بۇگىنگى كەيبىر ۇلكەن-كىشى گازەتتەرىمىزدى شولىپ وتىرساڭ، «ورىستىڭ ۇلى دەموكراتى»، «ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» سولجەنيتسىندى ساعىنىپ جۇرگەن قازەكەمدەر بارىن كورەسىڭ. بىلتىرلار: تاراز قالاسىنان ءبىر مۇعالىم ساشا كوكەسىنىڭ «قازاق جەرىندە ون جىل بولعانىن ماقتان ەتەمىن!» (ون ەمەس، ەكى جارىم جىل بولدى), «ول ءبىزدىڭ جامبىل وبلىسىنىڭ كوكتەرەك اۋىلىندا جۇرگەنىندە كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتتىسى بولىپتى» دەسە، استانا قالاسىنان ءبىر جۋرنالشى «ورىس ويشىلى الەكساندر يساەۆيچىن» ءتىلى جەتكەنىنشە اسپەتتەدى، الماتىلىق ءۇشتىلدى جازۋشى-اۋدارماشى قازاقتىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋ ءۇشىن ونىڭ كىتاپتارىن «قازاق تىلىندە مىندەتتى  تۇردە شىعارۋ كەرەكتىگىن» جۇلقىنا جازدى، ءبىر دوتسەنت...

«ءبىر... ءبىر.. ءبىر...» - بىلمەيتىنىن «بىلەم!» دەۋشى بۇلاردىڭ اتى-جوندەرىن اتاۋدى وبالسىندىم. وقىرمانعا مەنسىز دە ءمالىم شىعار. الايدا بۇل جازعىشتارعا، ولارعا سەنىپ جۇرگەندەرگە «كوكەلەرىنىڭ» كىم بولعانىن قىسقاشا ەسكەرتۋ قاجەت دەپ ءتۇيدىم.

ءبىز ونىڭ نىسپىسىن العاش قاشان ەستىدىك؟ «رەسەيدى قايتسەك كوگەرتەمىز» دەگەن ماقالاسىماعى وداقتىق گازەتكە شىعىپ، رەسپۋبليكالىق گازەتتەر سول تۇستاعى ءداستۇر بويىنشا اۋدارىپ باسقاندا. «ورىستىڭ ۇلى تاريحشىسى» الەكساندر يساەۆيچتىڭ (شىندىعىندا يسااەۆيچتىڭ) ونداعى ءبىر «عاجاپ جاڭالىعىن» تۇپنۇسقاسىنان كەلتىرەيىن (كوبىڭىز بىلسەڭىزدەر دە):

«و كازاحستانە. سەگودنياشنيايا وگرومنايا ەگو تەرريتوريا نارەزانا بىلا كوممۋنيستامي بەز رازۋما، كاك پوپاديا: ەسلي گدە كوچەۆىە ستادا راز ۆ گود پروحوديات،  - تو ي كازاحستان. دا ۆەد ۆ تە گودى سچيتالوس: ەتو سوۆسەم نەۆاجنو، گدە گرانيتسى پروۆوديت، - ەششيو نەمنوجكو، ۆوت-ۆوت، ي ۆسە ناتسي سوليۋتسيا ۆ   ودنۋ. پرونيتساتەلنىي يليچ-پەرۆىي نازىۆال ۆوپروس گرانيتس «داجە دەسياتيستەپەننىم»...  دا، دو 1936 گودا كازاحستان ەششيو سچيتالسيا اۆتونومنوي  رەسپۋبليكوي  ۆ  رسفسر، پوتوم ۆوزۆەلي ەگو ۆ  سويۋزنۋيۋ. ا سوستاۆلەن-تو ون - يز يۋجنوي سيبيري، يۋجنوگو پريۋراليا دا پۋستىننىح تسەنترالنىح پروستوروۆ، س تەح پور پرەوبراجەننىح ي ۆوسستروەننىح - رۋسسكيمي، زەكامي دا سسىلنىمي نارودامي. ي سەگودنيا ۆو ۆسەم رازدۋتوم كازاحستانە   كازاحوۆ -  زامەتنو  مەنشە  پولوۆينى. يح سپلوتكا، يح ۋستويچيۆايا وتەچەستۆەننايا چاست  -  ەتو بولشايا يۋجنايا دۋگا وبلاستەي، وحۆاتىۆايۋششايا س  كراينەگو ۆوستوكا نا  زاپاد پوچتي دو كاسپيا، دەيستۆيتەلنو ناسەلەننايا پرەيمۋششەستۆەننو كازاحامي. ي كولي  ۆ ەتوم    وحۆاتە  وني  زاحوتيات   وتدەليتسيا  -  تو  ي  س  بوگوم».

«دانىشپاننىڭ»:  «... تو س بوگوم» دەپ مۇرنىن شۇيىرگەنىن قايتەرسىڭ!

عۇلاما بابامىز ماحمۇد قاشقاريدىڭ «الەمنىڭ دومالاق كارتاسى»  اتتى ەڭبەگى بار. وندا كونە شىعىستىڭ شەكاراسى، قالا، دالا، جەر-سۋ اتتارى انىق كورسەتىلگەن. سول داۋىردە قازاق جەرىن ارالاعان شەتەلدىك جاعرافياشى-ساياحاتشىلاردىڭ دا كارتالارىندا جازۋلى. ال تاريحتى تىمىسكىلەگەن مىناۋ رەسەيلىك  «عۇلاما»  ولاردى «بىلمەپتى».

