- اعىمداعى جىل - قازاق تاريحى ءۇشىن ايتۋلى جىل. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا - 550 جىل، ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا - 300 جىل، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل، ال الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا - 145 جىل. ايتۋلى داتالار تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىمەن قاتار كەلىپ وتىر. اتاۋلى جىلداردى ازاتتىعىمىزدىڭ مەرەيتويىمەن ساباقتاستىرىپ اتاپ ءوتۋ جاعى اقساپ تۇرعان جوق پا؟ قالاي ويلايسىز؟
- بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. ساياسي تۇرعىدان قاراعاندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ - وتە ورىندى دەپ ويلايمىن. بيلىكتىڭ ءوزى بۇگىندە قازاق تاريحىنىڭ باي ەكەنىن، مەملەكەتتىك ءداستۇرى بۇرىننان بار بولعانىن جاقسى تۇسىنەدى. كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر فاكتى بار: قازاقتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتى رەسەيدەن بۇرىن قالىپتاسقان. قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى 1460-شى جىلدار دەپ ايتامىز، بىرەۋلەر 1459, 1963, ەندى بىرەۋلەر 1472 جىل دەپ ايتىپ ءجۇر. قالاي دەگەنمەن دە 15-ءشى عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى شۋ وزەنىنىڭ بويىندا قازاق حاندىعى بوي كوتەردى. ال ورىس مەملەكەتى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت رەتىندە 1613 جىلى عانا ورناي باستادى. سول جىلى ورىس كنيازدارى جينالىپ ميحايل رومانوۆتى پاتشا ەتىپ سايلادى. مىنە، بۇل - پارودوكس.

- اعىمداعى جىل - قازاق تاريحى ءۇشىن ايتۋلى جىل. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا - 550 جىل، ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا - 300 جىل، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل، ال الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا - 145 جىل. ايتۋلى داتالار تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىمەن قاتار كەلىپ وتىر. اتاۋلى جىلداردى ازاتتىعىمىزدىڭ مەرەيتويىمەن ساباقتاستىرىپ اتاپ ءوتۋ جاعى اقساپ تۇرعان جوق پا؟ قالاي ويلايسىز؟
- بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىنا باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. ساياسي تۇرعىدان قاراعاندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ - وتە ورىندى دەپ ويلايمىن. بيلىكتىڭ ءوزى بۇگىندە قازاق تاريحىنىڭ باي ەكەنىن، مەملەكەتتىك ءداستۇرى بۇرىننان بار بولعانىن جاقسى تۇسىنەدى. كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن ءبىر فاكتى بار: قازاقتىڭ ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتى رەسەيدەن بۇرىن قالىپتاسقان. قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى 1460-شى جىلدار دەپ ايتامىز، بىرەۋلەر 1459, 1963, ەندى بىرەۋلەر 1472 جىل دەپ ايتىپ ءجۇر. قالاي دەگەنمەن دە 15-ءشى عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى شۋ وزەنىنىڭ بويىندا قازاق حاندىعى بوي كوتەردى. ال ورىس مەملەكەتى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت رەتىندە 1613 جىلى عانا ورناي باستادى. سول جىلى ورىس كنيازدارى جينالىپ ميحايل رومانوۆتى پاتشا ەتىپ سايلادى. مىنە، بۇل - پارودوكس.
كەڭەس زامانىندا قازاقتا مەملەكەت بولماعان دەگەن يدەولوگيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇردى. سودان ورىستاردا «مەملەكەت بولعان» ەكەن، ال بىزدە «مەملەكەت بولماعان» ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستى. ال قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز سياقتى تۇركى حالىقتارى تاريحي ارەناعا 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىندا شىققان. قازاق حاندىعى قۇرىلعاندا قازاق، نوعاي، وزبەك بولىپ بولىنگەن. سونىڭ ىشىندە، وكىنىشكە قاراي، نوعايلار بۇگىندەرى وزدەرىن جوعالتىپ الار جاعدايدا تۇر. قازىر رەسەي ايماعىندا كوپ بولسا 100 مىڭ نوعاي بار شىعار. ال كەزىندە ولاردىڭ قازاق حاندىعىمەن تەرەزەسى تەڭ ەدى. قازاق حاندىعى مەملەكەتكە ءتان سايلاۋ مەكەمەلەرى، جىراۋلار، بيلەر ينستيتۋتى بار، كادىمگى دەموكراتيالىق فورمادا دامىعان مەملەكەت بولاتىن. ال وزبەكتەر، مەنىڭ بايقاۋىمشا، ايماقتىق دەڭگەيدە قالدى. حيۋا حاندىعى، قوقان حاندىعى، سامارقاند ءۋالاياتى، تاشكەنت بولىپ بولەك-بولەك تۇردى. كەيىنىرەكتە، ياعني 20-شى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. ال قىرعىز مەملەكەتى ەنيسەيدە قۇرىلعان. سودان ايىرىلىپ قالعاننان كەيىن 20 عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى رەسپۋبليكا رەتىندە قالىپتاسا باستادى. مەملەكەت دەگەنىمىز - تەك حاندى سايلاۋ عانا ەمەس، ءبىر جارعىمەن ءومىر ءسۇرۋ جانە وتە ماڭىزدى ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق حاندىعى ورالدىڭ ارعى جاعىنداعى كورشىدەن كوش ىلگەرى دامىدى.
