«بۇل قالا - ارمان قالا، جاپ-جاسىل ورمان قالا»- دەپ انگە قوسقان، اپورتىمەن الەمگە ايگىلى وڭتۇستىك استانامىز بۇل كۇندەرى لاس اۋاسىمەندە تانىمال بولا باستاعانداي. تىپتەن وسى لاس اۋا قالامىزدىڭ برەندىنە اينالدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ارينە، بۇعان كوپ قوپ ۇلەس قوسىپ جاتقان قالامىزداعى ارلى-بەرى اعىلعان جارتى ميليونعا جۋىق كولىك ەكەنى كىم-كىمگەدە تۇسىنىكتى.

الماتى قالاسى ورنالاسقان تاۋ بەتكەيىنىڭ كليمات جاعدايلارىنىڭ وتە قولايلى ەكەندىگىنە قاراماستان قالا اتموسفەراسىنىڭ وزدىگىنەن تازارۋ قاسيەتى تومەنگى دارەجەدە، بۇنىمەن قاتار اتموسفەرانى لاستاۋشى ستاتسيونارلى، قوزعالمالى كوزدەردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى قالا اتموسفەراسىنىڭ لاستانۋ دەڭگەيى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعانى اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر.

قورشاعان ورتا اۋاسىنىڭ تازالىعى بويىنشا ۇنەمى مونيتورينگ جۇرگىزۋ ارقىلى، انتروپوگەندى اسەردەن بولاتىن لاستاۋشىلاردىڭ كۇيىن، مولشەرىن، شىعۋ كوزدەرىن بىلۋگە بولادى.

الماتى قالاسى 2011 جىلعى كازگيدرومەتتىڭ باقىلاۋ ناتيجەلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستان قالالارىنىڭ ىشىندەگى اۋا لاستانۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتىپ، ءبىرىنشى ورىنعا شىققان. بۇگىنگى كۇندە الماتى دۇنيەجۇزىندەگى 25 لاستانعان قالانىڭ تىزىمىنە ەنىپ وتىر.

«بۇل قالا - ارمان قالا، جاپ-جاسىل ورمان قالا»- دەپ انگە قوسقان، اپورتىمەن الەمگە ايگىلى وڭتۇستىك استانامىز بۇل كۇندەرى لاس اۋاسىمەندە تانىمال بولا باستاعانداي. تىپتەن وسى لاس اۋا قالامىزدىڭ برەندىنە اينالدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ارينە، بۇعان كوپ قوپ ۇلەس قوسىپ جاتقان قالامىزداعى ارلى-بەرى اعىلعان جارتى ميليونعا جۋىق كولىك ەكەنى كىم-كىمگەدە تۇسىنىكتى.

الماتى قالاسى ورنالاسقان تاۋ بەتكەيىنىڭ كليمات جاعدايلارىنىڭ وتە قولايلى ەكەندىگىنە قاراماستان قالا اتموسفەراسىنىڭ وزدىگىنەن تازارۋ قاسيەتى تومەنگى دارەجەدە، بۇنىمەن قاتار اتموسفەرانى لاستاۋشى ستاتسيونارلى، قوزعالمالى كوزدەردىڭ ارتۋىنا بايلانىستى قالا اتموسفەراسىنىڭ لاستانۋ دەڭگەيى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعانى اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر.

قورشاعان ورتا اۋاسىنىڭ تازالىعى بويىنشا ۇنەمى مونيتورينگ جۇرگىزۋ ارقىلى، انتروپوگەندى اسەردەن بولاتىن لاستاۋشىلاردىڭ كۇيىن، مولشەرىن، شىعۋ كوزدەرىن بىلۋگە بولادى.

الماتى قالاسى 2011 جىلعى كازگيدرومەتتىڭ باقىلاۋ ناتيجەلەرىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستان قالالارىنىڭ ىشىندەگى اۋا لاستانۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتىپ، ءبىرىنشى ورىنعا شىققان. بۇگىنگى كۇندە الماتى دۇنيەجۇزىندەگى 25 لاستانعان قالانىڭ تىزىمىنە ەنىپ وتىر.

قالامىزدىڭ قازاقستانداعى ەڭ لاس قالا اتالۋىنىڭ باستى وزەكتى كوزى - اۆتوكولىكتەر، قالالىق جول پوليتسياسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ءدال قازىر 540 مىڭنان استام كولىك قۇرالدارى تىركەلگەن. بۇلاردىڭ قاتارى جىلىنا 40 مىڭعا دەيىن كوبەيەدى. سونداي-اق قالاعا ورتا ەسەپپەن كۇندەلىكتى 200 مىڭنىڭ شاماسىندا اۆتوموبيلدەر كەلىپ -كەتىپ جاتادى. لاستاعىش زاتتاردىڭ زياندى اسەر ەتۋ سيپاتى الۋان ءتۇرلى: ولار ءتۇرلى مەتالداردىڭ كورروزياسىن ۇدەتىپ، وسىمدىكتەر ءۇشىن ۋلى بولىپ كەلەدى، سونىمەن قاتار ىس تۋىنداۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولادى، جاپپاي وكپە جانە باسقا دا اۋرۋلارعا ۇشىراتادى.