ول: «...نازىۆال ۆوپروس گرانيتس «داجە دەسياتيستەپەننىم» دەپ ءاجۋالاي قاعىتقان ۆ. لەنيننىڭ قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن قازاقتار ۇسىنعان قالپىندا بەكىتىپ بەرگەنىنەن دە حابار-وشارسىز «بولىپتى».

كوكتەرەك اۋدانىنىڭ س.كيروۆ اتىنداعى مەكتەبىندە، كەيىندە ءوزى جازعانداي: «العاشقى جابايى ادامدارعا ۇقساستاردىڭ ۇرپاعىنا ءبىلىم ساۋلەسىن شاشىپ»، قازاقتىڭ جومارتتىعىمەن الاڭسىز جان ساقتاعان «ساشا اعاي» سونى «تاماعىن ءىشىپ، تاباعىن تەۋىپ كەتۋمەن اقتادى».

...1942-جىلى مايدانعا شاقىرىلعان راديوبايلانىسشى سولجەنيتسىن 1945-جىلى 25-شىلدەدە تۇتقىندالدى. نە ءۇشىن؟ مەنىڭشە: سوعىس كەڭەس وداعىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالۋعا جاقىن، ەندەشە ساقتانۋ كەرەك، وقىستا وققا ۇشۋىڭ مۇمكىن دەگەن «ويشىل» كاپيتان مەكتەپتە كلاستاسى بولعان نيكولاي ۆيتكەۆيچكە «ءستاليننىڭ سوعىس ماسەلەسىندەگى كەيبىر قاتەلىكتەرى» تۋرالى حات جازعان. مايدانداعىلاردىڭ حاتتارىن وقيتىن ارناۋلى قۇپيا ءبولىم بارىن ول بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى، بىراق وقىس ولىمنەن سول حاتى ارقىلى امان قالۋدى جوبالاعان. ءسويتىپ، ومىرىنە ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر تونبەيتىن تۇرمەگە قامالدى، تەرگەلدى، سوتتالدى. 8 جىلعا. ال ونىڭ حاتىن العان «دوسى» ۆيتكەۆيچ 10 جىلعا كەتە باردى. اراداعى ايىرما 2 جىلدى «كوزى اشىق مايدانگەر» قاي ەڭبەگى   ۇشىن «ۇنەمدەي الدى»؟ ءاۋ باستا-اق ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ (نكۆد) «ۆەتروۆ» نىسپىلى قۇپيا قىزمەتشىسى (سەكسوت) بولعانى ءۇشىن. سول قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا 8 جىلدى وتەۋى دە ەلدەن ەرەك. ونىمەن ەكىباستۇز لاگەرىندە بىرگە بولعان سەمەن باداش وعان 2003-جىلى جولداعان اشىق حاتىندا لاگەرلەسىنىڭ سول جىلدارى تۋرالى جازعان كىتاپتارىنىڭ وزەگى – شىرىك، وتىرىك ەكەنىن; ونىڭ قارا جۇمىسقا جولاماعانىن; قىستا دالاعا شىعىپ كورمەگەنىن، ال شىقپاسقا بولماعان كەزدە لاگەر اۋرۋحاناسىنا جاتا قالاتىنىن;  قاتەرلى ىسىك وتاسىنىڭ قيتۇرقىلىق ەكەنىن;  ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ وكىلىمەن امپەي بولىپ جۇرگەنىن; وزىنەن وزگەنى كەمباعال دەيتىنىن; وزىنە سول جىلدارى جاقسىلىق جاساعانداردى كەيىن، «اتاقتى جازۋشى» بولعان كەزىندە، تانىماي قويعانىن، قىسقاسى: «دوسى سولجەنيتسىن-ۆەتروۆتىڭ» ۇياتتان جۇرداي سايقالدىعىن ساناپ-ساناپ ايتىپ بەرىپتى. ال ن.ۆيتكەۆيچتىڭ ۇلى ا.ۆيتكەۆيچتىڭ اكەسىمەن ەشقاشان دوس بولماعان جالاقوردىڭ اتىن ەستۋدەن جيىركەنەتىنىن ايتقانى بار.

ءبىر جىل اندا، ەكى جىل مۇندا دەگەندەي، كوكتەرەككە دەيىن 5 لاگەردە مۇعالىم، ەسەپشى، بريگادير، ت.ب. بولعان «ۆەتروۆتىڭ» لاگەرلەردىڭ ءبىرى – مورفينودا قانداي  «قورلىق-زورلىق» كورگەنىن ءوزىنىڭ  كۇندەلىگىنەن وقىلىق:

«...چەتىرەستا گرامموۆ بەلوگو حلەبا (چەرنىي لەجيت نا ستولاح پو پوترەبنوستي). سوروك گرامموۆ ماسلا دليا پروفەسسوروۆ ي دۆادتسات دليا ينجەنەروۆ... وبششەجيتيە: پولۋكرۋگلايا كومناتا س ۆىسوكيم سۆودچاتىم پوتولكوم، ۆ نەي منوگو ۆوزدۋحا، دۆۋحەتاجنىە كروۆاتي. نا پريكروۆاتنوي تۋمبوچكە - ناستولنايا لامپا. دو 12 چاسوۆ چيتال. ا ۆ پيات مينۋت پەرۆوگو نادەۆال ناۋشنيكي، گاسيل سۆەت ي سلۋشال نوچنوي كونتسەرت... پيسمەننىي ستول، ريادوم وكنو، وتكرىتوە كرۋگلىە سۋتكي. راديوپروۆودكا پريامو ۋ رابوچەگو    مەستا. ۋ ستولا روزەتكي دليا ۆكليۋچەنيا ۋدوبنوي ناستولنوي لامپى، سوبستۆەننوي ەلەكتريچەسكوي پليتكي، پولزوۆاتسيا كوتوروي موجنو نەوگرانيچەننو. پەرەنوسنايا لامپا دليا وسۆەششەنيا  كنيجنىح  پولوك...  پو راديو  ۆ گودى، پروۆەديوننىە  ۆ «شاراشكە»، س ۋدوۆولستۆيەم پروسلۋشال 2-يۋ چاست 2-گو كونتسەرتا شوپەنا، «دۋمكۋ» چايكوۆسكوگو، «ۆالپۋرگيەۆۋ نوچ»، تسيكل راحمانينوۆسكيح  سيمفوني... نەپلوحايا بيبليوتەكا. كرومە توگو، موجنو پولۋچيت ۆسيو جەلاەموە  پو زاكازۋ يز لەنينسكوي بيبليوتەكي، موجنو پولۋچيت ليۋبۋيۋ كنيگۋ يز وبشيرنىح فوندوۆ سوۆەتسكيح ناۋچنىح ي ۋنيۆەرسيتەتسكيح بيبليوتەك. چتو كاساەتسيا حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرى، تو چيتال  يا  «س جەستكيم ۆىبوروم»، تولكو وچەن بولشيح ماستەروۆ: «ۆوينۋ ي مير»، ەششيو دوستوەۆسكي،  ا. ك. تولستوي، تيۋتچەۆ، فەت، مايكوۆ، پولونسكي، بلوك، اناتول فرانس... ترەتي توم سلوۆاريا داليا ۆ ەگو ليچنوم ۆلادەني... سو ۆرەمەنەم وبيتاتەليام «شاراشكي» ناچينايۋت پو ۆوسكرەسەنيام دەمونستريروۆات كينوكارتينى، پەرۆىي فيلم «سكازانيە و زەملە  سيبيرسكوي» پروسموترەل  2 سەانسا  پودرياد».

وسىلايشا «قاجىپ-قالجىراپ، سورلاپ جۇرگەن» ول 1950-جىلى ەكىباستۇز ماڭىنداعى «دالا لاگەرىنە» جىبەرىلىپ، بريگادير بولىپ ءجۇرىپ، قاتەرلى ىسىككە (راكقا) «ۇشىرايدى» دا، وعان لاگەر اۋرۋحاناسىندا وتا جاسالادى. 1953-جىلى  كوكتەرەكتە سول پالەكەتكە تاعىدا «تاپ بولىپ»، تاشكەنتكە بارىپ، ەكىنشى رەت وتا جاساتىپ، ساۋىعىپ كەلەدى. قال-ل-لاي ەكەن؟!. ول جىلدارى ادامدى قاتەرلى ىسىكتەن اراشالاپ قالۋ دۇنيە ءجۇزىنىڭ مەديتسيانسىندا بولعان جوق. اسىرەسە، ەكى وتاسىنىڭ ءبىرىنشىسى ءدوي دالاداعى تۇتقىندار لاگەرىنىڭ اۋرۋحاناسىندا جاسالعاندى!

ونىڭ سوتتالۋ، 8 جىلىن وتەۋ جولدارىندا قۋلىق-سۇمدىق-«قاسيەتىنىڭ» تاعىدا نەندەي تۇرلەرى بولعانىن كىم ءبىلسىن، ال سايقالدىق-ساتقىندىعىنان، مىسالى، ماعان بەلگىلىسى:

1. ەگەر سولجەنيتسىنعا ومىرىندە ءبىر كىسى جاقسىلىق جاساعان بولسا، ول – «نوۆىي مير» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، ايگىلى اقىن الەكساندر تريفونوۆيچ تۆاردوۆسكي. «جازىقسىز جاپا شەككەنىن» ايتا كەلگەن بەيتانىس بىرەۋدىڭ قولجازباسىن وقىپ شىعىپ، سودان سوڭ ونىمەن حرۋششەۆتىڭ تانىسۋىن دۇرىس كورىپ قانا قويماي («جۇگەرىشىل كوسەمنىڭ» سوۆەت باسپاسوزىنە ءستاليندى «اشكەرەلەيتىن» ماتەريالدى كوپتەپ جاريالاۋدى تاپسىرعانى كەيىندە ءمالىم بولدى), اۆتورىن ەرتىپ اپارىپ تانىستىرىپ، ۇلكەن ادەبيەتكە جول اشىپ بەردى (سول ارەدىكتە اقىن ەۆگەني ەۆتۋشەنكو (گانگنۋس): «كرەملدە حح-عاسىردىڭ ەكى قاھارمانى: نيكيتا سەرگەەۆيچ حرۋششەۆ پەن الەكساندر يساەۆيچ سولجەنيتسىن كەزدەستى!» دەپ سانىن شاپالاقتادى). ءسويتىپ، تۆاردوۆسكي «قاھارماننىڭ» ساياسي  قاڭقاسى بار  اڭگىمە-حيكايالارىن جۋرنالىنا  باستى. سول قامقورلىعى ءۇشىن، البەتتە، جاڭا اۆتورى وعان: «ءسىزدى جانىنداي جاقسى كورۋشى...  سىزگە شەكسىز  ريزا سولجەنيتسىنىڭىز» دەپ حات جولداپ  تۇردى. الايدا، لەنيندىك سيلىقتان قاعىلعاننان كەيىن، ونىڭ «ەمەنمەن سۇزىسكەن باسپاق» حيكاياسىن تالداپ وقىعان سىنشى  ا. فەدوروۆ  جازعانداي، ول كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ، ادەبي گازەت-جۋرنال مەن باسپالاردىڭ باسشىلارىن ىسكە العىسىز  ەتىپ ەكىلەنە جامانداعان. «سول  توبىردىڭ  ىشىندە  دەنى  دۇرىستاۋ  بىرەۋ  عانا  بولدى، تۆاردوۆسكي  دەگەن، بىراق ول دا ولە  ىشەتىن  ماسكۇنەم ەدى» دەپتى.