قازاق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ايانباي سوعىسقان حالىق. بۇل وتە ۇزاق اڭگىمە. ءبىر عانا 20-شى عاسىردىڭ باسىن الايىق، الاش زيالىلارى مەن بولشەۆيكتىك توپ قۇرامىندا جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، سۇلتانبەك قوجانوۆتار - وسى ەكى تاراپتىڭ دا تۇپكى ويلارىنىڭ نەگىزى بۇرىنعى قازاق مەملەكەتىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. سول ازاماتتاردى العا جەتەلەپ وتىرعان وسى يدەيا ەدى. ول يدەيا وسىدان 20 جىل بۇرىن عانا جۇزەگە استى. قازاق تاۋەلسىز ەل اتاندى. سوندىقتان ءبىز تاۋەلسىزدىك تۋرالى ايتقاندا، بۇرىنعى تاريحىمىزدى ۇمىتپايمىز. سەبەبى بايىرعى تاريحىمىزدى اجەپتاۋىر زەرتتەپ قالدىق. سالىستىرىپ ايتسام، فرانتسياداعى پاريج كوممۋناسى 72 كۇن عانا ءومىر سۇرگەن ەكەن. بۇل پسەۆدوسوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ العاشقى مىسالدارى ەدى. مىنە، سول نەبارى ەكى ايدان استام ۋاقىت عانا ءومىر سۇرگەن پاريج كوممۋناسى تۋرالى مىڭنان استام زەرتتەۋلەر مەن مونوگرافيالار جازىلىپتى. ولاي بولسا، تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل تولعان قازاقستان تۋرالى دا مىڭداعان زەرتتەۋ جازىلۋى كەرەك. سول زەرتتەۋلەر ارقىلى ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ساناسىنا ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز دەگەن يدەيانى ءسىڭىرۋىمىز كەرەك.
- ءسىز باسقاراتىن مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ جاڭا تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەيتىن، تاريح عىلىمىنا جاڭا وي-تۇجىرىمدار ۇسىناتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىراتىن عىلىم ورداسى بولۋدى ماقسات ەتەدى. بۇل ماقسات قانشالىقتى ورىندالىپ وتىر؟ جاڭا تاريحتى جازۋداعى جاس عالىمداردىڭ ۇلەسى قانداي؟
- ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ قۇرامى وتە جاس. قاتەلەسپەسەم، كادرلارىمىزدىڭ ورتاشا جاسى - 37 بولسا كەرەك. باسقا ينستيتۋتتاردا 42-47 جاستى قۇرايدى. بىزدە جاس عالىمدار كەڭەسى بار. باۋىرجان ەڭسەپوۆ دەگەن جىگىت باسقارادى. ءوزى 27 جاستا. سونىمەن قاتار نيكولاي لاپين، انار گابدۋللينا، رۇستەم قۇدايبەرگەنوۆ، مارال تومانوۆا سياقتى جاستار بار. جاستاردى كوپ شاقىرامىز. كەلەم دەگەن مامانعا ۆاكانسيا بار. بىراق ولارعا قويىلاتىن تالاپ تا جوعارى. مىسالى، كەم دەگەندە عىلىم كانديداتى بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ونىڭ زەرتتەپ، جازىپ جۇرگەن عىلىمي ەڭبەگى بولۋى شارت. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارى وتە كوپ. بىراق سولاردىڭ اراسىندا شىنايى عىلىمدى ءىلىپ الىپ كەتەتىن ماماندار از ەكەنى كورىنىپ تۇر. بىزدەر - عالىمدار جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى پەداگوگ تاريحشىلار جانە عىلىمي جۇمىس اتقاراتىن عالىم-تاريحشىلار بولىپ ەكىگە بولىنەمىز. بۇل ەكى توپقا قويىلاتىن تالاپ ەكى باسقا. وسى ماسەلەنى ۇمىتپاعان ءجون. ينستيتۋت دايىنداعان ونىمدەر تۋرالى مىناداي كورسەتكىشتەر كەلتىرۋگە بولار ەدى. ينستيتۋت 2008 جىلى قازان ايىندا جيناقتالدى، ديرەكتور رەتىندە مەن ءوزىم قازاننىڭ 8-دە جۇمىسقا شىقتىم. ءبىز 2009 جىلى 15 كىتاپ، 2010 جىلى 14 كىتاپ شىعارساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا 20 كىتاپ شىعارماقپىز. ونىڭ اراسىندا وقۋلىق، حرەستوماتيا، حرونيكا سياقتى ءىرى ەڭبەكتەر بار. سونىمەن قوسا كوپتەگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار، فورۋمدار وتكىزدىك. 2010 جىلى تمد ەلدەرى تاريحشىلارىنىڭ 2 فورۋمى، تۇركى وركەنيەتى كونگرەسى ت.ب. ءوتتى. ينستيتۋت عالىمدارى كاسىبي تاريحشىلار اكادەمياسىن، تاريحشىلار ليگاسىن قۇردى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسىپ بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ.