ال ءاربىر مىڭ اۆتوموبيلدەن كۇنىنە اۋاعا 3000 كگ كومىرتەك وكسيدتەرى، ت.س.س وتىننىڭ تولىق ەمەس جانۋ ونىمدەرى بولىنەدى. جىل سايىن ولار 280 ملن توننا شاماسىندا كومىرتەك توتىعىن، 56 ملن توننا كومىرسۋتەك، 28 ملن توننا ازوت توتىعىن اۋاعا قوسادى. بۇل گازداردىڭ قۇرامىندا 200-دەن استام وتە كۇردەلى زاتتار قوسىندىلارى (Pb, Hg, Cd, ت.ب. اۋىر مەتالدار، ىشكى جانۋ قوزعالتقىشىنىڭ گازدارى - بەنزاپيرەن، الدەگيدتەر) بار. ولاردىڭ ىشىندە زيانسىزدارى - ازوت، وتتەك، سۋتەك، سۋ بۋلارى، زياندىلارى - كومىرتەك، ازوت توتىعى، ەتيلەن، بەنزول، ەتان، مەتان، تولۋول، بەنز(ا)پيرەن، كۇيە، كۇكىرتتى ءتۇتىن ت.ب. بۇل فيزيكالىق-حيميالىق قوسپالار تىنىس الۋ كەزىندە ادام مەن جانۋارلارعا اسا زياندى. لاستاۋشىلار ءاۆتوموبيلدى قىزدىرعان كەزدە جانە از جىلدامدىقپەن جۇرگەن كەزدە اۋاعا تەز تارايدى. ماشينا  توقتاعان ۋاقىتتا كومىرسۋتەگى مەن كومىرتەك وكسيدى، ال جۇرگەندە ازوت وكسيدى شىعادى. ديزەلدى موتورلى ماشينالار قۇرامىندا CO, NO زاتتارى بار بولعاندىقتان بەنزيندى پايدالاناتىن ماشينالارعا قاراعاندا كەمشىلىگى مول. سەبەبى، ولار ءتۇتىندى كوپ شىعارادى، ادام دەنساۋلىعىنا زياندى اسەرى جوعارى. اتموسفەراعا كولىكتەن بولىنگەن گازداردىڭ قۇرامىندا 25-27% قورعاسىن بولاتىنى انىقتالعان جانە ونىڭ 40% ديامەترى 5 مكم-گە دەيىن جەتەدى.  اۋادا  ۇزاق ۋاقىت ساقتالىپ، ونىمەن بىرگە ادام اعزاسىنا تۇسەتىندىگى بەلگىلى.    اۆتوكولىك ءتۇتىنى جاسىل جەلەككە زياندى اسەر ەتۋدە - لاس اۋادان وسىمدىكتە اۋرۋلار پايدا بولادى. جاپىراعى حيميالىق كۇيىككە ۇشىرايدى.

اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋى اۆتوكولىكتىڭ تەحنيكالىق جاعدايىنا تىكەلەي بايلانىستى. قالا ماگيسترالدارى بويىندا جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋلەر بويىنشا اۆتوكولىكتىڭ 80%-دا تۇتىندەرىندە زياندى زاتتار نورماتيۆتەن 3-4 ەسە جوعارى بولعان. اۆتوكولىكتەر اۋانى كوبىنەسە كوشەلەر قيىلىسىنداعى باعدارشامداردىڭ الدىندا جانە كوشە بويىندا بوگەت بولعاندا باسىمىراق لاستايدى. سەبەبى، ونداي جەرلەردە اۆتوكولىك كوبىرەك شوعىرلانادى جانە ولاردىڭ موتورى از اينالىمدا ىستەپ تۇرعاندا اۋاعا ۋلى گاز كوپ بولىنەدى.