حرۋششەۆ  باسپاسوزدە ستالينگە ءىش تارتقان ەشتەڭە جازىلماۋىن  تالاپ  ەتسە دە، كەيىنىرەكتە ا. تۆاردوۆسكي  «ءبىر قيىردان - ءبىر قيىر» داستانىندا   ستاليندىك ءداۋىر تۋرالى جىلى لەبىز ءبىلدىردى دە، سول ءۇشىن  قۋدالانىپ، ورنىنان الىندى. سونى ەستىگەندە بۇرىن وعان تابىنىپ جۇرگەن يسااەۆيچ ەندى شابىنىپ: «قابىلەتسىز قىزمەتشىلدىڭ ورنىنان تۇسكەنى تراگەديا ەمەس، بۇرىنعى  راحاتىنا ساي ءومىر ءسۇرىپ، زەينەتاقىسىن الىپ جۇرە بەرەدى» دەپ  شىعا كەلدى. ال تۆاردوۆسكيدىڭ قايتىس بولعانىن ەستىگەندە، ەسەسى كەتكەندەي كىجىنىپ: «ول كگب-نىڭ مەنى تۇنشىقتىرۋىنا كومەكتەسكەن!» دەپ كويىتىپتى.

سايقالدىق-ساتقىندىق  پا؟ ارينە!

2. ەسەپكە جۇيرىك «ماتەماتيك» سولجەنيتسىن تۆاردوۆسكيدىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە ۆەشەنسكايا ستانيتساسىنداعى ميحايل الەكساندروۆيچ شولوحوۆقا بىلاي دەپ حات جىبەرىپتى: «اسا قۇرمەتتى ميحايل الەكساندروۆيچ! ماعان مۇلدە توسىن بولعان 17-جەلتوقسانداعى ساتتەر (تۆاردوۆسكيدىڭ كابينەتىندە جولىققان، - ع.ق.) جانە سونىڭ الدىندا عانا نيكيتا سەرگەەۆيچكە  اپارىپ تانىستىرعاندارى مەنى قاتتى تولقىتىپ، سىزگە - ماڭگىلىك «تىنىق دوننىڭ» اۆتورىنا - ءوزىمنىڭ شىنايى قۇرمەتتەۋ سەزىمىمدى بىلدىرۋىمە بوگەت بولدى.    ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ جەمىستى بولا بەرۋىنە، ەڭ  باستىسى:  دەنساۋلىعىڭىز  مىقتى بولۋىنا مەن جان-تانىممەن تىلەكتەسپىن!  ءسىزدىڭ  ا. سولجەنيتسىنىڭىز».

ارادا بىرنەشە جىل ءوتتى. م.شولوحوۆ باقيلىق بولدى. ءپاريجدىڭ «يمكا- پرەسس» باسپاسىنان ي.مەدۆەدەۆا-توماشەۆسكايانىڭ «سترەميا «تيحوگو دونا» (زاگادكا رومانا)» دەگەن كىتابى شىقتى. وندا «تىنىق دوندى» شولوحوۆتىڭ  جازباعانى، باسقادان  ۇرلاپ  العانى، روماننىڭ شىن  اۆتورى  فەدور دميتريەۆيچ كريۋچكوۆ ەكەنى «دالەلدەنگەن». ول كىتاپتىڭ جارىق كورۋىنە   جانىعا  كىرىسكەن، الاسۇرا العىسوز جازعان... – سولجەنيتسىن! ول ول ما، ءوزىنىڭ «قىزىل دوڭعالاق» رومانىندا: «...پوەما ۆ پروزە، ي نازۆانەم، ناۆەرنوە، سامىم پروستىم - «تيحي دون»، پوتومۋ چتو چەرەزو ۆسە راستەكايۋتسيا - دون، دا كورمياششيە زاپاحي ليۋبۋشكي-زەملي. دا پەرۆايا چاست ي گوتوۆا، نو فەديا پو روبوستي نە وسمەليۆاەتسيا پرەدلوجيت پۋبليكە: ۆەد ەششە چتو يز توگو ۆىيدەت؟..»  دەپتى  (ا. فلەگون. «سولجەنيتسىن  پروروك؟!.).

سايقالدىق-ساتقىندىق  پا؟ ارينە!

ميحايل الەكساندروۆيچتىڭ ارۋاعىنا جۇدىرىق تۇيگەن يسااەۆيچ، ءسىرا، «شولوحوۆتى ادەبيەتتەگى  ۇرى ەتىپ اتىن وشىرسەم،  ونىڭ ورنىن مەن باسپاعاندا كىم باسادى؟!» دەپ  ەسەكدامەلى بولسا كەرەك. ول ارامزانىڭ جانە ونىڭ سىبايلاس سۇرقىلتايلار توبىنىڭ سورىنا قاراي، مۇراعاتتان روماننىڭ  شولوحوۆتىق  تولىق  قولجازباسى  تابىلدى!

3. ەكىباستۇز مۇراعاتىنداعى ءبىر قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسىنان ءۇزىندى:

«سوۆ.سەكرەتنو.

