ساياقپىن،

                                                                                                    جالعىز ەمەسپىن

                                                                                                    ىشىندە شەڭبەر

ەگەستىڭ.

                                                                                                                  ي.-ۆ. گەتە

 

زاڭعارعا تىرمىسقان ءزاۋلىم ءمارمار ۇيلەر دە، بەتتاقتايى قىزعىلت ۇلۋتاسقا ورانعان مەكەمەلەر دە، كورىنىستەرى كولىكتەرىنە ساي ايدىك كىسىلەر دە ءتاڭىر جارىلقاعىر استانامىزدا بارشىلىق، شۇكىر. ال، كۇندەردىڭ كۇنىندە، ساعاتتاردىڭ ساعاتىندا، مينۋتتاردىڭ مينۋتىندا الگى ماڭدايىنىڭ جۇلدىزى جانعان عيماراتتاردىڭ بىرىندەگى ءدوي ادامنىڭ قولىنان مورلەنگەن جولداما الىپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا قىزمەتكە ورنالاسا قالام دەپ كىم ويلاعان.

بەسىكتەن بەلى جاڭا شىققان ماماننىڭ ءشۇۋ دەگەندە ورتالىقتا قالۋى باق ەمەس، سور ەكەنىن كوپىر-لەپىر، ساپىر-توكتەن اسا الماعان ءوزىم دە، ءدام ايداپ شالعايعا تارتقان جورا-جولداستارىم دا جوسىقتى پارىقتاماپپىز. سو زاماتتا ءوز وركەشتەنۋىم بەك وڭ كورىنگەن. ويتپەي شە: قارعادايىمنان باۋىر باسقان بەرەكەلى، مەرەكەلى شاھارىمدا قالدىم. پاتشا كوڭىلىم وزگە جىگىتتەردىڭ نالىپ-جاسۋى بەكەر-اق دەگەن دە قويعان. ونىڭ نەسىن سۇلەيلەي بەرەمىن.

توقسان جىگىت پەن قىز اتتانۋىن اتتاندى-اق، بىراق سولاردىڭ ءبارى تەلىم-تەپەرىش قابىنىڭ اۋزىن شىمشىپ بۋىپ، ماعان تاستاپ كەتكەن سىقىلدى. باستى قاتىراتىنى، جۇيكەڭدى سولقىلداتانى – قۇرىپ قانا كەتكىر، باياعى پاتەر سۇمەڭى. «قازاقتىڭ استاناسى، ورىستىڭ باسپاناسى، ۇيعىردىڭ اسحاناسى» دەگەندى كىم ايتسا دا، ءبىلىپ ايتقان. وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعىداي ول بار بولعىرىڭدى ءبىزدىڭ ەل بالالارى كەز كەلگەن تۇستان، كەز كەلگەن مەزەتتە ەمگە تابا المايدى. ونىڭ كىلتيپانى جەكەمەنشىك ۇيلەردىڭ كۇرت ازايۋىندا، قازىنا ءۇي قۇرىلىسىنىڭ قارقىندى جۇرگىزىلۋىندە دەيدى بىلگىشتەرگە تەتە كەي بىلگىشتەر. ەسكى كوزدەردىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ەرتەرەكتە كوك بازاردا الما كوتەرمە باعامەن اربالاپ پۇلدانىپتى. جاڭاكوزدەر ەسەپ-قيسابىنا يلانساق، ۋربانيزاتسيا دەگەن جويىتىڭ اربانى دا، اپورتتى دا ءاي-شايعا قاراتپاي الماتىدان اسىرىپ، اۋلاققا ايداپ تاستاعان كورىنەدى.

ءبىز دە وتباسىمىزبەن سول ماڭعا تامان، سو «م-عا» تابان تىرەدىك.

جۇمىس كۇنىڭنىڭ كوبى اندا بار، مىندا كەل، اپارىپ تاستا، الىپ كەل – قولبالالىقپەن وتەدى. ال، وبلىس ورتالىعىنا، اۋداندارعا جولداما العان سابازدار ەكى-ءۇش ايدان كەيىن سىڭعىرلاعان جاڭا پاتەر الادى. ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ لاۋازىمدارى دا وسەدى، سوزدەرىنىڭ قورعاسىنى دا كوبەيەدى. سەن بايعۇستىڭ سول قاتارداعى ينجەنەر جالاقىسىن داتكە قۋات قىلىپ جۇرگەنىڭ. قانشاما تەۋىپ تەمىر ۇزۋگە ۇمتىلساڭ دا، الدىڭدا كەزەگىن توسىپ جۇرگەن وزىڭدەي كەشەگى جاۋتاڭكوز بارلىعىن جانە ويلايسىڭ. قۇددى شويىن جولعا تاۋەلدى ترامۆايسىڭ، وزىپ تا كەتە المايسىڭ، قالىپ قويۋعا دا قاقىڭ جوق – جەز بۇيداڭ تەمىردەي ءتارتىپ ۋىسىندا.

اياداي بولمەدە كوزىڭنىڭ اسىلىن تاۋىسىپ انىقتاما جازۋدان قولىڭ بوساي قالسا، وبلىس-وبلىسقا جەلى تارتاسىڭ. قاي مەكەمەگە قانداي جابدىق جەتكىزىلدى، قاندايى كەشەۋىلدەپ جاتىر، كەلەسى توقساعان قانداي ليميت ءبولۋ كەرەك – وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ موينىڭدا. «ماناستىڭ» دەمەي-اق قويايىن «شاھنامەنىڭ» جۋاندىعىنداي كيىز كىتاپقا موڭكەدەي تىزىلگەن.

باس قوسۋ، كەڭەس قۇرۋ، ءماجىلىس شاقىرۋ، كوللەگيا وتكىزۋدىڭ كوكەسى دە وسىندا. ىشكەرىدە ءبىر ءدۇبىرلى جيىن وتسە، ءبىز دە وعان ىلە-شالا، ءىزىن سۋىتپاي ءۇن قوسۋمىز قاجەت. ونسىز شارۋامىز شارۋا، ءىسىمىز ءىس بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ىشكەن اسىمىز دا – ھارام. سونداي ءبىر اسا ايتۋلى وقيعادان كەيىن ءبىزدىڭ سالانىڭ كەڭەيتىلگەن كەڭەسى شاقىرىلىپ، ءمينيسترىمىز ءوز بايانداماسىنىڭ بەل ورتاسىندا: «مي دالجنى ءدوستوينا ءبيپولنات ۋكازاني تابارىشا مەقايىل سەركەش گارباشەۆا. شتوپ پاسپيبات زا پەرەسترويكا، زا ۇسكورەنيە ي بىت كومپەنەمەنتنىم شالابەكوم نادى ريگۇلارنى سماترەت تەلەبيدەنيە، ريگۇلارنى سلۋشات راديو، ريگۇلارنى شتۋديروۆات پەشات. نەكوتورىيە ىنجەنەرا نىجە سرەدنەگە تالانتا، نىجە سرەدنەي سپاسابناستي ني ديلات ني توگو، ني درۋگوگو!» - دەپ سۇق ساۋساعىمەن كوك تىرەگەن. ەل دۇركىرەتە قول سوققان. سول كوكتەن تۇسكەن سۇق قولدىڭ ايبىنى ما، الدە بايىرعى ءجون سىلتەۋشىمىزدىڭ ەكپىنى قاتتى بولدى ما – ايتتى-ايتپادى، مۇنداعى ەلدىڭ كوزى سودان كەيىن اشىلىپ سالا بەردى. قايماعى بۇزىلماي، ۇيىپ قالعان عۇمىر-تىرشىلىگىمىزدى ويلاماعان جەردەن وزگەرىس قۇيىنى وپىر-توپىرىن شىعاردى. ءار بولىمگە ءتۇرلى-ءتۇستى ءبىر-ءبىر تەلەۆيزور بەرىلدى. ەندىگارى جۇمىس ورازاسىن قالايدا ەرتەڭگىلىك اقپارات باعدارلاماسىمەن اشامىز، گازەت، جۋرنال سۇزەمىز، ودان قالا بەردى، راديوعا قۇلاق تۇرەمىز. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، بالباقاشادان بوردەلگە شەيىنگى الەۋمەت ساياسات قىزىعىنا باتتى دا كەتتى.