- كەيبىر ازاماتتار مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىن كەزىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانىندا جۇمىس اتقارعان پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنا بالايدى. سونىمەن، بۇل ينستيتۋتتىڭ باياعى كەڭەستىك ينستيتۋتتان ايىرماسى نە؟ الگىندەي پىكىرلەردىڭ تۋىنداۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟
- كەڭەس وداعى كەزىندە الماتىدا ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتى بولدى. ەڭ جاقسى عيمارات سولارعا بەرىلەتىن. بىراق تاريحتى قالاي جازۋ كەرەكتىگىن ولارعا ماسكەۋ ايتىپ وتىراتىن. ارينە، تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى تاريحتىڭ كوپتەگەن عىلىمي جاڭالىق اشقانىن جوققا شىعارمايمىز. ايتكەنمەن، ولار ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جۇمىس ىستەدى. ال كوپشىلىك ءبىزدىڭ تاريحتى الماتىداعى پارتيا تاريحى ينستيتۋتى جازىپ وتىر دەپ ويلايتىن. شىندىعىندا، ول ينستيتۋت ماسكەۋدىڭ ايتقانىن قاعازعا تۇسىرەتىن مەكەمە عانا بولدى. تاريحتىڭ وسىنداي ءبىر قيىن جاعى بار، ول - بيلىكتىڭ تاريحقا ارالاسۋى. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر تاماشا تۇسى، تاريحشىلارىمىز ءۇشىن «التىن عاسىر» تۋدى. قازىر ارحيۆتەر اشىق، سوعىس تۋرالى دەيسىڭ بە، تاۋەلسىزدىك دەيسىڭ بە، وتكەن زامان دەيسىڭ بە، بارلىق مالىمەتتى قاراۋىڭا مۇمكىندىك بار. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا قىتاي، گەرمانيا، پولشا ەلدەرىنە بارىپ جاتقان عالىمدار بار. سوسىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە، قازىر تسەنزۋرا جوق. بۇرىن كىتاپ شىعارۋ ءۇشىن رۇقسات الۋ شارت ەدى. قازىر تسەنزۋرا جوق، بىراق رەتسەنزيا وتە قاجەت سەكىلدى. سەبەبى قازىر تاريحتى جازۋعا تراكتورشى دا، زووتەحنيك تە، دارىگەر دە ارالاسا باستادى. ولار تاريح جازۋ وڭاي دەپ ويلايتىن سياقتى.
- ءسىز ايتقان مۇمكىندىكتى تاريحشىلارىمىز قالاي پايدالانىپ جاتىر؟
- ءبىراز ەڭبەكتەر جازىلدى. قازاقستان تاريحىنىڭ 20-شى، 30-شى جىلدارى جاقسى زەرتتەلدى. ايتالىق، الاش ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسى تۋرالى، اشتىق تۋرالى ەڭبەكتەر شىقتى. سونىمەن قوسا ءالى دە بولسا، تاريحشىلارىمىزدىڭ قوعام الدىنداعى قارىزى مول.