دونەسەنيە  وت 20/1 -52 گ.

ۆ سۆوە ۆرەميا منە ۋدالوس، پو ۆاشەمۋ زادانيۋ، سبليزيتسيا س يۆانوم مەگەلەم. سەگودنيا ۋتروم مەگەل ۆسترەتيل مەنيا ۋ پوشيۆوچنوي ماستەرسكوي ي پولۋزاگادوچنو سكازال: «نۋ، ۆسە، سكورو سبۋدۋتسيا پروروچەستۆا گيمنا، «كتو بىل نيچەم، توت ستانەت ۆسەم!». يز دالنەيشەگو رازگوۆورا س مەگەلەم ۆىياسنيلوس، چتو 22 يانۆاريا ز/ك مالكۋش، كوۆەرچەنكو ي رومانوۆيچ سوبيرايۋتسيا پودنيات ۆوسستانيە... زاتەم مەگەل راسسكازال، چتو 3 ي 4 گرۋپپى دولجنى بلوكيروۆات پروحودنۋيۋ ي ۆوروتا ي وتكليۋچيت زاپاسنوي ەلەكترودۆيجوك ۆ زونە.

رانەە يا ۋجە سووبششال، چتو بىۆشي پولكوۆنيك پولسكوي ارمي كەنزيرسكي ي ۆوەنلەت تيششەنكو سۋمەلي دوستات گەوگرافيچەسكۋيۋ كارتۋ كازاحستانا، راسپيسانيە دۆيجەنيا پاسساجيرسكيح سامولەتوۆ ي سوبيرايۋت دەنگي. تەپەر يا وكونچاتەلنو ۋبەجدەن ۆ توم، چتو وني رانشە زنالي و گوتوۆياششەمسيا ۆوسستاني ي، پو-ۆيديمومۋ، حوتيات يسپولزوۆات ەگو دليا پوبەگا. ەتو پرەدپولوجەنيە پودتۆەرجداەتسيا ي سلوۆامي مەگەليا: «...ا پولياچيشكا-تو، ۆرودە  ۋمنەە  ۆسەح  حوچەت بىت، نۋ، پوسموتريم!».

ەششە راز ناپومينايۋ ۆ وتنوشەني موەي پروسبى وبەزوپاسيت مەنيا           وت راسپراۆى ۋگولوۆنيكوۆ، كوتورىە ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا دونيمايۋت پودوزريتەلنىمي  راسسپروسامي.  ۆەتروۆ. 20.1.52».

نا دونەسەني وتچەتليۆو ۆيدنى سلۋجەبنىە پومەتكي. ۆ لەۆوم ۆەرحنەم ۋگلۋ: «دولوجەنو ۆ گۋلاگ مۆد سسسر. ۋسيليت ناريادى وحرانى اۆتوماتچيكامي. ناچ. وتدەلا رەجيما ي وپەررابوتى ستوجاروۆ».

سلەدستۆيەم دونوسا ستال راسسترەل گرۋپپى زاكليۋچەننىح 22 يانۆاريا 1952 گ.، پوسلە كوتوروگو «ۆەتروۆ»، ون جە سولجەنيتسىن، بىل ۋپرياتان ۆ لاگەرنىي لازارەت، ا زاتەم پەرەۆەدەن ۆ درۋگوي لاگەر (و. داۆىدوۆ، «دەمون سولجەنيتسىنا»).

سولجەنيتسىندى ساعىنىپ جۇرگەندەردىڭ كوزىرى – «ارحيپەلاگ گۋلاگ». رومان. ول جايىندا اقش-تىڭ كەڭەس وداعىنداعى ەلشىسى بولعان دجەيكوب بيم ەستەلىكتەرىندە بىلاي دەپتى:

«بىردە ساقالى ساپسيعان الدەكىم بىزگە جۇقا قاعازعا ماشىڭكەمەن باسىلعان قوبىراعان جازبالاردى الىپ كەلدى. ونىسىنىڭ نە ەكەنىن، كىمگە كەرەگىن تۇسىنە الماي اڭىردىق. سونسوڭ شولىپ وتىرسام، تۇتقىندار لاگەرلەرىندە ايتىلا بەرەتىن الىپقاشتى وسەك-اياڭدار. دەرەك بولار بىردە- ءبىر  تسيفر جوق. ويلاندىم دا، ول كودي-ءسوديدى ورتالىق بارلاۋ باسقارمامىزعا تاپسىردىم. ونداعى ماماندارىمىز ونى ىسكە جاراتۋعا كوپ تەر توكتى. ءسويتىپ، «ارحيپەلاگ گۋلاگ» دەپ اتالعان شىتىرماندى شىعارما پايدا بولدى. بارلاۋ باسقارمامىزدىڭ قارجىسىنا شىعارىلدى. باسقارما جۇمساعان قارجىسىنىڭ وتەمىنە كىتاپ الدى دا، قالعان تارالىمى باسپانى پايداعا كەنەلتتى. بارلاۋ باسقارمامىز ول كىتاپتى شەت ەلدەرگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن سوۆەتتىك تۋريستەرگە، ارتيستەرگە، ديپلوماتتارعا تەگىن تاراتتى».