شاعىن بولمەدەگى بەس ادام: ەكى ايەل، ءۇش ەركەك جازىلساق – الاقاندايمىز، جۇمىلساق – جۇدىرىقتايمىز. ءبولىم مەڭگەرۋشىمىز دەنيس گەراسيموۆيچ تە ءبىر اقەدىل، ءتۇسىن سۋىتسا دا جاسقاندىرا المايتىن ءجۇزى نۇرلى جان. قالامى كوسىلىپ كەپ كەتكەندە، رەسمي جانردىڭ نە-نە ءتۇرىن مولدىرەتىپ توگىپ تاستايدى-اۋ، توگىپ تاستايدى; قاتىناس قاعازداردىڭ مىڭ قۇبىلعان ءىنجۋ-مارجانى سول كىسىنىڭ ينكۋباتورىنان كۇنبە-كۇن بالاپانداپ شىعىپ جاتادى. قاي-قايداعى، ءومىرى اتىن ەستىپ كورمەگەن تاۋندار مەن شتادتار، كەنتتەر مەن ابادتاردان كولدەنەڭ جۇرتتىڭ قولى تۇرماق، كوڭىلى جەتە بەرمەس «Made in...»، «نە كانتوۆات!» دەپ جازىلعان قات جابدىقتاردىڭ ءبىزدىڭ مەكەمەگە اعىل-تەگىل قۇيىلىپ جاتۋى سول كىسىنىڭ ارقاسى. دەنيس گەراسيموۆيچ ميششەنكونىڭ كەرەمەتى، انە، سونداي.

ايەل زاتىنىڭ تالدىرماشىنىڭ تالدىرماشى، تالعامپازىنىڭ تالعامپازى، كورىكتىسىن كورىكتىسى – ءبىزدىڭ بولىمدەگى ەكى جەتەكشى ينجەنەر كەلىنشەك. وعان ءسوز بار ما؟ قاسى-كوزدەرى قيىلىپ، جاۋدىرەي قاراعاندا، كەۋدەڭدى سۋپەرمودەلدىڭ انارى تىز ەتكىزگەندەي بولادى. ءوزيپا مەن رۋنا، انە، سونداي جاندار.

ماعان جاپسارلاس وتىرعان جىگىتتى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى، ابىلان – بەلگىلى پارتيزان-جازۋشىنىڭ بالاسى. ءوزى دە پارتيزانداۋ، سەرىلەۋ، اڭقىلداقتاۋ. شاش قويىسى دا، باكەنباردى دا كەرىمبولەك. ءىش تارتا ايتسام، كەشەگى وتكەن الاش ازاماتتارىنكىندەي، ارىلەتە ايتسام، مىڭ دا سەگىز ءجۇز جيىرما بەستە سەنات الاڭىنا شىققان دەكابريستەردىكىندەي.

نايل فەليكسوۆيچ يۋسۋپوۆ دەگەن الپىستى القىمداعان اقكوڭىل شالدى قالاي ايتپاي كەتەيىن. ءبىر ءبولىمنىڭ  قىزمەتكەرى بولماساق تا كوڭىلى جاقىن، سالەمى تۇزىك. راس-وتىرىگىن قايدام، گريشكا ءراسپۋتيننىڭ كوزىن قۇرتقان فەليكس يۋسۋپوۆتىڭ ۇرپاعىمىن دەپ وزەۋرەيدى ءتورت-بەس ريۋمكەدەن كەيىن. شاحمات پارتيالارىن، قۇداي بار بولسا، كاپابلانكادان كەم تالدامايدى، گەتە تۆورچەستۆوسىن اكادەميكتەيىن جىلىكتەپ بەرەدى، قازاقستان مەتاللوگەنياسىن بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ال، سوعان قاراماستان، مينيسترلىكتىڭ شاراۋشىلىق ءبولىمىن عانا باسقارادى. ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە جاس بالاشا ەلپەڭ قاعىپ جۇرگەنى.

• مويىما، سەرپۋشكا.  بۇل   اراعا   كوپ   بوگەلمەسسىڭ،  قاراقۇلاقتاندىڭ  عوي.  سەندەي قىلشىلداعان جىگىتتىڭ ورنى – ءوندىرىس، - دەپ اقىل-كەڭەسىن دە ايتىپ قويادى. – ەرتەدە، مىنا جەزقازعان، قوڭىرات جاعىندا ساتباەۆپەن بىرگە بارلاۋدا جۇرگەندە، قازاق تىلىنە سۋداي ەدىم. سول بايلىقتان قالاي ايرىلىپ قالعانىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. ءتىل دەگەنىڭىز قازىنا عوي، كەن عوي. ايتپاقشى، سول گەولوگيا پارتيالارىندا جۇرگەندە شىعارعان قالجىڭ تاقپاعىمدا بار. قالاي ەدى، سايتان العىرىڭ؟ ءا-ءا، بىلاي،مىنە:

سيديا توردە فرانتوۆاتو،

سلۋشايۋ كيۋي كۋرمانگازى.

و، جەڭەشە – سۋپرۋگا براتا!

قايدا قىمىز بەن قازىڭ؟

باس بارماعىمدى كورسەتەمىن دە قويامىن، شالدىڭ ەمەۋىرىنى بەلگىلى. جىميىسىپ الىپ، ەكەۋمىز دە جاي-جايمىزعا تايامىز. قايتەيىك، باسقارما باستىعىنىڭ تىزالاقتاعان ءپارۋايىنان-اق ابدەن ءزاتتىمىز. دالىزدە ەكى-ءۇش ادامنىڭ باسى  قوسىلا قالعانىن كورسە، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەسەرلەر باس كوتەرگەلى جاتقانداي شۇيىلەدى. وزىنشە ءبىر قىزىق جان – بىردە كول، بىردە ءشول. «ويباي، كۇيدى-جاندى! قۇرىدىق! وسى كۇنى ەشكىمگە سەنۋگە بولمايدى. بۇتقورجىندارىن سالپاڭداتىپ تەككە ءجۇر بوعىمدى بىتىرمەي! ماڭعىستاۋداعى زاۆودتىڭ قاراپ تۇرعانى اناۋ!» - دەپ بايبالام سالعاندا، الاي مەن پاميردە جەر سىلكىنىپ، ناقا، قارا جەر قاق ايرىلعان ەكەن دەپ قالاسىڭ. ونان سوڭ جۇمىس اياعىنا شەيىن ايسا وماربەكۇلى باسىن سول يىعىنا جانتايتقان كۇيى سالى سۋعا كەتىپ، نە جاۋارىن، نە جاۋماسىن بىلمەس سىزداۋىق بۇلتشا تۇنەرە قاتىپ قالادى.

و باستا مىنەزى توتەنشە كورىنگەنمەن بارا-بارا بويىمىز ۇيرەندى. سۇيىرلەي كىرىپ، بۇيىرلەي شىعىپ، ءتيىستى قاعازىمىزعا بارماعىن باستىرىپ الىپ جۇرە بەرەمىز. ءىس قاعازدارىنا قول قويدىرۋعا دەنيس گەراسيموۆيچ كوبىنەسە ەكى بيكەشتى جۇمسايدى – ونىڭ قانداي ساياسات ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن؟

سارسەنبىنىڭ ءساتى دەدى مە، ءارى ءار نارسەگە بويى ۇيرەنە بەرسىن دەدى مە، قولىما فيرما بلانكسىنە باسىلعان قاتىناس حاتتى ۇستاتىپ ايسەكەڭنىڭ كابينەتىنە دەنيس گەراسيموۆيچ مەنى اتتاندىردى. كۇندە كورىپ جۇرسەك تە، ەمەنشەلەنگەن ەسىكتىڭ ارعى جاعىنداعى ايسەكەڭنىڭ بۇگىنگى سىقپىتى تورگە ىلىنگەن  نىسانالى پورترەتكە ءماش كەلىپ تۇر.