- سوندا تاريحىمىزدىڭ قاي كەزەڭى قامتىلماي وتىر دەپ ويلايسىز؟
- ايتا بەرسە، وتە كوپ. كونە زاماننىڭ ءوزىن جازعان تاريحي ەڭبەكتەردىڭ ءبارىن قايتا قاراۋىمىز كەرەك. بۇل ءسوزىمنىڭ كەيبىرەۋلەرگە ۇنامايتىنىن جاقسى بىلەمىن. بىراق اقيقاتى سول. مىسالى، ساق ءداۋىرىن الساق، بۇرىن كەڭەس زامانىندا ساقتاردىڭ ءتىلى يران، پارسى ءتىلى دەپ كورسەتىلدى. سول كەزدە شىققان قازاقستان وقۋلىقتارىن قاراپ كورىڭىزشى، ءدال سولاي جازىلعان. ال سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا، ساق، ۇيسىندەر كونە تۇرىك تىلىندە جازىپ، سول تىلدە سويلەگەن ەكەن. بۇل جاڭالىق پا؟ جاڭالىق! بىزگە كەرەك پە؟ كەرەك! بۇرىن قازاق حاندىعى تۋرالى ايتىلعان تاريحتا تۇركى قاعاناتى تۋرالى ايتىلمايتىن. ايتقان كۇننىڭ وزىندە تاپتىق كوزقاراسقا سۇيەنەتىن. جالپى، كەڭەس كەزەڭىندەگى تاريحتىڭ دامۋى تاپتىق كۇرەسكە نەگىزدەلدى عوي. ماركستىڭ «لوكوموتيۆوم يستوري ياۆلياەتسيا بوربا كلاسسوۆ» دەگەن ءسوزى دە بار. سول سوزگە سۇيەنگەن تاريحشىلار كونە ريم بولسىن، كونە قازاقستان بولسىن، تەك قانا قاناۋشى تاپ پەن قانالۋشى تاپ اراسىنداعى كۇرەستى كورسەتەتىن ادەت تاپقان سول كەزدە. ءبىز قازىر ول يدەولوگيادان باس تارتۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى كىتاپتارىمىز سول يدەولوگيامەن جازىلعان. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىن الايىق. تاريحشىلار سول ءۇشىن تالاي تاياق تا جەدى، سوتتالدى، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەرى دە بار. قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ اننا يوانناگا حات جازعانى سەبەپ بولدى، سودان كەيىن ورىستار كەلىپ ءبىزدى ءوز بيلەۋىنە العان دەيدى وقۋلىقتاردا. ال ورىستىڭ كليۋچەۆسكي، كارامزين، سولوۆەۆ دەگەن تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ بىردە-بىرەۋىندە ابىلقايىر حاننىڭ حاتى تۋرالى ايتىلمايدى. نەگە؟ سەبەبى ابىلقايىردىڭ حات جازعانى راس بولعانىمەن، قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى سول ءبىر حاتقا قاراپ قالعان جوق ەدى. بۇل - رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن قازاقستاندى وزىنە قوسىپ الۋ ساياساتى بولاتىن. مەنىڭ زەرتتەۋلەرىم بويىنشا، بايقاساڭىزدار پامير تاۋىنىڭ ارعى جاعىنداعى ايماققا - اۋعانستان، ءۇندىستان جەرىنە اعىلشىندار كەلىپ توقتايدى دا، بەرگى سولتۇستىك جاعىنداعى - تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، قازاقستان - بارلىعى رەسەي يمپەرياسىنا كىرەدى. سوعان قاراپ، ن.حالفين دەگەن كەڭەس زامانىنداعى ءبىر جاقسى تاريحشى رەسەي مەن بريتان يمپەرياسىنىڭ اراسىندا كەلىسسوزدەر بولعان دەيدى. قۇپيا پروتوكولدار بولعان سياقتى. بۇل دا زەرتتەۋگە تۇرارلىق دۇنيە. سونىمەن قاتار قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى، دامۋىن دا قايتا زەرتتەۋىمىز كەرەك. 1460 جىلدارى شۋدىڭ بويىندا تۋ كوتەرگەن كىپ-كىشكەنتاي عانا قازاق حاندىعى ەلۋ جىلدان كەيىن جەرىنىڭ ءبىر جاعى سىبىردە، ءبىر جاعى جايىققا، وڭتۇستىگى تاشكەنتكە، شىعىسى التايعا سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن ەلگە اينالدى. قازاق حالقى وسى زامانعا دەيىن ءبىر تىلدە، ءبىر دىندە بولعان جانە سوزدەرىندە ديالەكتى جوق. نەگە؟ بۇل ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەنىڭ ارقاسى. ال باسقا ەلدەر 20-30 جىلدان كەيىن قۇرىپ كەتىپ وتىردى عوي. قازاق حاندىعى وسى جەردەن ايىرىلماي كەلدى، ءبىز سونى ءالى تولىققاندى زەرتتەگەن جوقپىز، ال ونىڭ گەوساياسي ماڭىزى، قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ مىقتىلىعى اشىق ايتىلعان جوق.
سونىمەن قاتار ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلە بار، قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى قالاي ورنادى؟ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحتا كەڭەس وكىمەتى ءبىزدىڭ ەلگە وڭاي ورناي سالعانداي ەتىپ كورسەتىلگەن. سوندا قازاق بولشەۆيكتەرگە بىردەن باعىنا سالدى ما دەگەن سۇراق تۋادى. ولاي بولسا، 30-40 جىلدارعا دەيىن قازاق دالاسىندا نەگە كوتەرىلىستەر باسىلمادى؟ دەمەك، كەڭەس وكىمەتى قازاق دالاسىن 2-3 جىلدا جاۋلاپ الدى دەگەن بەكەر ءسوز. نەگىزى، قازاق كەڭەس وكىمەتىن قابىلداماعان حالىق. بولشەۆيكتەردىڭ 1917 جىلى رەسەي بيلىگىنە گەرمانيانىڭ باس شتابىنىڭ اقشاسىمەن كەلگەنىن بۇرىن دا جازعان جوق ەدىك، سونى وقۋلىقتارعا مەن جازدىم. ول دالەلدەنگەن نارسە. ال كەڭەس زامانىندا قازاق قوعامى قالاي وزگەردى؟ ءبىز وسىعان دا ءالى جاۋاپ بەرگەن جوقپىز. رەپرەسسيا بولعانىن ايتامىز، اشتىق بولعانىن ايتامىز، ۇلى وتان سوعىسىن ايتامىز. بىراق وسى كۇنگە دەيىن ۇلى وتان سوعىسىندا قانشا قازاقستاندىقتىڭ قاتىسقانى، قانشاسىنىڭ قازا تاپقانى تاعى بەلگىسىز.
