى ز.جانداربەك بۇل رۋلاردىڭ وزبەكتەنىپ كەتۋ سەبەبىن ولاردىڭ ناحشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، شاريعاتتى قاتاڭ ۇستانىپ، ادەت-عۇرىپتاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ سالتىن بۇزعاندىعىمەن تۇسىندىرەدى (ز.جانداربەك. ياساۋي جولى جانە قازاق قاۋىمى. ەل-شەجىرە. بەتتەر. الماتى، 2006. 232-233 بەتتەر). ز.جانداربەكتىڭ بۇل تۇجىرىمى قيسىندى بولعانىمەن، كەلىسە قويۋ قيىن. بىزدىڭشە، XVI عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد شايباني حان كوشپەلى وزبەك تايپالارىن باستاپ بارىپ ءماۋرانناحردى جاۋلاپ العاندا، كوشپەلى تايپالاردىڭ ءتۇرى مەن ءتىلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، كەيىن قوقان حاندىعى كەزىندە قايتا كوشىپ كەلگەن.». وسىلاي مۇحان مىرزا ايدى اسپاننان بىراق شىعارادى.

ونىڭ ويىنشا سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىن حالىقتىڭ ەتنيكالىق بولمىسىنا  ەشقانداي اسەر ەتپەيدى. دەمەك، بۇل قازىرگى سىرتتان كەلىپ قازاقتىڭ ىشكى تۇتاستىعىن ءبۇلدىرىپ جاتقان ۋاححابي-سالافيلەر دە، وزگە اعىمداردىڭ دا قازاقتىڭ ەتنيكالىق بولمىسىنا ەشقانداي زيانى ىقپالى بولمايدى دەگەن ءسوز. ەندى وسى مۇحان يساحاننىڭ تۇجىرىمدارى قانشالىقتى شىندىققا ساي كەلەدى؟ وسى ماسەلەگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