- قويىڭىزشى... ءسىزدىڭ   قۇلاعىڭىز   شالمايتىن   ناستە   بولسايشى.  نە  زات؟  ە-ە،  و ازاماتىڭ ارگۋس جاقتان ەمەس پە؟ سول كىسىنى ۇيعارىپ وتىر دەڭىز. الدى-ارتىن قازىردىڭ وزىندە كۇزەتىپ ءجۇر دەيسىز، ءا؟ مىناۋ جاعىمدى جاڭالىق ەكەن. ە-ە، و كىسى ءوزىمىزدىڭ قالقام-شىراق قوي. ە-ە، جەل ماعرۇپتان تۇرسا، «مەن كوردىم ۇزىڭ قايىڭ قۇلاعانىنىڭ» كەرى كەلەدى دەڭىز. «ءزاۋلىم تەرەك جاي تارتقىش» دەيمىسىز؟ اھ-ھا-ھا... نايزامىز ەشكىباستارعا قاشاندا ەگەۋلى عوي، - دەپ سىلقى-سىلق كۇلدى. ەسىك اۋزىندا نە ءارى، نە بەرى ەمەس مەنى كورە سالا، ترۋبكانى الاقانىمەن جاۋىپ، قولىنىڭ سىرتىمەن سىرعىتىپ سالدى.

- تەلەفونمەن تىلدەسىپ  جاتىر،  -  دەپ  ەدىم  باستىعىما،  قاعاز تىم شۇعىل بولۋ كەرەك،

ەندى ابىلان جۇگىردى. ونىڭ ءسوزى دە:

- كوك تەلەفون زورىعاتىن شىعار، - بولدى.

- اح، ەسەن-امان    بولعىر-اي،    بۇل    قاعازدى   ءدال   ون   بىردە   مينسوۆەتتىڭ   بالانس كوميسسياسىنا جەتكىزبەسەك، بار ليميتتەن ايرىلامىز. جوسپاركوم ءسوزىڭدى سويلەپ تۇرعاندا، بەرگەندى قاعىپ الۋ كەرەك قوي، - باياز تابا الماعان دەنيس گەراسيموۆيچ وسى مەزگىل ەسىكتەن وكشەسىن قاداي باسىپ كىرگەن ءوزيپانى كورگەندە، ۇشىپ كەتە جازدادى:

- ءوزيپاتاي، اينام،  جارىعىم،  جۇلدىزىم، بۇگىن ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتىپسىڭ... كۇلمە، ءيا، ءوستىپ ءبىردى ويلاپ، ەكىنى ايتاتىن حوحولىڭ ءبىز بولامىز. سەن بارىپ كەلشى. مىنا پۇشپاققا ۆيزا ۇرا سالسا بولعانى، دانەڭەسى قيسايىپ كەتپەس..

- بالا بوپ  كەتتىڭىز  بە، دەن گەر. ول مەنى دىمداماي قۇرتادى. پايعامبارىڭ قۇدايىنا سىيىنىپ الماي، ەشكىمدى ماڭايلاتپايدى. ونىڭ ۆيزاسىنسىز-اق مينيسترگە قول قويعىزىپ اكەلەيىن.

- وي، اقىلدىم، سولاي ەتە قويشى. سەن بولماساڭ، ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولار ەدى؟ بارا عوي، اينام، بارا عوي...

دەنيس گەراسيموۆيچتىڭ شارۋانى جايلاپ تاستاپ، راحاتتانا، ەكى قولىن جەلكەسىنە ايقاستىرىپ، كەرىلە كۇلگەنىنە نە جەتسىن. قاعازدارىنا ۋاقىتىندا قول قويىلۋى ول ءۇشىن ۇلكەن ءناسىپ. سونان كەيىن ەكى الاقانىن جانىپ-جانىپ الىپ، ەل قىدىرۋعا شىعادى. ەندى ونىڭ سىلق-سىلقى مەن ىڭىلى انا بولمەدەن دە، مىنا بولمەدەن دە بارقىن-جارقىن ەستىلەدى. «تاماشا جۇرت قوي بولگاريا، ال ۋكراينا كەرەمەت!» - ءاي، دەنيس گەراسيموۆيچ-اي، بۇنىڭىزدى بولعارلار دا، ورىستار دا ەستىمەسىن.

تەرەزە پەردەلەرىن قىتىقتاي سامال ەسەدى، راديو وسى ءساتتى ساعىنا كۇتىپ تۇرعانداي بويدى بالقىتار اۋەندەرىن قالىقتاتىپ قويا بەرەدى. تام-اش-شا دەسەڭ، تاماشا...

دەنيس گەراسيموۆيچ وتكەن-كەتكەننەن، ارگى-بەرگىدەن اڭگىمە قوزعايدى.

- «ون ۇشتە – وتاۋ يەسى» دەپ تاۋىپ ايتقان قازاق اعاەكەمدەر. مەنى دە تاپ سول جاسىمدا سايتان يەكتەدى. ايتەۋ، سىلقىمدىققا، كەربەزدىككە ۇيىرسەك بوپ ءوستىم قارشادايىمنان. ناديا دەگەن ديۆچينانى كورسەم بولدى، اياعىمدى تىپتەن مىرزا باسامىن. سىقىرلاۋىق ەتىگىمدى تاڭ سارىدەن بەت كورىنەردەي مايلاپ، القىزىل جەيدەمدى شاشاقتى كەمەرمەن قىناي بۋىنىپ جاتقانىم. ساكيدەگى ۇياداي پاركتە اسكەري ۇرلەمەلى وركەستر وينايدى، «اق قايىڭ»، «امۋر تولقىندارى»، «مانچجۋريا قىراتتارى»، «دۋناي تولقىندارى» مەن ءۇشىن وسى كۇنگە دەيىن سىنى كەتپەگەن عاجاپ ءبىر سىرلى الەم. – دەنيس گەراسيموۆيچ اقبۋىرىل تارتقان شاشىن ساۋساقتارىمەن سالالاي تارايدى دا، قوڭقاق مۇرنىن ۇستاپ ءبىرشاما وتىرادى. ۇمىتقانىن تاناۋىنىڭ ۇشىنان شاپ بەرگەندەي اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعايدى. – بيگە ول كەزدە، نەگە ەكەنىن قايدام، كومسومول مۇشەلەرىن عانا جىبەرەتىن. مەن بەيباقتىڭ جاسى جەتىڭكىرەمەيدى، تەمىر شارباقتىڭ سىرتىندا تۇرام كوزىم كوكشىرەيىپ. سىرتتاي ءسۇيسىنىپ، يەمدەنىپ جۇرگەن ناديۋشام وزگە جىگىتپەن شات-شادىمان دوڭگەلەنىپ جۇرەدى. مىنا جۇرەك قىزىل جەيدەنىڭ پارشا-پارشاسىن شىعارا جازدايدى. ءيا، سونىڭ كۇيىگىنەن ەكى جاس قوستىرىپ كومسومولعا ءوتتىم. بەردانىمدى بەرىپ قالاداعى جىلپىڭ تاتار جىگىتىنەن بي ۇيرەندىم، گارموندى دا لىپىلداتا قۇلاشتاي سوزاتىن بولدىم. كەيىنىرەك ۆالس-بوستوننان، ارگەنتينا تانگوسىنان الدىما جان سالىپ كورگەم جوق. ناديانى دا جاتقا بەرمەي، الىپ قالدىم. ءبىزدىڭ ۇيدەگى وزدەرىڭ كورگەن مىجىرايعان كەمپىر شە؟ ول مىستانىڭ دا كەزىندە اجەپتاۋىر قىز ەدى. دا-س-س، ءبارى دە الماعاشتىڭ بوزىنداي ءوز كەزىندە ەكەن. ەكى جاس قوستىرۋدىڭ ارقاسىندا قىرىق ءتورتىنشى جىلى سوعىسقا الىندىق. ە-ە-ە، سەندەرگە بۇ نەنى اڭعارتسىن، ونىڭ نەسىن ەزگىلەي بەرەم. الاسى كوپ، مازاسىز زامان ەدى عوي. وسى كۇنى انانى ءۇيتۋ كەرەك ەدى، مىنانى قيسايتىپ جىبەرىپسىڭدەر دەۋشىلەر كوبەيدى. مىڭ رەت ولشەپ، ءبىر رەت پىشۋگە ۋاقىت قايدا. بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ. بۇگىنگى بار جاقسىلىق، بار بەرەكە قيساپسىز بەينەتقورلىق، جانقيارلىق ەڭبەك ناتيجەسىندە كەلمەدى مە...