كەڭەس وداعىنا، سوتسياليستىك ەلدەرگە قارسى پيعىلدى اڭگىمەلەرى، «ۆ كرۋگە پەرۆوم»، «كراسنوە كولەسو»، «راكوۆىي كورپۋس» روماندارى اقش-تا كوپ تارالىممەن باسىلعان، بىرنەشە تىلگە اۋدارىلعان، سول ءۇشىن 1970-جىلى نوبەل سيلىعى الىپ بەرىلگەن سولجەنيتسىننىڭ ەندى «ارحيپەلاگ گۋلاگ» رومانى (ول جازباسا دا) 1973-جىلى اقش-تا شىعىپ، يدەولوگيالىق بومبا بولىپ،  ادەيىلەپ شەكسىز دارىپتەۋ باستالدى. ال سوۆەت ادەبيەتىنىڭ امەريكاندىق «كلاسسيگى ءوزىنىڭ  رومانىنىڭ قولجازباسىن» وقىماپتى دا. وعان ۆ.ءبۋشيننىڭ «الەكساندر سولجەنيتسىن. ءبىرىنشى تۇكىرگەن كەمەڭگەر» دەگەن كىتابى دالەل (اۆتور «ۇلى ويشىلدىڭ»: «كەرەك ساتىندە ءبىرىنشى بوپ تەز تۇكىرە ءبىل. تۇكىرىكتەن تازالانا قويۋ قيىن» دەگەن «ناقىلىن» مەڭزەگەن).  روماننان الىنعان ەكى  ۇزىندى مىنانى ايتادى:  «3-4 مىڭ كىسىگە ارنالعان تۇرمەدە 40  مىڭ كىسى،  20  كىسىلىك كامەراسىندا 323 كىسى وتىردى»!  «اۆتور» تۇگەندەگەن تۇرمەلەردىڭ سانىن، ولاردا قاماۋلى كىسىلەردىڭ سانىن ورتا ەسەپپەن شىعارعاندا، مىسالى، پويىزدىڭ تورتكىسىلىك كۋپەسىندە 80 ادام وتىرعان بولادى ەكەن! ەگەر سولجەنيتسىن ءوزىن قولجاۋلىق ەتە مازاقتاعان قولجازبانى وقىعان بولسا،    ەسۋاس تا سەنبەس مىناۋ تسيفرلاردان شوشۋى مۇمكىن ەدى. ءيا، ەگەر تۇيسىگى بولسا.

سايقال-سۇعاناق «عۇلامانىڭ» شىعارمالارىن ورىس جانە وزگە ۇلت ادەبيەتتەرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبارى دەرلىك وڭ باعالاعان جوق. ماسەلەن: يۋ.بوندارەۆ، س.ميحالكوۆ، ك.سيمونوۆ، ر.عامزاتوۆ، م.شاگينيان، ش.ايتماتوۆ، م.شالوموۆ جانە باسقالار.

ورىس ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى جازۋشىسى يۋ.بوندارەۆتىڭ پىكىرىنەن: «...ونىڭ جازبالارىندا ورىس حالقىن جالپىلاپ جامانداۋ بارىن ايتۋىم كەرەك. سلاۆياندىققا وشپەندىلىگى نەلىكتەن؟ ونىسىنا جاۋاپ ىزدەگەنىمدە نەمىستەردىڭ «وست» جوسپارىنداعى سۇرقيالىق سويلەمدەر ەسىمە ءتۇستى...    سونداي-اق، ول حح-عاسىردىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى يۆان ءبۋنيندى شەت ەلگە كەتكەنى جانە ومىردەن ورىس قالپىندا وتكەنى ءۇشىن، سىپايىلاپ ايتسام، -   جاۋىعا جازعىردى».

قارت قالامگەر ر.گۋل: «نە سكرويۋ، چتو يازىك سولجەنيتسىنا زاستاۆيل مەنيا سكوربەت... نەۋمەستنىي ديالەكتيزم، نەپرياتنىي ۆۋلگاريزم... مۋچيتەلنى ي رازدراجيتەلنى چيتاتەليۋ ەتي سلوۆوۆىدۋمكي ي سلوۆوزاگادكي س ۆىكرۋتاسامي»، دەگەن بولسا، ادەبيەتشى-تاريحشى ن.ۋليانوۆ: «پرويزۆەدەنيا سولجەنيتسىنا نە ناپيسانى ودنيم پەروم. وني نوسيات نا سەبە سلەدى ترۋدوۆ منوگيح ليتس  رازنوگو پيساتەلسكوگو ۆكۋسا ي سكلادا، رازنىح ينتەلەكتۋالنىح ۋروۆنەي ي رازنىح سپەتسيالنوستەي» دەگەن اۆتور لاگەر جاتاقحاناسىندا ساياسي تۇتقىن ەمەس، قادىرلى مەيمانشا جالعىز، ەركىن جاتقان ء(وزى بايانداعانداي) ايلارىندا ونىڭ تاعىدا نەمەن شۇعىلدانعانىن  اڭعارتقان.

يسااەۆيچتىڭ «شىعارماشىلىق تالانتىن» كورنەكتى جازۋشى ەمەس، كورنەكتى اسكەري ادام – مارشال ۆ.چۋيكوۆ تا انىق بايقاپ، 1974-جىلى وعان بىلاي دەپ جازىپتى:

«...بۇكىل الەم حالىقتارى اسا زور شايقاسقا كوز تىگىپ: گيتلەرشىلدەر جەر ءجۇزىن شىنىندا جاۋلاپ الىپ، بيلەپ-توستەر مە ەكەن، الدە توسقاۋىلعا تىرەلىپ، تاۋى شاعىلار ما ەكەن دەپ ورەپكىگەنىن، ءسىز جانە ءسىزدى جەتەكتەگەندەر، ۇمىتقاننان ساۋسىزدار ما؟!. ءسىز، سولجەنيتسىن، دۇنيە ءجۇزى، پروگرەسشىل ادامزات قوشەمەتتەگەن مايدانگەرلەرىمىز تۋرالى وسەك-وتىرىكتى قاۋلاتىپ، زىمياندانا ءتىل تيگىزدىڭىز».