ءبىز جوعارىدا تاريقاتتاردىڭ قالىپتاسۋ پرينتسيپتەرى مەن تاريقاتتاردىڭ جىكتەلۋى استارىندا نە جاتقاندىعىن، ياساۋي جولىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگىن جوعارىدا تالداپ كورسەتتىك. تاريقاتتاردىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى بولعاندىقتان ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان قازاق حاندىعى بيلەۋشىلەرىنىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن ادەيى قازاق اراسىنا  اكەلگەندىگىن اتالعان كىتاپتا ناقتى مىسالدارمەن جازعان بولاتىنبىز. حانداردىڭ ماقساتى وزدەرىنە ابسوليۋتتىك بيلىك بەرمەيتىن، بارلىعىن زاڭ شەڭبەرىندە شەشەتىن بيلەر ينستيتۋتىنان ارىلۋ بولعاندىعىن، بيلەردەن ارىلۋ ءۇشىن الدىمەن سول بيلەر جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان رۋ، تايپالاردى ىدىراتۋ قاجەتتىگىن، ول ءۇشىن الدىمەن جەتى اتاعا قىز الىسۋعا تىيىم سالاتىن ياساۋي جولىنان باسقا تاريقاتتى قابىلداۋ كەرەكتىگىن حاندار جاقسى ءتۇسىندى. ناقشبانديا تاريقاتى سول تالاپقا ساي كەلەتىن. بۇل تاريقاتتا اعايىندى كىسىلەردىڭ قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋى پايعامبار سۇننەتى دەپ ەسەپتەلدى. الدىمەن بۇل جولدى قابىلداعان ەسىم حان بولدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى جارعىدا زاڭداستىرىلدى. «ەسكى» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى بۇل جولدىڭ ياساۋيگە دەيىنگى اراب شاريعاتىن قابىلداۋ بولعاندىعىن قازىرگى حالىق تۇسىنە بەرمەيدى. اعايىندار اراسىندا العاشقى ءوزارا قىز الىسىپ، قازاق قۇرامىنان شىعارىلعاندار قالالاردىڭ حالقى بولدى. كيەلى سانالعان جەتى اتا ءپرينتسيپى لاقتىرىلىپ تاستالىپ، ونىڭ ورنىن «پايعامبار سۇننەتى» باستى. ناتيجەسىندە رۋلار ىدىرادى. كيەلى سانالعان بيلەر ينستيتۋتى ءوزىنىڭ قۋاتىنان ايىرلا باستادى. ەسىم حاننىڭ بۇل ساياساتىن ارى قاراي تاۋكە حان جالعاستىردى. تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» سىرتتاي قاراعاندا، قازاق ءۇشىن ءتيىمدى بولدى. بىراق، بۇل زاڭنىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاعدىرىنا زيانى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنان» ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق. سىرتتاي قاراساڭ، رۋ، تايپا دا،  جەتى اتا ءپرينتسيپى دە ورنىندا قالدى. ەسەسىنە ولاردىڭ بارلىعىن رەتتەپ، ادىلەتتىلىك پريتسيپتەرىن ساقتاپ وتىرعان، اۋەلدەن بيلەر ينتيتۋتىنىڭ يەسى بولعان ياساۋي جولى وكىلدەرى بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىلىپ، ولاردىڭ ورنى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ وزىنەن شىققان «يگى جاقسىلارعا» بەردى. ناتيجەسىندە، بيلەر ينستيتۋتى ءوز قىزمەتىن توقتاتتى. وسى كەزگە دەيىن اللانىڭ اتىنان بيلىك جۇرگىزگەن، بۇرىنعى كەزدە ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت ءالىنىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن بايلانىستىراتىن (قوجالار) ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن قۇرالعان بيلەر كەڭەسى – ەندى، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءبىلىمدار كىسىلەردەن قۇرالاتىن بولدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (ساكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. قارادان شىققان بيلەر ياساۋي جولى وكىلدەرى ساقتاپ كەلگەن ادىلەتتىلىك ءپرينتسيپىن ساقتاي العان جوق. رۋ، تايپالار اراسىندا تالاس-تارتىس باستالدى. مۇنىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلگەندىگىن قايتالاپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. مىنە، وسى الاساپىران كەزەڭدە قازاقتان قانشاما حالىق ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، وزبەكتەنىپ كەتتى. قازىر تۇركىستان، شىمكەنت اينالاسىنداعى وزبەكتەردىڭ قايسىسى قاي رۋدان شىققاندىعىن سانامالاپ بەرۋگە بولادى. مىسالى، تاۋكە حاننىڭ باس بارقى اتالىقتىڭ تۇركىستاندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى وزبەك. وزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ساندارى 2000 ۇيدەن اسادى. ال، ارقاعا كەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى قازاق. سول سياقتى تۇركىستاننىڭ اينالاسىنداعى وزبەك قىستاقتارىنداعى حالىقتىڭ 90 پايىزى قازاق رۋلارىنان وزبەكتەنگەن حالىق ەكەنىن كورۋگە بولادى جانە ولار ارالاس  ەمەس، سول رۋ-رۋ بولىپ وتىر. مىسالى، قاراشىق اۋلىنداعى وزبەكتەردىڭ دەنى كوكمۇرىن قىپشاق. قولدارىندا شەجىرەلەرى بار. شيپان اۋلىنداعى وزبەكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك نايمان-بالتالى، باعانالى. قازىرگى كۇنى بۇلاردىڭ بارلىعى ءوزارا قىز الىسىپ، قۇداندالى بولىپ كەتكەن. شىمكەنت، سايرامداعى وزبەكتەردىڭ دە كەشەگى قازاق رۋلارىنان ەكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇل ماقالانىڭ ماقساتى – قاي جەردەگى وزبەكتەردىڭ كەشەگى قازاقتىڭ قاي رۋىنان شىققانىن تىزبەكتەپ جازۋ ەمەس، ولاردى باسقا ۇلتقا اينالدىرعان فاكتوردى انىقتاۋ. ول فاكتور – ءدىني فاكتور. تاۋكە حاننىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋى وتىرىقشى حالىقتاردىڭ بارلىعىن ناقشبانديا تاريقاتىن، سول تاريقاتتىڭ داستۇرلىك نەگىزى بولعان اراب-پارسى ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتتى. بۇل كەلىپ قازاقتاردى ەتنيكالىق جىكتەلۋگە ءتۇسىردى. قازىرگى كۇنى سول وزبەكتەر اراسىندا قازاق حالقى قۇرامىنا قايتا ورالۋعا نيەت ءبىلدىرىپ جاتقان اعايىندار بار. مىسالى، سايرام وزبەكتەرى اراسىنداعى سىرگەلى تايپاسىنىڭ قاراباتىر رۋى وكىلدەرى وزدەرىنىڭ قايدان شىققاندارىن انىقتاپ، شەجىرەلەرىن ءتۇزىپ، قايتادان قازاق بولۋعا نيەت ءبىلدىرىپ جاتىر. قازىر ولاردىڭ سانى 750-دەي وتباسى. ال، مۇنىڭ جاقسى نىشان ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولماس. بىراق ولاردىڭ قايتادان تولىققاندى قازاققا اينالۋى ءۇشىن الدىمەن ياساۋي جولىنا، ياساۋي مادەنيەتىنە بەت بۇرعىزۋ كەرەك. سوندا عانا ولار تولىققاندى قازاققا اينالادى. ونىڭ ەسەسىنە بۇگىنگى كۇنى ۋاححابيلىك-سالافيلىك جولعا تۇسكەن، اراب داستۇرشىلدىگىن قابىلداعان جاستاردىڭ ەرتەڭگى كۇنى قازاق بولمايتىنىن دا تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. سوندىقتان قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ قازاقتىڭ ەتنيكالىق بەت-بەينەسىن وزگەرتۋگە، كەرەك دەسە قازاق حالقىن تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە قۋاتى بار الاپات كۇش ەكەنى مويىندالۋى ءتيىس. ال، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قايتا قالىپتاستىرىپ، رۋحىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن الدىمەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزى-ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە كوتەرۋ قاجەتتىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا ەلباسىنىڭ  «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا كورسەتىلگەن پرينتسيپتىك ماسەلەلەردىڭ ىسكە اسۋى مۇمكىن ەمەس.