- دەن گەر، سەن وسى، جاڭىلماسام، سوعىستا  يۋسۋپوۆپەن بىرگە بولعان جوقپىسىڭ؟ سەنىڭ ومىراۋىڭ وردەن، مەدالدان كورىنبەيدى، ونىڭ ەكى-ءۇش مەدالى عانا بار، - دەپ ابىلان سوزگە كيلىگەدى.

- اقسۇيەك تۇقىمى،   تاربيەسى   تەكتى،   شەت   ءتىلىڭنىڭ   بىرنەشەۋىن  بىلەدى.  قان  كورسە، لوقسيدى، قۇسادى. ديۆيزيا شتابىندا ءتىلماش بولدى. نەمىس، اعىلشىن، فرانتسۋزبەن كورشىسىندەي شۇيىركەلەسەدى. ال، بىزدىكى جاتتاندى: ەركەكتەردى كورسەك – «Hande hoh!»، فراۋلاردى كورسەك –  «Legen Sie sich, bitte!» عوي. – دەپ وزەۋرەي كۇلدى. اياز قالتىراتقان كىسىشە تىسىنە ءتىسى تيمەي شالقايا قۇلادى. ونى ابىلان ءىلىپ اكەتتى، ولاردىڭ سوڭىنان لەكىلدەي مەن كەتتىم.

- مەنىڭ اكەم دە سوعىسقا قاتىسقان. ءسىز قاي جەردەن قايتتىڭىز، دەنيس گەراسيموۆيچ؟ – دەيمىن كۇلكىمدى ارەڭ تيىپ.

- ۆايمار قالاسىنان  قايتتىم.  بۋحەنۆالد  دەگەن  تاجالدى  ەستۋىڭ بار شىعار، ول ءداپ سول قالانىڭ ماڭىندا. – ءبولىم مەڭگەرۋشىمىز تۇنەرىپ سالا بەردى، ماڭدايىنداعى قالىڭ-قالىڭ قاتپارلار ونىڭ ەكى كوزىنە قۇلاپ تۇسكەن سىقىلدى. كىبىرتىكتەپ قالعان ماعان ابىلان كوزىنىڭ استىمەن ىم قاقتى دا:

- يۋسۋپوۆ بۋحەنۆالدقا جەتكەندە، مۇنى گەتە بىلمەي-اق قويسىن، مۇنى گەتە كورمەي-اق قويسىن دەي بەرىپتى. كىنازدىڭ ايتۋىنشا، «جولاۋشىنىڭ تۇنگى جىرىن» گەتە سول توڭىرەكتە جازىپتى:

تى، چتو س نەبا ي ۆپولنە

ۆسە سترادانيا ۋكروششاەش

ي نەسچاستنوگو ۆدۆوينە

ۆدۆوە سچاستەم ناپولنياەش، -

اح، ك چەمۋ ۆسيا سكورب ي رادوست!

يستوميل مەنيا موي پۋت!

ميرا سلادوست،

نيزويدي ۆ بولنۋيۋ گرۋد!

دەنيس گەراسيموۆيچتىڭ تۇيىلگەن قاباعى جازىلىپ سالا بەردى، كوزاينەگىن باپپەن ءسۇرتىپ، قايتا كيدى دە ءبىز جاققا يەك قاعا قۋاقىلانا قاراپ قويىپ:

- ول نەمىستىڭ  ولەڭى  بۇلاي  ەمەس  ەدى  عوي. مەكتەپ رەفورماسىنا دەيىنگى ءبىلىم بىزدە دە بار، - دەدى.

- ءسوزىڭنىڭ اينا-قاتەسى  جوق.  سەن  لەرمونتوۆتىڭ اۋدارماسىن عانا بىلەسىڭ، مىناۋ بار عوي – افاناسي فەتتىكى. بريۋسوۆتىكى دە بار، بىراق ابايدىڭ اۋدارماسى بارىنەن اسىپ تۇسەدى. – ابىلاننىڭ قانىندا بار ليريزم بەتكە شىعا كەلدى.

- ساكسەن-ۆەيمار گەرتسوگتىعىنىڭ  قۇپيا كەڭەسشىسى فون گەتەنىڭ قىزۋى جەتپىستەن اسسا دا باسىلماعان ەكەن. قىزىلدى دا، قىزىقتى دا قۇر جىبەرمەپتى. انەۋ كۇنى كىناز ەكەۋمىز ۋلريكا فون لەۆەنتسوۆ ءۇشىن «ساپىرىپ تازا شاراپتى كوتەرىپ باسقا تاستادىق»، - مەن دە بىلگىرسىنە ءۇن قوستىم.

- سولاي دەڭدەر! سەندەردىڭ كوكەيلەرىڭدى تەسكەن اراق-شاراپ، اھاكۋ-ھاھاكۋ. مەملەكەت، قوعام مۇددەسى قاپەرلەرىڭە كىرمەيدى، - دەپ زىرك ەتكەن ءۇن اتتان اۋدارىپ تاستاعانداي ەدى. ايسا وماربەكۇلىنىڭ ەكى كوزى شاتىناپ كەتىپتى. – بۇكىل قوعام ىشىمدىككە قارسى ىمىراسىز كۇرەس اشىپ جاتقاندا، مىنانىڭ «شاراپ-شاراپ» دەپ قاقساۋىن. بۇل –  بىلە-بىلسەڭدەر، بارىپ تۇرعان ساياسي كورسوقىرلىق... باعانا بەس-ون مينۋت كۇتە تۇرۋعا تاعاتتارىڭ جەتپەدى مە، قۋىقتارىڭ جارىلعانداي بىرىڭنەن سوڭ ءبىرىڭ شاپتىرىپ... شاپقىلاپ. ەتيكا دەگەن قايدا – ادام سويلەسىپ جاتىر، باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلەسىڭدەر. جالپى، مىنا سەرپەر ساعىنعاليەۆ ورتالىق اپپارات قىزمەتكەرى ەكەنىن جەتە سەزىنبەيدى. تۇنەۋ كۇنى مينيستر كوشەلى پىكىر ايتتى، جۇرت ءبىر كىسىدەي كوتەرىلىپ، ساتىرلاتا قول سوقتى، بۇل – مىرس-مىرس. بۇعان وتان، پارتيا ۇرانى تۇك ەمەس. وسىندايلار ءۇشىن مەن جەرگە كىرە جازدايمىن. جارايدى، شورقاق سويلەسىن، ورىسشانى بەلدەن باسسىن، بىراق ايتقانى يمانداي شىندىق. ءوز باسىم ۇيىپ تىڭدادىم. بەتبۇرىس ءۇشىن، قايتا قۇرۋ ءۇشىن، جەدەلدەتۋ ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ءجۇر. و كىسى ۇزاق جىل پارتيا-سوۆەت قىزمەتىندە بولعان، ەڭبەگى سىڭگەن ادام، ءبىز كورىنگەنگە تالكەك قىلعىزا المايمىز... وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، جاقىندا توقسان جىلدىعى اتالعالى وتىرعان ورال ميا زاۆودىنا بولىنگەن التى ديففۋزوردى پاۆلودار نان كومبيناتىنا جىبەرتكىزىپ قويعان كىم؟ مىنا ساعىنعاليەۆ! بارىپ تۇرعان باسسىزدىق، نە دەگەن سوراقىلىق. ۇيالساڭشى. ءوزىڭ ينجەنەرسىڭ ءوزىڭ ولەڭگە قۇمارسىڭ. ونانشا جۇمىس پروتسەسىن كومپيۋتەرلەندىرۋ، شەت ەل تەحنولوگياسىن ساتىپ الۋ جولىن ويلاساڭشى. ءبارىن كادر شەشەتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. تاربيە جۇمىسىن اقساتىپ جىبەرگەنسىز، ميششەنكو جولداس. ەستەرىڭدە بولسىن، بۇل جەر وڭشەڭ القاشتار جينالعان جازۋشىلار وداعى ەمەس، ات-توندى مينيسترلىك...