- 400 مىڭنان استام قازا تاپتى دەيدى عوي.
- ول - قاتە تسيفر. ول ساندى كەم دەگەندە ەكىگە كوبەيتۋ كەرەك. سەبەبى 1945 جىلى ستالين ۇوس-دا سوۆەت حالقىنىڭ 7 ميلليونى قازا تاپتى دەدى. ون جىلدان كەيىن حرۋششەۆ اقش-تا ەيزەنحاۋەرمەن كەزدەسكەندە 20 ملن ادام وپات بولدى دەدى. كەيىنىرەك عالىمدار بۇل سوعىستا 28 ملن ادام جوعالتتىق دەپ ايتىپ وتىردى. ال 1991 جىلى كەڭەس وكىمەتى قۇلاردىڭ الدىندا قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ جاريالاعان دەرەگىندە 30 ملن-داي ادام قازا تاپتى دەلىنگەن. شەتەلدىك م.حاينەس دەگەن عالىمنىڭ ايتۋىنشا، سەڭەس وكىمەتى 42 ملن ادامىنان ايىرىلدى. سوندىقتان دا سوعىسقا قاتىسقان، سوعىستا قازا تاپقان قازاقستاندىقتاردىڭ سانىن قايتا قاراۋىمىز كەرەك.

<!--pagebreak-->

- ۇلى وتان سوعىسى دەمەكشى، وتكەن جىلى رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۆلاديمير پۋتين ورىس حالقىمەن «تىكەلەي جەلىدە» سۇحباتتاسىپ وتىرىپ، ۇوس-دا ورىس حالقىنىڭ ارقاسىندا جەڭىسكە جەتتىك دەدى. سوزبە-ءسوز كەلتىرسەم، «ستاتيستيكا ۆرەمەن ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى سۆيدەتەلستۆۋەت، چتو نايبولشيە پوتەري پونەسلا يمەننو رسفسر - سۆىشە 70 پروتسەنتوۆ. ەتو زناچيت، چتو ۆوينا ۆىيگرانا، نە حوچۋ نيكوگو وبيجات، زا سچەت يندۋستريالنىح رەسۋرسوۆ روسسيسكوي فەدەراتسي. ەتو يستوريچەسكي فاكت، ەتو ۆسە ۆ دوكۋمەنتاح»، - دەپ مالىمدەدى. ۇوس-نا قازاق دالاسىنان اتتانعان سوستاۆ-سوستاۆ وق-دارىلەر تۋرالى نەگە ايتىلمادى دەپ ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، 70 پايىز دەگەن تسيفردى قايتا قاراۋ كەرەك. بۇل سوعىستا ورىسپەن قوسا، تەپەرىش كورگەن، ايانباي سوعىسقان ۋكرايندار مەن بەلارۋستار دا بار. ولاردى نەگە ايتپاسقا؟ سوسىن قولىنان كۇش كەلگەنشە كاۆكاز حالىقتارى دا سوعىستى. ورتالىق ازيا حالىقتارى - قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار دا سوعىسقا اتتاندى. رەسەيگە جاقىن بولعان سوڭ با، قازاقتار سوعىستىڭ اۋىر نۇكتەلەرىنە ءتۇسىپ قالىپ وتىردى. 1941 جىلى كۇزدە ماسكەۋدە، سوسىن 1942-1943 جىلدارى ستالينگرادتا، كۋرسك تۇبىندە شايقاستى. بەرلينگە بارعان قازاقستاندىقتار دا كوپ. ارينە، سان جاعىنان ورىستار كوپ ەدى، بىراق باسقا حالىقتاردىڭ دا جوعالتقانى از بولعان جوق. سوندىقتان بۇلاي دەپ سويلەۋ ادامي جاعىنان دا، مورالدىق جاعىنان دا بىلدەي ءبىر ەلدىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا جاراسپايدى. بۇل جەردە ماسەلە تەك پۋتيندە ەمەس، ورىستار ءتۇسىرىپ جاتقان ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەردە دە «ورىس ارمياسى»، «ورىس جەڭىسى» دەگەن سوزدەر كوپ ايتىلادى. قايتا بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە باسقا ۇلتتاردى كورسەتەتىن. قازىر ولاي ەمەس. قالاسىن-قالاماسىن، بۇل كەڭەس حالقىنىڭ جەڭىسى. ونى تاريحتان سىزىپ تاستاي المايسىز. ال ەگەر ورىس ساياساتكەرلەرى جاڭاعىداي بۇرمالاي بەرسە، باسقا حالىقتار، ارينە، رەنجيدى.