زىمياندىعى شەكسىز بولعان سولجەنيتسىن فرانكونىڭ فاشيستىك بيلىگىن قولداي يسپانياعا بارعانىندا: «ستاليندىك سوتسياليزم 110 ميلليون ادامىمىزدى قۇرتتى!» دەپ، سول جىلدارى 168 ميلليون حالقى بار كەڭەس وداعىنىڭ ءتۇتىنىن وشىرە جازداعان.

ويىنا كەلگەندى ويلانباي وقىرانىپ ايتىپ، جالاۋلاتىپ جازىپ، كوپكە توپىراق شاشىپ تويتاڭداي باستاعان سۋماقاي سولجەنيتسىننىڭ كسرو ازاماتتىعىنان الاستالىپ، ەلدەن قۋىلعانى، امەريكانىڭ ۆەرمونتىندا تۇرعانى، «كلاسسيكتىگى»  سوندا باستالعانى بەلگىلى. ال كەڭەس وكىمەتى قۇلاتىلىپ، سوكپ ىدىراتىلعاننان كەيىن  رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى ب. ەلتسين اقش-تا تۇراتىن سولجەنيتسىندى ەلگە شاقىرىپ الىپ، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتتى. ساياجاي بەرىپ، وردەنمەن ماراپاتتادى، بىراق اعاسى وردەندى المادى. سەبەبى ول «كسرو  كوسەمدەرىنە»  دەپ  حات  جازىپ: - بۇگىنگى  ۇكىمەت، شىركەۋ، - ءبارى دە كەشەگى كەڭەستىك جۇيەگە جول بەرگەندەرى ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم  سۇراسىن! - دەپ  قيسىنسىز قيعىلىق سالدى دا، ەلتسيندەر  دالباساسىنا  ءمان بەرمەگەن سوڭ  وزىنشە قىر  كورسەتىپ، وردەندى الماي قويدى. بيلىككە  نارازىلار: «مىنە،   باتىر!  مىنە، ۇلى  جازۋشى!» دەپ شاشباۋلاپ، ونىڭ شىعارمالارىن جەر-كوككە سيعىزباي ماقتاپ جونەلدى. جازۋشىلاردان اسىرەسە ۆ.راسپۋتين ايانبادى. وعان «تاريحي ەڭبەگى» ءۇشىن سول كەزەڭدە جارنامالانا قالعان «ا.سولجەنيتسىن سيلىعى» بەرىلدى (ۆ.راسپۋتين - قانقۇيلى اتامان ەرماكتى «ورىس حالقىنىڭ قاھارمانى» دەپ رومان جازعان «كلاسسيك»). ماداقتاۋشىلارعا مەن دە ءبىر ءسات سەنىپ، ونىڭ روماندارىن وقۋدى ويلادىم. «ءونتورتىنشىنىڭ تامىزى» اتتى شىعارماسىن قولعا الىپ، بىراق جەتىنشى بەتىنەن كەيىن تاستادىم. سەبەبىن كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ا. زينوۆەۆتىڭ سوزىمەن ايتايىن: «رەسەيدە بىردە-بىرەۋ بۇگىندە سولجەنيتسىننىڭ تىلىمەن سويلەمەيدى. ونىڭ ءتىلى - ورىس ءتىلىنىڭ دامۋىن تەجەۋگە تىراشتانۋ، قايداعىبىر ءولى سوزدەرمەن جابۋلاپ، فەودالدىق قۇرىلىس كەزىندەگى تىلگە تەلۋ. بۇگىنگىلەرگە تۇسىنىكتىسى – بوعاۋىز سوزدەرى عانا. ونىڭ دولبارىنشا، «ورىس ءتىلى پۋشكيندىك، ءتىپتى پۋشكينگە دەيىنگى زاماننىڭ ءتىلى بولۋعا ءتيىس». ءوزىنىڭ ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ بۇگىنگى سيپاتى مەن قالىبىنا ساي ەمەسىن ول بىلەدى، بىراق وزىنشە جازۋدىڭ  قۇندى سۇلۋلىعى سول ساي ەمەستىگىندە  دەپ ويلايدى».

«ۇلى جازۋشى، اقىن، دراماتۋرگ» سولجەنيتسىندى اۋليەگە بالاپ، وعان تابىنۋشى، ونىڭ داقپىرتىن مالدانۋشى جازۋشىلار بار دەسەم، مەنىڭشە، سولاردىڭ اراسىنان ونىڭ روماندارىن تولىق وقىعانداردىڭ سانى ەكى قولدىڭ ساۋساق سانىنان اسا قويماس. تاقىرعا تابىنعان قازەكەمدەردىڭ دە بىردە-ءبىرى ونىڭ روماندارىن وقىعان جوق، الدەبىر ەسەپپەن ادەيى ماداقتاۋشىلارعا ىلەسىپ ءجۇر دەي الامىن.

