قازىر  ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى كامەلەتكە تولماعانداردىڭ تەمەكى شەگۋىنە جانە سپيرتتىك ىشىمدىكتەردى ىشۋىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىر. زاڭمەن  قاتاڭ بەكىتىلگەن بۇل ءتارتىپ وسى كەزگە دەيىن دۇرىس قاداعالانباي كەلگەن بولاتىن. سونىڭ كەسىرىنەن سىرانى سىمىرەتىن جانە ءتۇتىندى بۋداقتاتاتىن جاستار، وقۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاستاردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتۋدە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ توندىرۋدە.

قازىر  ەلىمىزدىڭ قۇقىق قورعاۋشىلارى كامەلەتكە تولماعانداردىڭ تەمەكى شەگۋىنە جانە سپيرتتىك ىشىمدىكتەردى ىشۋىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتىر. زاڭمەن  قاتاڭ بەكىتىلگەن بۇل ءتارتىپ وسى كەزگە دەيىن دۇرىس قاداعالانباي كەلگەن بولاتىن. سونىڭ كەسىرىنەن سىرانى سىمىرەتىن جانە ءتۇتىندى بۋداقتاتاتىن جاستار، وقۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاستاردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتۋدە، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ توندىرۋدە.

رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا ەلiمiزدە 13-15 جاس ارالىعىنداعى ءاربiر ءۇشiنشi ءجاسوسپiرiم تەمەكi شەگەتiن كورiنەدi. مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل كورسەتكiش الەمدە اسا جوعارى كورسەتكiشتiڭ قاتارىنا جاتقىزىلادى. قازiر وقۋشىلار اراسىندا شىلىمعا تاۋەلدiلەر سانىنىڭ ارتۋىنا كوشەلەردە iلiنگەن پاراقشالار، تەلەديدار مەن گازەت-جۋرنال بەتتەرiندە تەمەكi جارناماسىنىڭ جيi بەرiلۋi مەن باسىلۋى ايتارلىقتاي اسەر ەتiپ وتىر. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكiلدەرi تەمەكi ونiمدەرiن جارنامالايتىن ناسيحاتتىق شارالار تولىق ءارi تۇتاس توقتاتىلسا، شىلىم شەگەتiندەردiڭ سانى 16 پايىزعا تومەندەيتiنiن كولدەنەڭ تارتادى. سوندىقتان كوشەلەردە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان (گازەت، جۋرنال، تەلەديدار، راديو، ينتەرنەت سايتتارى، پلاكاتتار مەن بيلبوردتار، قوعامدىق كولiكتەردiڭ سىرتى ت.ب.) نيكوتيندiك ونiمدەردi الاستاۋ وتە ماڭىزدى. ەگەر جارنامالىق تۇرعىدا ناسيحات جاساۋعا تىيىم سالىنباسا، 2025 جىلعا بارعاندا 1,5 ملرد. پەندە تەمەكiنiڭ قۇربانىنا اينالادى. ال شىلىم شەگەتiندەردiڭ 95 پايىزى وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنە ۇرىنادى ەكەن. جەر شارىنداعى 2 ميلليارد ءجاسوسپiرiم مەن جاستاردىڭ ساناسى نيكوتينمەن ۋلانعان. قازاقستاندا بۇل كورسەتكiش - 120 مىڭ. سوراقىسى سول، جىل سايىن 25 مىڭ، كۇن سايىن 70 قازاقستاندىق تەمەكiنiڭ كەسiرiنەن تۋىنداعان دەرتتەن كوز جۇمادى... ەزۋiنە تەمەكi قىستىرعانداردىڭ ەڭ جاسى - 8-دە. بۇل - رەسمي دەرەك. بەيرەسمي دەرەكتەردi سويلەتسەك، نەبiر سوراقىلىقتىڭ بەتi اشىلارى انىق. ال، قازاقستاندا ناپاقا تاۋىپ جۇرگەن تەمەكi كومپانيالارى، تاپقان تابىستارىنىڭ 80-90 پايىزىن ءوز ەلدەرiنە قاراي شەكارا اسىرادى ەكەن. دەمەك، قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن ۋلاعان تەمەكiدەن تۇسكەن پايدانىڭ قىزىعىن جاتجۇرتتىقتار كورۋدە.
ال قازاقستان حالقىنىڭ 27 پايىزى (4 ميلليون ادام) تەمەكi تارتادى. 4 ميلليوننىڭ 600 مىڭنان  استامى قىز-كەلiنشەك بولسا، 120 مىڭى - 13-15 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپiرiمدەر. ەزۋiنە شىلىم قىستىرعانداردىڭ ۇشتەن بiرi, كەيدە تiپتi, تەڭ جارتىسى اجالىنان 15 جىل بۇرىن ولەدi ەكەن. ولاردىڭ 95 پايىزدان استامى وكپەنiڭ قاتەرلi iسiگiنە ۇشىرايدى. وتانداستارىمىزدىڭ باسىم بولiگi 20-عا تولماي جاتىپ، شىلىمنىڭ ء"دامiن" تاتادى ەكەن. وقۋ ورىندارىندا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر قوڭىراۋ كەزiندە بۇرقىراتىپ تەمەكى تارتادى. وقۋ ورنىندا تەمەكى تارتۋعا بولمايدى دەپ، قانشا ەرەجە شىعارعانىمەن ونى قاداعالاپ جاتقان ەشكىم جوق.  بiزدە قۇزىرلى زاڭ بولعانىمەن، كۇنi بۇگiنگە دەيiن قوعامدى تەمەكiنiڭ زيانىنان ساقتاۋ شاراسى ورىندالماي كەلەدi. ونى تارتىپ كورمەگەن ادام دا اينالاداعى "شەككiش" ادامداردىڭ تۇتiنiنەن ۋلانىپ جاتاتىنىن بايقاماي قالادى. نەگiزiندە زاڭ بويىنشا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق تۇرعىنىنا قوعامدىق ورىندا تەمەكi تارتۋعا جانە ونى جارنامالاۋعا تولىقتاي تىيىم سالىنادى دەلiنگەنمەن، بۇل ورىندالىپ جاتىر ما؟ ەلiمiزدە كامەلەتكە تولماعان جاسوسپiرiمدەرگە تەمەكi ساتۋعا تىيىم سالىنعانمەن، قازiر كiشكەنتاي بالالارعا دۇكەندەر مەن دۇڭگiرشiكتەردە ساتا بەرەتiنi بارىمىزگە بەلگىلى. الەۋمەتتiك ساۋالنامادان بەلگiلi بولعانداي، قازiر جاسوسپiرiمدەردiڭ 80 پايىزى دۇكەندەردەن تەمەكiنi ەش قيىندىقسىز ساتىپ الادى ەكەن. ءتىپتى ساتۋشىلاردىڭ ءاربiر ءۇشiنشiسi كامەلەتتiك جاسقا تولماعاندارعا ساتۋعا بولمايتىندىقتارىن بiلمەيتىن بولىپ شىققان.
بۇگىندە ايەل ادامداردىڭ تەمەكى شەگۋدە بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەنى بەلگىلى. بولاشاق انا-قىز بالالاردىڭ تەمەكىگە جاقىن بولۋى وتە قاۋىپتى. اسىرەسە، قازاق قىزدارى اراسىندا تەمەكى شەگۋشىلەر كوبەيدى. ول دەنساۋلىققا زيان. قىز دەگەن بولاشاق انا، ەرتەڭ ودان تۋعان بالا دا اۋرۋشاڭ بولادى. تەمەكىنى ءبىر باستاسا توقتاتۋ قيىن. جۇكتى بولعاندا دا ايەل ادامدار شەگە بەرەدى، ەرتەڭ ۇلتتىڭ قاتارىن اۋرۋشاڭ ۇرپاق تولىقتىراتىن بولادى، بۇل دەگەنىڭىز، ناعىز قاسىرەت.