- بىراق وسى مالىمدەمەگە تمد كولەمىندەگى ەشبىر ەلدىڭ رەسمي ورگانى پىكىر بىلدىرمەدى. مۇنى كەزدەيسوق بىرەۋ ەمەس، ۇكىمەت باسشىسى ايتىپ وتىر ەمەس پە؟
- ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە ارنالعان ماسكەۋدەگى شاراعا كوپ ەلدەردىڭ وكىلدەرى بارماي ءجۇر عوي. بۇل ديپلوماتيالىق تىلمەن ايتقاندا، قارسىلىق بەلگىسى بولىپ سانالادى.
- قوعامدا «حالىق تاريحشىلاردىڭ نە جازىپ جاتقانىن بىلمەيدى» دەگەن پىكىر بار. ولاي بولسا، حالىق پەن تاريحشىلار اراسىنداعى بايلانىستى قالاي ورناتۋعا بولادى؟
- تاريحشىلار جازباسا مەكتەپكە، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتار قايدان شىعىپ جاتىر؟ حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىن بىلمەۋى مۇمكىن. سەبەبى قازىر جازىلعان تاريحي كىتاپتار بيۋدجەت قارجىسىنا شىعادى دا، تارالىمى 2 مىڭنان اسپايدى. سوندىقتان ول كىتاپتاردى دۇكەننەن تابا المايسىز. بۇل «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن شىعىپ جاتقان كىتاپتارعا دا قاتىستى ماسەلە. ويتكەنى ول كىتاپتار مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە، كىتاپحانالارعا تاراتىلادى دا، جەكە ادامداردىڭ قولىنا تيمەيدى. ولاي بولسا، كىتاپتاردىڭ تيراجىن كوبەيتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار «قازاقستان تاريحى» دەگەن ارنايى باعدارلاما اشىپ كوممەرتسيالىق جوبا جاساۋعا بولادى.
شىنى كەرەك، ءبىز تاريحىمىزدى ءالى دە بولسا كۇڭگىرت بىلەتىن حالىقپىز. انا ءتىلىن بىلمەيتىن، بىلە تۇرىپ، سىيلامايتىندار بارشىلىق بىزدە. ويتكەنى ولارعا ءوز تاريحىن كەمسىتىپ وقىتقان. قۇلدىق پسيحولوگيامەن وقىتقان، تاريحىڭ جوق دەپ تاربيەلەگەن، ولاي بولسا بۇل ماسەلەنى مەملەكەت تە قولعا الۋى كەرەك، قازاقتىڭ ءوزى دە كوتەرۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامدا مەن تۇسىنبەيتىن ءبىر جاعداي بار، قازاق ينتەلليگەنتسياسى بيلىكتەن ءبىر نارسە كۇتەدى دە وتىرادى. مەن بۇل جەردە بيلىكتى اقتايىن دەپ وتىرعانىم جوق. كەمشىلىگى دە بار شىعار، بىراق زيالى قاۋىم دا حالىق اراسىندا تاريحىمىزدى، ءتىلىمىزدى ناسيحاتتاپ، سانامىزدى قالپىنا كەلتىرۋىمىز ءۇشىن كۇرەسۋى قاجەت. قۇلدىق سانانى جويىپ، ەركىن ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋعا ۇلەس قوسۋى ءتيىس. ماسەلەن، گرۋزيندەر قۇلدىق پسيحولوگيادان تەز شىعىپ كەتتى. بۇلاردىڭ ينتەلليگەنتسياسى مىقتى ما دەپ ويلايمىن. ەگەر ءوز ماسەلەمىزدى ءوزىمىز شەشە الماساق، وندا قانداي حالىقپىز؟ ول ءۇشىن كوپ نارسەنىڭ كەرەگى جوق. تاريحىڭدى سىيلا، انا تىلىڭدە سويلە دەپ بالاڭا دۇرىس تاربيە بەر، بار بولعانى سول.
- مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، ءبىز وقىعان تاريحتىڭ ءبارى سوعىس تۋرالى جازىلعان ەكەن. الەم تاريحى بولسىن، قازاق تاريحى بولسىن، سوعىس تۋرالى «سويلەيتىن». بۇكىل ەل تەك سوعىسىپ عانا ءومىر سۇرگەن بە دەگەن ويعا قالاتىنداي. ول زاماندا مادەنيەت بولماعان با، ول زاماننىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن نەگە وقىمايمىز دەپ ويلايتىنبىز. ال سىزدەر جاڭا تاريحتى جازۋدا وسى ماسەلەنى قانشالىقتى ەسكەرەسىزدەر؟
- شىنىندا دا، كەڭەس وداعى كەزىندە جازىلعان وقۋلىقتاردىڭ بارلىعى بىتپەيتىن سوعىستان تۇرادى. قيت ەتسە، باي مەن كەدەيدى سوعىستىرىپ قويادى. بەيبىت ءومىر ءجۇز جىل تۇرۋى مۇمكىن، ول تۋرالى ءۇش بەت جازىلادى، ال ءۇش جىل سوعىسسا سول تۋرالى ون بەت جازادى. سەبەبى سول كەزدە حالىقتى سوعىسپەن قورقىتىپ ۇستاۋ ساياساتى بولدى. ءبىزدى كادىمگىدەي سوعىسقا دايىندايتىن، امەريكامەن، جاپونيامەن، قىتايمەن قورقىتاتىن. بىلايشا ايتقاندا، تاريح قورقىتىپ-ۇركىتۋ ءپانى بولدى. ول - راس. قازىر بۇل يدەولوگيانى وزگەرتۋ كەرەك. نەگىزى، تاريحتا سوعىس از بولعان. وسى كۇنگە دەيىنگى ءومىردىڭ 98 پايىزىندا حالىق بەيبىت ءومىر كەشكەن. ولاي بولسا، تاريحتى ميليتاريستىك كوزقاراستان ارىلتۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، ءبىر ۇلكەن ورتالىق قۇرىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق تاريحشىلارىن جيناپ، اقىلداسۋ ءۇشىن تاريح وقۋلىعىن جازاتىن تاريحشىلاردىڭ باسىن قوسىپ وتىرۋ قاجەت. ول جيىنعا مادەنيەتتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار مەن سوتسيولوگ عالىمدار دا تارتىلۋى ءتيىس. ءسىز بىزدەن باسقا ەلدىڭ تاريح پانىنە ارنالعان وقۋلىعى كەرەمەت ەكەن دەپ ويلاماڭىز. مەن ادەيى اقش-تىڭ تاريح ءپانى وقۋلىقتارىن الدىرتتىم. ولار ونەرى مەن ايماقتارىن زەرتتەپ كەتەدى ەكەن. ال بىزدە كەڭەس زامانىندا كەشەندى تۇردە زەرتتەپ، ىزدەيتىن. ول جاقسى ەدى. تەك ءبىزدى قۇرتقان يدەولوگيا. سوندىقتان شەت ەلدەردە تاريحتى وقىتۋدىڭ كلاسسيكالىق وقۋلىق ۇلگىسى جاسالدى دەپ ايتا المايمىن.
- «اتامۇرا» باسپاسىنان 2004 جىلى 4-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «دۇنيەتانۋ» وقۋلىعىنىڭ قايتا باسىلعان نۇسقاسىندا ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى بىرنەشە اڭىزدار كەلتىرىلەدى. سودان كەيىن دارۆين ءىلىمى بويىنشا ادامنىڭ مايمىلدان جارالعانى جان-جاقتى تۇسىندىرىلەدى. «دارۆين وسىنداي توقتامعا كەلگەن» دەپ توقتاي سالمايدى. «مۇنى دارۆيننەن كەيىنگى عالىمدار دا زەرتتەپ، قۋاتتاي ءتۇستى» دەپ بالانى سوعان سەندىرەدى. ال جاڭا تاريح ادامدى قالاي پايدا بولدى دەپ وقىتادى؟
- بۇرىنعى ماتەرياليستىك-اتەيستىك كوزقاراس ادامنىڭ جارالۋىنا قاتىستى ءدىني بولجامدى جوققا شىعاراتىن. قازىر بيولوگيا مەن گەنەتيكانىڭ ءوزى ادامنىڭ مايمىلدان ەمەس، ءاۋ باستا-اق ادام رەتىندە قالىپتاسىپ دامىعانىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز مۇنى وقۋلىقتا دا جازدىق. قۇراندا وزىڭنەن اۋمايتىن ادام شىعارام دەپ جازىلعان دەيدى. ءبىز وعان كۇلەتىنبىز. قازىر كلونداستىرۋ دەگەن شىقتى عوي. كوپتەگەن نارسە قۇراندا ايتىلعان. عارىش ماسەلەسى دە. ينستيتۋتتا جاڭادان شىققان كىتاپتاردا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسىپ قالدى دەپ ايتار ەدىم.