2 ميلليون حالقى بار الماتى اۋاسى بۇلايشا لاستانىپ جاتقاندا، 20 ميلليون حالقى بار ءىرى قالالار قانداي كۇي كەشۋدە دەيتىندەردە تابىلادى ارامىزدان. جوق، لاستانۋ كورسەتكىشى جاعىنان قالامىز  20 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار مەحيكو، 17 ميلليونداي حالىق ءومىر سۇرەتىن تەگەران مەن شانحاي، 10-15 ميلليوننىڭ ارالىعىندا حالقى بار نيۋ-يورك ، لوس-انجەلەس ، لوندون ، ىستامبۇل، توكيو مەن ماسكەۋ سياقتى قالالاردىڭ الدىندا تۇر. ولاردىڭ قاسىندا اياداي الماتىنىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتا الماي جۇرگەنىمىز ۇيات. بىراق وسى باعىتتا ىستەپ جاتقان جۇمىستارىمىزدا شامالى. الەمدەگى ءىرى قالالاردىڭ تاجىريبەسىن  وزىمىزگە ۇلگى ەتۋىمىزگە بولادى. ماسەلەن، 90 - جىلداردىڭ ورتاسىندا شانحايدىڭ ورتاسىنان اعىپ جاتقان سۋچجوۋ وزەنى «ءولى» وزەنگە اينالىپ، شانحايلىقتار  وزەندى «شانحايدىڭ سورى» دەپ اتاعان بولاتىن. قالالىقتار قورشاعان ورتانى كۇن سايىن 10 مىڭ توننالىق قوقىسقا كومسە، 700-گە تارتا وندىرىستىك كاسىپورىننىڭ قالدىقتارىى شانحايدىڭ ەكولوگياسىن ناشارلاتىپ - اق جىبەرگەن. شانحايلىقتار، شانحايدى الەمدەگى ەڭ تازا قالالاردىڭ بىرىنە اينالدىرۋدى ماقسات ەتىپ، دەرەۋ كوگالداندىرۋعا كىرىسكەن.   جاسىل - جەلەك قالا اۋماعىنىڭ 35 پايىزىن قۇراعان. دەمەك، 17 ميلليون قالا تۇرعىنىنىڭ اربىرىنە 9,2 شارشى مەترلىك كوگالداندىرىلعان لاڭقاي تيەدى دەگەن ءسوز.
قالانىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن جاقسارتۋ ماقساتىنداعى شارالارعا بىرنەشە ميلليارد دوللار بولىنگەن. تاكسي مەن اۆتوبۋستاردى جانار - جاعارمايدان گازعا كوشىرگەن. قورشاعان ورتاعا زيانىن تيگىزگەن كاسىپورىن بولسىن، ادام بولسىن، ولارعا قالا باسشىلىعىنىڭ ۇكىمى اۋىر، قوماقتى ايىپ سالادى، تىپتەن قالا كوشەسىندە تۇكىرۋگە تيىم سالعان. مىنە، وسى ءىس-شارادان سوڭ شانحاي قىتايدىڭ ەڭ تازا قالاسى دەپ تانىلىپ، قىتاي ۇكىمەتى «ەكولوگيالىق - جاسىل باقشا»- دەپ تاۋىپ، ارنايى ماراپاتتاعان. مىنە، وسىدان نەگە ۇلگى الماسقا؟ ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى قولداۋ كورسەتىلىپ، ەكولوگيالىق تازا قالالارىمىزدى دارىپتەپ، ماداقتاپ وتىرسا، ارينە، قالالارىمز ەكولوگياسىن تازارتۋعا ۇمتىلىپ، ارالارىندا باسەكەلەستىك تۋاتىن ەدى.

اۆتوكولىكتەردىڭ شىعاراتىن ۋلى گازدارمەن كۇرەس جۇرگىزۋ وتە قيىن. سەبەبى مىنا شارالاردى دا ىسكە اسىرۋ قاجەت: اۋىر جۇك ماشينالاردىڭ قالانىڭ ىشىمەن جۇرۋگە تىيىم سالۋ، ءبىر مارشۋتپەن جۇرەتىن بىرنەشە اۆتوبۋستاردىڭ شوعىرلانۋىنا جول بەرمەي، بەنزينمەن جۇرەتىن كولىكتەردىڭ اۋاعا شىعاراتىن گازدارىن ۇستاپ قالاتىن باقىلاپ-رەتتەگىش قوندىرعىلاردى پايدالانۋ، سونداي-اق بارلىق جەڭىل، جۇك جانە قوعامدىق اۆتوكولىكتەردى گازعا كوشىرۋ ءتيىمدى. ول ءۇشىن قالانىڭ ءىشى مەن سىرتىنداعى جانارماي قۇيۋ بەكەتتەرىن جاۋىپ، ولاردىڭ ورنىنا گاز قۇيۋ بەكەتتەرىن ورناتۋ قاجەت.

گازدى پايدالانۋ وتە ءتيىمدى، سەبەبى ودان اۋا لاستانبايدى جانە ونى قولدانۋ وتە ارزانعا تۇسەدى. الماتىدا نەگىزىنەن مەترو، تروللەيبۋس پەن ترامۆايدى كەڭىنەن پايدالانعان ءتيىمدى. قالادا سالىنىپ بىتپەي جاتقان مەترو كەلەشەكتە جۇمىس ىستەيتىن بولسا، وندا الماتىداعى كولىكتەردىڭ جۇمىستارى ايتارلىقتاي جاقساراتىن بولار ەدى.

سوڭعى كەزدە، الماتى شاھارىندا كەمتار باللاردىڭ دۇنيەگە كەلۋى. تىنىس الۋ، وكپە دەرتتەرىنىڭ كوبەيۋى اۋانىڭ لاستانۋىنان بولىپ وتىر. سوندىقتان بارلىعىن قازىردەن باستاپ قولعا الماساق ەرتەڭ كەش بولادى. «تازا - اۋا جانعا داۋا». ەندەشە، تۋعان قالامىز تەك قانا ەكولوگيالىق تازا تۇعىردان كورىنسىن دەسەك ءبارىمىز بىرگە ات سالىسايىق!

«اباي-اقپارات»