- مەن ەمەس، گەتە عوي.

- كىم دەيسىڭ؟

- گەتە دەيمىن.

- گەتە بولسا  قايتەيىن.  ول  ايتتى  ەكەن  دەپ،  ءبىز حالىقتى  بەتىمەن  جىبەرە المايمىز.

سولاي، گەتە شىراق! بوياۋشى، بوياۋشى دەسە، ساقالدارىن بويايدى بۇلار. تەلەۆيزوردا تىنىم جوق. وشىرىڭدەر! كۇيدى عوي، كۇيدى مىنا شارۋا! انا ەكى شوپجەلكەلەرىڭ قايدا؟ جاپوننىڭ مۇرتتى رەزەڭكەسىن ىزدەپ كەتكەن بە قاڭعىپ؟ ايتقانداي، ماناعىلارىڭ نە قاعاز، اكەڭدەر، كورەيىن.

- مينسوۆەتكە جىبەرىپ قويدىق، - دەگەن ءسوز مەنىڭ اۋزىمنان شىعىپ كەتتى.

- سىزگە مەنىڭ  ۆيزامسىز  جىبەرۋگە  كىم  رۇقسات  بەردى،  ا؟  مەن  سىزدەن  سۇراپ  تۇرمىن،

ساعىنعاليەۆ جولداس! ءسىز بۇل استامشىلىعىڭىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز. باسىنايىن دەگەن ەكەنسىز كوللەگيا مۇشەسىن. مەن سىزگە كىم ەكەنىمدى كورسەتەيىن، باستان اسقاندى تانىتايىن! الدا ءالى اتتەستاتسيا بارىن ەسىڭىزگە سالا كەتەيىن... – ايسا وماربەكۇلىنىڭ اشۋى مۇنداي قاتتى بولار ما، ۇشەۋمىز دە ەسەڭگىرەپ، قاعاز شۇقىپ وتىردىق تا قالدىق.

• ءيا، - دەدى ءبىرازدان سوڭ دەنيس گەراسيموۆيچ قوڭقيعان مۇرنىنا جارماسىپ. – تىرتىق پەن جىرتىق – اعايىن. سول سياقتى باستىق پەن ءتاڭىر تۋىستاس. سەن ايسا وماربەكۇلىنىڭ زاپىرانى سارقىلعانشا بوي تاسالاي تۇر... انا جۋرنالعا قول جالعاپ جىبەرشى، قانەكي، كورەلىك. ءيا، جولساپارعا اتتان، ماسەلەنكي، پاۆلودارعا. الگى ءوزىڭ جىبەرگەن ديففۋزورلاردى قوندىرۋعا باس-كوز بول. ار جاعىن تاعى كورە جاتارمىز. وعان دەيىن نە ەسەك، نە حان ولەدى دەگەندەي...

• ول قالادا «تىرىلەر  مەن  ولىلەر»  ورامى بار. و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنىڭ اراسى سىنىق سۇيەم ەكەنىن كورەسىڭ. ايسا وماربەكۇلى مىڭ جەردەن كوركەيتەم دەسە دە، ءبارىبىر مىنا دۇنيە جالعان، و دۇنيەدە دە جۇماق بار دەپ ايتا المايمىن. كورگەم جوق. تىرلىكتە سايراندى سال وكىرتىپ، سەن قىل كوپىردەن وتەردە بۇكىل استانا بيكەشتەرى تىلەۋىڭدى تىلەيتىندەي. جورجي امادۋدىڭ سۇلۋ بىتكەندى ءسۇيىپ تاۋىسا المايسىڭ، بىراق سوعان تىرىسۋ كەرەك دەگەن ءسوزى بار، - دەپ ابىلان قوس ساۋساعىن بالەرينا بالتىرىنداي ۇستەل ۇستىمەن بۇلتىڭداتا جۇرگىزىپ ءوتتى. – يە، رۋنا ماحمۋدوۆنا، ءدوپ كەلدىڭ، ءوزيپا ەكەۋىڭنىڭ اق جۇزدەرىڭدى كورۋگە الديار تاقسىر ايسەكەڭ زار بوپ كەتتى.

• امادۋدىڭ «قۇمشاعىل كاپيتاندارى»  رومانى بويىنشا «تسەليننىيدا» كينو ءجۇرىپ جاتىر دەيدى، بيلەت الا سالۋ كەرەك ەدى. ەشتەڭەگە قول تيمەيدى... ابىلاننىڭ ايتقانى راس پا، دەن گەر؟ بەس-اق مينۋتقا شىعىپ كەتىپ ەم. ءوزيپا دا كەلىپ قالار. قايدا بارساڭ دا جىپىرلاعان حالىق، ءيىن تىرەسكەن كەزەك. شەتىنەن عارىشقا ۇشارداي باستارىن تەمىر تەلپەككە تىعىپ العان قاتىندار شاشتارازدى بەرمەيدى. وسى جۇرت جۇمىس دەگەندى قويعان-اۋ، - دەپ رۋنا بۇيرالانعان باسىن بۇلعالاقتاتتى. – ايتپاقشى، ماعان ەشكىم تەلەفون سوققان جوق پا؟ قىزىلوردا شۇعىل مالىمەت بەرۋ كەرەك ەدى.

• قىزىلوردا جىگىتتەرىنىڭ  قولى  ساعان  ءالى  جەتە  الماي  جاتقان  بولۋعا  كەرەك.  بىراق وسىنداعى نەمو كاپيتانعا ما، دۆورجەتسكيگە مە ۇقسايتىن اقباس ءارتىسىڭ ەكى-ءۇش قابات مازالادى. بيلەت ماسەلەسى ءاپ-ساتتە شەشىلگەن جوق پا ءوستىپ. نەمەنە كۇيەۋىڭ كومانديروۆكاعا كەتىپ پە ەدى؟ مىنا ءبىز سياقتى شولىركەگەندەردىڭ اۋزىنا سۋ تامىزار پەندە قايدا؟ – ابىلان رۋنا ماحمۋدوۆناعا قاراپ كوزىن سىعىرايتا جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى.

• باۋكەسپە دە  كورشى-قولاڭىن  ۇپتەمەيدى، اۋلاق جۇرەدى... قوساققا جەگىلگەن بايتالداي سەميا ارباسىن ون بەس جىل بويى سۇيرەپ كەلەم. قامىتتان موينىم ءبىر بوساپ كورگەن جوق. جالىعادى ەكەنسىڭ. – رۋنا جايماشۋاقتانا جادىراي كۇلىپ قويدى. كۇلكى مە كۇڭىرەنۋ مە، وزىنە عانا ءمالىم.

• ەندەشە، مىنا سەرپەردىڭ جولى بولدى دەي بەر. كەلگەنى كەشە، بۇگىن اتتانىپ بارادى.