- بيلىكتە قانداي ادام وتىرسا، تاريح سوعان ىڭعايلانىپ جازىلادى دەيدى. وسى تۇرعىدان سىزدەر جازىپ جاتقان جاڭا تاريح ساياساتتانىپ بارا جاتقان جوق پا؟ كەزىندە كەڭەستىك جۇيەنىڭ كوزقاراسىمەن جازىلعان تاريح ەندى قازىرگى بيلىكتىڭ كوزىمەن جازىلىپ كەتپەي مە؟ وسىنداي اڭگىمە سىزدەردىڭ ەلباسىعا قاتىستى شىعارىپ جاتقان كىتاپتارىڭىزعا قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن جوق پا؟
- «تاريحتى جەڭگەندەر جازادى» دەگەن ءسوز بار. ەندەشە، بيلىكتىڭ تاريحتى جازۋعا قاتىسى بولادى، وعان ءسوز جوق. ءبىر قىزىعى، ينستيتۋت قۇرىلعالى ءبىز بىرنەشە كىتاپ جاريالادىق. سەندەر سەنبەۋلەرىڭ مۇمكىن. ءبىز ايىنا ءبىر-ەكى كىتاپ دايىنداپ، شىعارىپ جاتىرمىز. بىراق ءبىزدى بىلاي جاز دەپ ەشكىم تسەنزۋراعا سالعان ەمەس. ءبىز نەگە قازىرگى زامان تۋرالى، پرەزيدەنت تۋرالى كوپ جازامىز؟ ال نەگە جازباسقا؟ كسرو قۇلاعان كەزدە ەلدىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ بولسا، ەلدە بولىپ جاتقان يگى وزگەرىستەر سول كىسىنىڭ باستاۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتسا، ەلىمىزدە تىنىشتىق سالتانات قۇرىپ تۇرسا، حالقىمىز باي بولسا، جاڭا استانا سالساق، ۇلتتىق تەڭگەمىزدى ەنگىزسەك، وندا ول كىسى تۋرالى كىتاپ از جازىلىپ جاتىر دەپ ويلايمىن. وركەنيەتتى ەلدەردە مەملەكەت باسشىسى، ءىرى قوعام قايراتكەرلەرى تۋرالى كىتاپتار وتە كوپ شىعادى. باسقا جۇرت تۇلعالار ارقىلى سول ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن بىلەدى. بىزدە ەلباسى تۋرالى كىتاپ جازىلسا، سوعان جاعىنعىسى كەلدى دەپ تۇسىنەتىن ادەت بار. تەك پرەزيدەنت قانا ەمەس، ساياسي تۇلعالارىمىز تۋرالى دا كوپ جازۋىمىز كەرەك. ءتول تاريحىمىزدا، مەملەكەت تاريحىندا اشىلماعان، شەشىلمەگەن ماسەلە وتە كوپ. كەرەي مەن جانىبەك، تاۋكە حاندار، بيلەر، باتىرلار، الاش كوسەمدەرى تۋرالى كوپ ىزدەنىستەر كەرەك. وتان تاريحىندا اشىلماعان بەتتەر ءالى كوپ. قازىر تاريحشىلار ءبىر-بىرىنە ءمىن ايتا بەرمەي بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. قازىرگى تاريحشىلار اراسىندا ءارتۇرلى احۋال بار. بىرەۋلەر جاڭا زامانعا، نارىققا توسەلىپ السا، ەلگە پايدالى ەڭبەك ەتىپ جۇرسە باسقا بىرەۋلەر سول جەرشىلدىك نەبىر بۇقپانتايلىق جاعدايدان شىعا الماي وتىرىپ قالعانى دا راس. كسرو تۇسىندا جازىلعان تاريح نەگە تارتىمسىز ەدى؟ ويتكەنى ول كەزدە تاريح ءبىر عانا كوزقاراسپەن جازىلدى. قازىر بىزدە بىرنەشە تاريح ينستيتۋتتارى بار، ىرگەلى تاريح فاكۋلتەتتەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دە، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دە جۇمىس ىستەپ تۇر. قاراعاندىدا، سەمەيدە ، استانادا، ورالدا بىلىكتى تاريحشىلار شوعىرى قالىپتاستى. بۇل وتە جاقسى نىشان، ارامىزدا ءادىل باسەكە ورنىعۋدا. ءبىز ارىپتەستەرىمىزدى كونفەرەنتسيالارعا، جاڭا كىتاپتى بىرلەسە جازۋعا ارنايى شاقىرىپ تۇرامىز. بىزبەن بىرگە جوبا جازعاندار ىشىندە پروفەسسورلار اقتوبەدەن ن. ابدۋللاەۆ، ورالدان ت.رىسبەكوۆ، ءا.مۇقتار، سەمەيدەن ە.سىدىقوۆ، ا.يسين، استانادان ت.سادىقوۆ، س.كوۆالسكايا، الماتىدان ق.اتاباەۆ، ن.مۇحامەدحانۇلى، ع.كەنجەباەۆ بار. ۇسىنىسىمىزدى ءۇستىرت قابىلداپ، ۇجىمدىق ەڭبەك جازۋدان قاشقاقتايتىنداردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىن. وكىنىشكە قاراي، وندايلار دا كەزدەسەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

بۇركىتباي اياعان, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور

سۇحباتتى جۇرگىزگەن
حاليما بۇقارقىزى،
استانا

«ايقىن» گازەتى