ەندىگى كەزەكتە ايتپاۋعا بولمايتىن تاعى ءبىر ماسەلە قالىپ بارادى. ول – قازىرگى  كەزەڭدە ەلىمىزگە تاراعان ناقشبانديا تاريقاتىنا قاتىستى ماسەلە. اتاپ ايتقاندا، ءوز باستاۋىن ابد ال-ۆاحيد يشاننان الاتىن ناقشبانديلەر. بۇل ناقشبانديلەر توبىنىڭ باسشىسى ابد ال-ۆاحيد يشاندى كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىز تۇسىنە ايان بەرىپ، ياساۋي جولىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا تاجىكستان جەرىنەن الدىرعان بولاتىن. ول كىسىنىڭ تۇركىستانعا كەلۋى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، ابد ال-ۆاحيد يشان ءوز ماقساتىن جۇزەگە اسىرا المادى. قايتادان قۇپيا زىكىرگە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق، تاريقاتتا ياساۋي جولىندا قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە قارسى، جالپى قازاق مادەنيەتىنە قارسى ەشنارسە جوق. تەك، رۋح الەمىمەن ساباقتاستىققا بايلانىستى ماسەلەلەر عانا قاراستىرىلادى. سوندىقتان، قازىرگى ءوز باستاۋىن ابد ال-ۆاحيت يشاننان الاتىن ناقشبانديلەردىڭ باعىتى قازاق رۋحانياتىنا قارسى ەمەس دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

 زىكىريا جانداربەك

Abai.kz