ون كۇن! ويقوي-اي، مىنا ءتۇتىن ساسىعان الماتىدان بەزىپ، كەربەز دالادا ۇيىردەگى ايعىرداي ارقىرار ما ەدى؟ سولاي ما، دەن گەر، ا؟

• قالاڭ دا، دالاڭ  دا  قايبىر  وڭىپ تۇر دەيسىڭ. ەرتەڭىمىزدى ويلامايتىن پاڭگىمىز عوي...

ءۇھ، جارايدى، بوس ءسوزدى قايتەمىز. باستىق الگىندە قاتتى كەتتى. قاشانعى ءسوز ەستىرتە بەرەسىڭدەر، - دەپ دەنيس گەراسيموۆيچ اقشۋلان شاشىن سالالاي الاتاۋدىڭ ۇشار باسىنا كوز جىبەردى...

ساعى سىنباس الاتاۋ. ءبىرىن ۇشىرىپ، ءبىرىن قوندىرىپ جاتقان سابىرلى اەروپورت. جىلىشۋاق. ۇرىن كەلگەن سامال تەرەك، اق قايىڭ، الما اعاشتاردىڭ بالاۋىز جاپىراقتارىن قىتىقتايدى. جاندانىپ كەلە جاتقان جاراتقان يە جاراتىلىسى. جۇيتكىگەن اۆتوبۋس، تولىقسىعان تروللەيبۋس، قوس-قوستان شاحمات قولتىقتاعان تاكسيلەر. تورعاي شىرىلداعاننان ورتالىققا، داعدىلى شارۋالارىنا اسىققان ات ۇستىندەگى جۇرت. سەبەتتەرىن سۇيرەتكەن سلاۆيان كەمپىرلەرى، ۋ-شۋىن ەرتكەن سىعاندار، ەلتىرى بورىكتەرى ەدىرەيگەن كاۆكازدىقتار، ءازىر-ءمازىر ۇيعىرلار...

ماعان نەگە قارامايسىڭدار دەگەندەي اقتۇبىت شاشىن سۋسىلداتقان  شولجاڭ قىز نەنى مەڭزەگەنى بەلگىزسىز:

• Le roi   est  mort,  vive  le  roi!  –  دەيدى  قاسىنداعى  سەرىگىنىڭ  يىعىنا  باسىن  سالىپ.

شەكسپيردىڭ «كورول ءولدى، جاساسىن كورول!» دەگەنىن وزىنشە فرانتسۋزشىلاعانى.

• قويشى، قايداعى ءداستۇرلى وركەنيەتتى ايتاسىڭ، - دەيدى كەكىلىن جەر ۇرلەگەن قاراتورى جىگىت باسىن شايقاي. – ولاردىڭ بۇكىل مادەنيەتى مەن عىلىمىن ىلگەرىدە تۇركىلەر، سكانديناۆ كەلىمسەكتەرى، نەمىستەر مەن فرانتسۋزدار جاساپ، ورنىقتىرىپ بەرسە، ەندى، مىنە، ءتۇپ-تۇگەل ەۆرەيلەر وركەندەتىپ وتىر. «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭنىڭ» كەرى...
• ھا-ھا-ھا! – ولارعا قوسىلا  مەن  دە  ىشتەي كۇلدىم. سىرەسكەن حالىق «ساياحاتقا» جەتىپ، لاق ەتىپ سىرتقا توگىلگەنشە، شىعىستان شالىقتار ءتاڭىر شاپاعىنىڭ ءوزى باس كوتەرە قويماس. شوفەر راديوسىنان توگىلگەن بيزەنىڭ «مارجان ىزدەۋشىلەرى»، شوپەننىڭ فورتەپيانوعا ارنالعان كونتسەرتى مەنىڭ الدىڭعى جاعىمدا وتىرعان ەكى قارتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرعان سەكىلدى.

• و-و-و، كەزدە  كرايكومتۇعىن، جارقىنىم. قازىرگىدەي شالتاي-بالتاي جوق. ءتارتىپ – ۆو!

ۇلتشىلداردى ۇلارداي شۋلاتاتىنبىز. ءۇي، سەن بىلەسىڭ، وندا الگى...

-كرايكوم-سرايكومىڭدى قويا تۇرشى تىقپالاماي. انانى قارا، ساسىق سارى ءدارىنى اياماي شاشىپ جاتىر. وزدەرىنشە ارام ءشوپتى وتاعانداعىسى. وسى بالەنىڭ ۋى ارام شوپپەن قوسا گۇلزاردى، جەمىس اعاشتارىن قۇرتپاي ما. ادام دەنساۋلىعى شە؟ مىنا ماقتا ەگەتىن وزبەكتەر ديفوليانت دەي مە، گەربيدتسيد دەي مە – سودان وراسان زيان شەگىپ وتىر...

• كرايكوم اپپاراتىندا    دۇرىلدەپ    تۇرعان   كەزىم...   ءۇي،   سەن   بىلەسىڭ،   وندا   الگى  كوللەكتيۆتەندىرۋ...

• باسى اۋىرماستىڭ... جانى   اشىماستىڭ  باسى   اۋىرماس.  شاش  ال  دەسەڭ،  باس الىپ جاتقان اپەرباقاندار. انا جىلدارى ماسكەۋدىڭ تالاي اعاشىن حرۋششەۆ قيعىزىپ تاستاپ ەدى، ەندى مىناۋ كەلىپ...

• زامان باسقا عوي، قاريا... ال، الگى كرايكوم كەزىندە...
• زامان باسقا  بولعانمەن،  ورىنداۋشىلار بۇرىنعى.  سول  كرايكومىڭدى  قۇيىسقانعا قىستىرماي قويا تۇرشى. بۇرىن جىبىرلاپ-سىبىرلاپ قانا ءجۇرۋشى ەڭ، ومىراۋلاپ باراسىڭ عوي تىپتەن...

سوزدەرى بىردە جاراسىپ، بىردە جاراسپاي كەلە جاتقان ەكى شال اڭگىمەسىنىڭ جالعاسىنا قانىعا الماي ءوز ايالدامامدا مەن قالدىم. ساعات ءتىلى سەگىزدەن ءسال جىلجىپتى، ەندى ءۇيدى قويا تۇرىپ جۇمىسقا تارتۋ كەرەك شىعار. سونىم اقىل بولار دەدىم.

سونىم اقىل بولىپتى. مەكەمەمىز گۋ-گۋ. ساعات توعىز بولار-بولماي باسقارما باستىعى مەنى ەكى رەت سۇراپتى. سەكەم الىپ قالدىم. كەرەكۋدە ءتۇزۋ ءجۇرىپ، ءتۇزۋ تۇردىم. الدە اناداعى كىجىڭىن ۇمىتپاي ءجۇر مە ەكەن؟ دەنيس گەراسيموۆيچ پەن ابىلانعا قارايمىن – ولار دا الاقاندارىن جايادى. ءبىر بىلسە، ءوزيپا مەن رۋنا بىلەر ەدى، ولار ءالى جوق...

• ءيا، - دەدى دەنيس گەراسيموۆيچ قوڭقيعان مۇرنىن سيپاپ. – جاقسى بارىپ قايتتىڭ با؟

دۇر-ەس. سەن كەلگەنشە ءمينيسترىمىزدى ورنىنان الىپ قويدىق. پەنسياعا جاسى دا كەلدى. اسارىن اسادى، جاسارىن جاسادى. تۇنىعىن شايقاپ ءىشتى، لايىن تۇندىرىپ ءىشتى. ءيا، مايداندا ءبىزدىڭ ۆزۆود كومانديرى بولىپ ەدى. تايسالمايتىن، ەرجۇرەك ادام، نەسىن ايتاسىڭ... ءيا، ۋاقىتىلى، ابىروي-اتاق باردا دەمالىسقا كەتكەننەن ارتىق نە بار؟.. ءيا، تاريحتىڭ ءوز ءتارتىبى بار.  دەرزكو رۋبيات پارۋبكي، نو چۋيكا  مەنيا نيكوگدا نە پودۆوديلا – ي توت، ي ەتوت پلوحو كونچات...