ادامدار تارتاتىن تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى تانگە زياندى جانە ۋلى زاتتاردىڭ جيىنتىعى بولسا، ولاردىڭ ەڭ قاۋىپتىسى - نيكوتين، سينيل قىشقىلى، كومىر قىشقىلى، سىركە قىشقىلى، ازوت، ەفير مايى جانە وكپە راگىنە ۇشىراتاتىن ءارتۇرلى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر (بەنزپيرەن، پولوني، ۆيسمۋت، ت.ب.). نيكوتين ەڭ ۋلى. سالماعى 16-20 كەلى يتكە ءبىر تامشى، جىلقىعا 7-8 تامشى نيكوتين بەرسە، ولار ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە-اق ءولىپ قالادى. ادامدى دا ءبىر تامشى نيكوتين سەسپەي قاتىرادى. 1 تامشى نيكوتين 10-12 تال تەمەكىدە بولادى. تەك تەمەكى تارتقاندا ادام اعزاسى نيكوتيندى توتە قاننان ەمەس، تىنىس جولىمەن قابىلدايتىندىقتان ادام بىردەن ۋلانىپ ولمەيدى.

ماماندار تەمەكىنى تاستاۋ، نيكوتينگە دەگەن قۇمارلىق الكوگول مەن ناركوتيككە قاراعاندا وڭاي ەكەندىگىن ايتادى. ءتىپتى بۇگىندە تەمەكىنى تاستاۋعا ارنالعان مەديتسينالىق كوپتەگەن پرەپاراتتار شىعارىلا باستادى، ولار تەمەكىگە تاۋەلدىلىكتەن تەز ايىعۋعا كومەكتەسەدى. قۇمارلىق ۇستاعان كەزدە اۋىزعا سالاتىن ساعىز، كونفەتتەردە شىعارىلۋدا. دەگەنمەن مۇنىڭ ەشقايسىسى دا ادامنىڭ ءوز ەرىك-جىگەرىنە سەنىپ ارەكەت ەتۋىنە جەتپەيدى.

ۇلت بولواشاعىن ويلاساق، تەمەكىنى شەكتەۋ تۋرالى زاڭدارىمىزدى كۇشەيتىپ، جاس ۇرپاققا دۇرىس ءتالىم-تاربيە، ونەگە كورسەتۋىمىز كەرەك.

«اباي-اقپارات»