ءبولىم باستىعىمىز اپپاق قارداي ورامالىمەن كوزىلدىرىگىن قايتا-قايتا سۇرتە بەردى. اقبۋرىل شاشى ون كۇن ارالىعىندا مۇلدە سارعىلت تارتقانداي، قولىنداعى شىتى كوزىلدىرىك اينەگىنەن اۋىپ ءۇش ساۋساعىنىڭ اراسىندا ءجۇر.

• سوناۋ ەلۋ  ءۇشىنشى  جىلى  ستالين  جولداس  دۇنيە  سالعاندا،  يمپەرياليزم  شەڭگەلى القىمنان الارداي كورىنگەن. وعان قاراعاندا، بۇل نە، ءتايىرى. قازىر نە دەسە، و دەسىن – ءبارىنىڭ ءباسىن بولاشاق بەرەر. سول بولاشاقتىڭ رايى قالاي بولار ەكەن؟ دەگەنمەن  ەلباسى كەتسە دە، مينيستر كەتسە دە – ەل امان، جۇرت تىنىش، - دەنيس گەراسيموۆيچ قىستىعا جوتكىرىنىپ تەرەزەگە قاراپ كەتتى.

راسىندا دا باسقارما باستىعى تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىر ەكەن. ءجۇزى جىلى، قاباعى بۇلتسىز. سالەمىمدى دە تۇزىك قابىل الدى، قوس قولىن ءبىر-اق ۇسىندى.

• قانە، وتىرا  قال.  بارىپ  قايتتىڭ.  ەستىپ  جاتىرمىز. زاۆود ديرەكتورى ماقتاۋىڭدى اسىردى. جاڭا تەحنيكانى، جۇمىس پروتسەسىن جاقسى بىلەدى دەپ. ەرتىستىڭ بالىعىنان دا بالىق قويماپسىزدار. ھا-ھا-ھا! انەۋ كۇنى ديففۋزورلاردى پاۆلودارعا دەر كەزىندە جىبەرگەنسىڭ. رەكونسترۋكتسياسى باستالماعان كاسىپورىنعا بولگەننەن گورى، ءدال وسى ءسات قاجەتسىنىپ وتىرعان ينتەرناتسيونال ۇجىمعا جىبەرتكەنىڭ قۇپ بولعان. تەحنيكامەن مانەۆر جاساۋ، جاڭاشا ويلاۋ، جەدەل شەشىم قابىلداۋ دەگەنىمىز – وسى. بىزدەگى سالبوكسە، كوكمىلجىڭ تالاي مامانعا سونداي قاسيەت جەتىسپەيدى. – بەزەكتەگەن كوك تەلەفوندى الدى دا، مەندە شۇعىل كەڭەس ءوتىپ جاتىر ەدى، ءوزىم حابارلاسارمىن دەپ، ۇياسىنا قوندىرا سالدى. – ەستىگەن شىعارسىڭ، ۇلكەن باستىق – ءمينيسترىمىز پەنسياعا كەتتى. ابدەن اياققا تۇساۋ بوپ ەدى. ەسكى كادر عوي، قانشا تىرتاڭداسا دا جەدەلدەتۋگە ىلەسە المادى. ينيتسياتيۆامىزدى ورگە باستىرماي، ءابجىلانداي كەسە-كولدەنەڭ جاتىپ الدى. قارجى تابۋ، بيزنەس تەتىگىن جەدەل ىسكە قوسۋ دەگەندى سەزبەيدى-اۋ، سەزبەيدى. ار-ابىروي دەپ باستى قاتىردى. گران ينتەرناتسيوناليزمى جوق. قازاقشىلىق، شىلىق-بىلىق. بالىق اناۋ دوڭدەگى ۇيدەن باستاپ شىرىگەن... ەستىگەن شىعارسىڭ، «درۋجبا نارودوۆ» دەگەن جۋرنالدا كەرەمەت ينتەرۆيۋ شىعىپتى. تاپپاي ءجۇر ەم، تاپتىرىپ اپ، بەس قايتارا وقىپ شىقتىم. كەرەمەت. سەن دە قاراپ شىق. ەندى كوزىمىز اشىلاتىن شىعار. اينالاسىنا جاقىن-جۇراعاتىن، جورا-جولداستارىن ۇيمەلەتىپ...  انا سەندەردەگى ءوزيپا تۋعان ءىنىسىنىڭ كەلىنى، سونىڭ ۆىحودكالارىن دا كوتەرىپ ءجۇردىم عوي. ەندى ول بيكەش ءوز ەركىمەن كەتۋگە ارىز بەرىپتى.

ايسا وماربەكۇلى بەتىندە كرەملدىڭ سپاسس مۇناراسى بەدەرلەنگەن ءساندى قوبديشادان سيگارەت الىپ، ۇزاق ۋقالاپ مۇشتەگىنە كيگىزدى دە، اڭگىمەسىن قايتا تۇتاتتى:

-يۋسۋپوۆتى   ايتام،   سوعان   نە   جوق   دەسەڭشى.  ءپرينتسيپشىلىن  نەدوبيتىي دۆوريانسىماقتىڭ. مينيستر كەتسە، مەن دە كەتەم دەپ ارىز جازىپتى. ەجەلگى قاناتتاسى. ودان اۋلاق ءجۇر. ساعان ءتىل ۇيرەتەمىن دەپ، ءمىن ۇيرەتىپ جۇرمەسىن. اعىلشىندى بىلەسىڭ، سونى مىسە تۇت. فرانتسۋز بەن نەمىستىڭ باسىن اۋىرتپاي-اق قوي، ديپلومات ەمەسسىڭ. قازاقتىڭ پوليگلوت بوپ ۇشپاققا شىققانىن كورگەم جوق.  توقتاي تۇر، الگى قوسىلا شىرقايتىن شانسوندارىڭ قالاي ەدى؟ جاقىندا كاسىبي مەرەكەمىز، سوعان تسك-دان گەنەكەڭنىڭ ءوزى كەلەدى دەگەن سىبىس بار. سوندا دۋەتپەن اۋەلەتىپ ءبىر تاستاساڭدار قايتەدى، اھ؟

• ونىڭ ءماتىبى رەسمي سالتاناتتان قياستاۋ. سونسوڭ يۋسۋپوۆ ەكەۋمىز:

Cornet Obolensky, luettes de poste,

Lieutenant Golitsyn, versez le vin, - دەۋدەن اسا المادىق.

• سولاي دە... ءيا، ميششەنكوعا تالاي ەسكەرتىپ ەدىم، مورالدىق احۋالعا ساق بول دەپ. انا رۋنالارىڭ بار عوي، تورىنەن كورى جۋىق ءبىر ارتىسپەن اۋەي بوپ، سوعان بايعا تيگەلى  جاتىر. سەن ونى بىلەسىڭ، ەرتەدە حالىق جاۋى بوپ، جيىرما جىل وتىرىپ كەلگەن. سەنىمسىز ادام... رۋنانىڭ وتباسى – پولنىي رازۆال. توجە منە قىز جىبەك! ءۇش بالاسى بار، اكەتىپ بارا جاتقان نەنىڭ ماحابباتى؟ ول دا قىزمەتتەن كەتەر، نە بەتىمەن ىستەيدى. ميششەنكو، ارينە، جۇمىستى جاپىرىپ جىبەرەدى. ايىبى – بوسبەلبەۋلەۋ. پەنسياسى دا جاقىن، ەكى اي عانا قالدى... وسىنىڭ ءبارىن ساعان ءتۇسىنسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. سونىمەن ءبولىمنىڭ بار اۋىرتپالىعى ابىلان ەكەۋىڭنىڭ موينىڭدا. بىراق ابىلان بىلاي، اپوليتيچنىيلاۋ جىگىت، ونىڭ ۇستىنە قىز-قىرقىندى كورسە،  اناۋى... ارقاسى قوزىپ كەتەدى... ءيا، جەدەلدەتۋ، قايتا قۇرۋ جولىندا مىقتاپ جۇمىستانۋىمىز كەرەك. پارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتى بارىمىزدەن سونى تالاپ ەتىپ وتىر... اسىرەسە جاستارعا قامقورلىق ەرەكشە بولۋ كەرەك. ۇمىتپاي تۇرعاندا ايتايىن، سەنىڭ جاعدايىڭدى ەسكەرىپ، مالوسەمەيكادان ورىن بەرگىزدىم. قازىر يۋسۋپوۆقا بار دا وردەرىڭدى ال. بالاڭ ەكەۋ مە ەدى؟

• ەكەۋ، - تىلگە ارەڭ  كەلدىم.  دۇنيەنى  ءدۇر  سىلكىندىرگەن  ون  كۇن دەپ وسىنى ايت. مىنا ءۇيىپ-توگىلگەن جاڭالىق پەن جاقسىلىقتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن تاعى ءبىر ون كۇن كەرەك شىعار. قۇلاعىما سامولەت گۇرىلى ءسىڭىپ قالعان با، ەكى قۇلاعىم تارس بىتەلىپ قالدى، ءتىپتى قالقىعان قالىڭ بۇلت تا وسى كابينەت ىشىندە سياقتى.

• سامولەتتەن ءتۇسىپ  تۇرعانىڭ  وسى  عوي.  قازىرگى  جاستار  كەرەمەت   دەيمىن، ءتارتىپ  دەپ وسىنى ايت. ءيا، سولاي. مينيستر كەتتى. ەندى كىم كەلەر ەكەن دەپ قىپىلداپ وتىرمىز... سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭا ەشتەڭە تيگەن جوق پا؟ – ايسا وماربەكۇلى وسى جولى ماعان ءبىرتۇرلى قاسىن تۇيىستىرە قاراعان سىقىلدى، سەلتەڭدەگەن تارىداي ساۋلە سول جانارىنان وڭ جانارىنا اعىپ وتكەندەي بولدى. مەن باسىمدى شايقادىم.

• وسى كۇنگى  كەيبىر  جاستار  ىشىنەن  وقىپ  تۋادى. اۋىزعا، ارينە، ساق بولعان ءجون. دوس بار، دۇشپان بار دەگەندەي. بىزدىكى اعالىق اقىل عوي انشەيىن، - دەپ كۇلىپ قويدى.- شارشاپ كەلگەن شىعارسىڭ، ۇيىڭە قايت. رۇقسات. كەلىندى قۋانت. كىسى ەسىگىندە ءجۇرۋ – ازاپ، ونى گوركي مەن مۇقانوۆ بولماساق تا بىلەمىز...

ەكى وكپەمدى قولىما الىپ ميكويان كوشەسىندەگى لاشىعىم قايداسىڭ دەپ ۇشىپ كەلەمىن. جىرتىق ءۇيدىڭ قۇدايى بار، ءتاۋبا، قاتارعا قوسىلدى دەگەن وسى ەندى.

• ءتاۋبا، قاتارعا  قوسىلدى  دەگەن  وسى، - دەدى  ايەلىم  جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ.  تورگى ۇيگە داستارحان جايىلىپ قالىپتى، ەت اسىلىپ جاتقان سياقتى. بۇكشەڭدەپ قوجايىن كەمپىر دە بىرنەشە قابات باس سۇعىپ شىقتى.

• كەشە كوكەم  كەلىپ كەتتى، - دەدى الدەن سوڭ ايەلىم كەرەمەت قۇپيانى اشقانداي. كوكەسى – مەنىڭ تۋعان اعام، تالايدان بەرى قوستانايدا قىزمەتتە. – وسىندا ءبىر ۇلكەن شارۋامەن كەلىپتى. قانە تابا قويشى، تاپقىش ەكەنىڭدى بىلەيىن...

• دەمالىسقا كەلگەن  شىعار. قازىر جۇمىستىڭ سايابىرسىعان كەزى. استىق سەبىلىپ ءبىتتى، - دەدىم ەسىنەي كەرىلىپ. – قاسىندا جەڭگەي بار ما ەكەن، جەرتولەمىزگە شاقىرىپ الايىق.

• وندا قۇلاعىڭا سىبىرلايىن، بەرى جاقىنداشى. – ايەلىم ايتىپ اۋىز جيناپ العانشا، اۋزىم اڭقايىپ وتىردىم دا قالدىم. كەلىنشەگىمنىڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ جاتىر. مىناۋ – مەنىڭ ءۇش ۇيىقتاسام، تۇسىمە كىرمەيتىن جايت.

• ونى كىم ايتتى؟ – دەدىم سەنىڭكىرەمەي. – قالجىڭى شىعار.
• جوعا. بارشاگۇل  جەڭەشەم  ايتتى،  و  كىسى دە كەلدى. ءشۇيىنشىڭدى دايىندا. سەندەردىڭ مينيسترلەرىڭنىڭ ورنىنا تاعايىندالماق. بۇگىنگى گازەتتەرگە جارلىق شىعادى. وسىنىڭ الدىندا عانا كەرەمەت ءتۇس كورىپ ەم. ءبىر جاقسىلىقتىڭ بولارىن جۇرەگىم سەزگەن. جاساعان يەمە عانا جالىنامىن، جان بالاسىنا باس يمەيتىن پرينتسيپىڭمەن وسى پودۆالدان شىقپاس ەڭ. سەن كەۋدەڭدى  قانشا ورگە ايداعانمەن، جەلكەنىڭدى جەل ۇرلەمەسە، نە سورىم؟ – ايەلىم ەجەلگى سۇرلەۋىنە ءتۇسىپ، ءبىراز ارىندادى. – كەلسە، ەشقايدا كەتپەسىن دەپ كەتتى. جۇمىسىن ءبىتىرىپ وسىندا كەلەدى. بۇرىنعىداي قارسى كەلە بەرمە. جاسى دا، جولى دا ۇلكەن. بىلاي بەيىم، وڭ قاباق تانىتساڭشى. ارينە، جەپ وتىرعان نانىن ءبولىپ بەرمەس، دەگەنمەن كولەڭكەسى دە بىزگە سايا ەمەس پە؟ سەبەپتىڭ ءوزى سەبەپپەن ارباعا مىنەدى...

• جارايدى، جارايدى،   سەنىكى  ءجون.  كوندىم.  كناز  يۋسۋپوۆ  ايتپاقشى،  «فاۋستتاعى» ۆالەنتيندەي جانىمدى ازازىلگە ساتۋعا دايىنمىن!

• ساعان ايتقان ءسوز – قور! الجىعان، ماسكۇنەم شالدىڭ ساندىراعىن اۋزىڭنان تاستاما.

جەتىسەرسىڭ! وناندا ءاليا مەن اسەلدى ويناتىپ كەل.

• حو-رو-شو! – دەپ، ەكى  قىزىمدى  جەتەلەي  دالاعا شىقتىم. كۇن توبەدەن اۋىپ كەتىپتى.

ەسىك الدىنداعى كەرمەگە جايىلعان اق شاتىرداي كىر تامشىلارى قارا جەرگە تىرس-تىرس تامىپ تۇر. كەڭسايعا قاراي قارالى ماشينالار لەگى شۇباپ بارادى. ولىلەر مەن تىرىلەر كوشەسى. كىمدى كىم جەرلەۋگە اپارا جاتقانىن ءبىر جارتقاننىڭ ءوزى بىلەر. ايتەۋىر، بىرەۋ ولمەي بىرەۋدىڭ كۇنى جوق. Ich sterbe!

 

الماتى، 1988.

Abai.kz