«ورىستىڭ دانىشپان جازۋشىسىنىڭ» سايقالدىق-ساتقىندىعى تۋرالى  شىندىق ناقتى دەرەك تىلىمەن ايتىلىپ، جازىلىپ جاتسا دا، ونى ءالى دە شاشباۋلاۋشىلار كەيبىر شەت ەلدە دە، رەسەيدە دە بار. مىسالى، ماسكەۋدە «جايساڭ جاندار ءومىرى» («جزل») توپتاماسىمەن شىققان «ا.ي.سولجەنيتسىن» كىتابىنىڭ كولەمى «ل.تولستوي»، «ف.دوستوەۆسكي»، «ا.چەحوۆ» ۇشەۋىن قوسقانداعى كولەمنەن ەكى ەسە كوپ. نەلىكتەن؟ مەنىڭشە، ونىڭ ءوزى جازعان، ن.ۋليانوۆ مەڭزەگەندەي، بارىمتا كىتاپتارىنداعى، ءوزى جازباعان «ارحيپەلاگ گۋلاگ-تاعى» پالەقورلىقتى، جالاقورلىقتى رەسەيدىڭ، ءتىپتى كەشە كسرو شەگىندە بولعان بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدەردىڭ زيالىلار قاۋىمىن، ونىڭ ىشىندە ساياساتشىلارىن قىرىقپىشاق ەتۋگە، ساناسى ەندى-ەندى قالىپتاسا باستاعان جاستارىن داعدارتۋعا پايدالانۋ.

بۇل كىتاپتى كوزىن جۇمىپ الىپ ماقتاپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋدى كوكسەگەندەردىڭ ءبىرى – ە.رادزينسكي دەگەن «عۇلاما» ونى «ماسكەۋدىڭ دارىندىلار مەكتەبىندە جاتقا  وقىسام!» دەپ ولەرمەندەنگەن ەدى (ونىڭ سونداي قابىلەتى بارى راس). اقىرىندا رادزينسكيلەردىڭ ايتقاندارى پرەزيدەنت ۆ.ءپۋتيننىڭ قۇلاعىنا قۇيىلىپ، ول 2017-جىلى «ورىس ادەبيەتى كلاسسيگىنىڭ» شىعارمالارىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋدى قۇپتادى. ونىڭ قۇلاعىنا اقىن ۆالەريا ۆيۋشكوۆانىڭ:

نەت، بىلو پودلەتسۋ وتنيۋد نە ۆسيو راۆنو!

ۆەد گيتلەر دليا نەگو - گەروي بۋرجۋيسكوي ۆولي!

انتيسوۆەتسكي برەد ەگو پروحوديات ۆ شكولە!

گرەحوۆ ۋ سولجەنيتسىنا-لجەتسا - پولنو!

ۆەرمونتسكي پروحيندەي، ناگلەيۋششي ۆسيو بولە،

ون ك رەيگانۋ ۆزىۆال: "سوتسياليزم دوكولە

تەرپەت ۆى بۋدەتە؟! موسكۆۋ پورا داۆنو

بومبيت، كاك حيروسيمۋ! بومبۋ جالكو، چتو لي؟!."

- دەگەن، ءوز ەلىنە قاسىرەت تىلەگەن وپاسىزدىقتى اشىنىپ ايىپتاعان ولەڭى  جەتپەگەن سياقتى. جەتسە دە، وعان اعاسى قىمبات بولعانى ءسوزسىز. «ءوز ەلىنە قاسىرەت تىلەگەن» دەۋ سەبەبىم، ادەبيەت سىنشىسى ۆ.حاتيۋشين جازعانداي، سولجەنيتسىن ۆاشينگتونعا ساپارىندا، اقش كونگرەسىندە ءسوز سويلەپ، «سوۆەت وداعىنا سوققى بەرەتىن ۋاقىت كەلدى!» دەپ اۋەيىلەنىپتى. ول بەتپاقتىعىن ءىزىن باسۋشىلار «بەكەر!» دەپ بەزەكتەسە دە، ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىلعان تۇپنۇسقاسى بار.

بۇگىندە «قولىنان كەلگەندەر قونىشىنان باسىپ ءجۇر» ەمەس پە؟!. رەسەيدىڭ بيلىگىن مەدۆەدەۆ ەكەۋى كەزەكتەسىپ يەلەنۋشى پۋتين، «رەسەيدىڭ ۇلى جازۋشىسى» ا.سولجەنيتسىننىڭ تۋعانىنا 2018-جىلى 100 جىل تولۋىن بۇكىل رەسەي كولەمىندە اتاپ ءوتۋ جونىندە 2014-جىلى شەشىم شىعاردى. «ارحيپەلاگ گۋلاگ-تىڭ» سىرتتاي اۆتورى اتىنا ايتىلىپ جاتقان ورىندى سىندى، ءوزىنىڭ شالا شەشىمىنە قارسىلىقتى ەلەمەدى.

سونىمەن...  مىنانى وقىلىق:

«...ۆلاديمير پۋتين ي سەرگەي سوبيانين وتكرىلي ۆ موسكۆە پامياتنيك لاۋرەاتۋ نوبەلەۆسكوي پرەمي پو ليتەراتۋرە الەكساندرۋ سولجەنيتسىنۋ ۆ دەن ەگو 100-لەتيا... نا تسەرەموني پرەزيدەنت نازۆال سولجەنيتسىنا ۆىدايۋششيمسيا پيساتەلەم، مىسليتەلەم، فرونتوۆيكوم ي يستيننىم پاتريوتوم روسسي...» (اگەنتستۆو «موسكۆا»).

«...پوسلە توگو، كاك مى سلىشالي، موسكۆيچي پوۆەسيلي نا مونۋمەنت سولجەنيتسىنۋ تابليچكۋ «يۋدا»، مى رەشيلي سەزديت تۋدا، وسموترەت مەستو،  ا تاكجە ۆىرازيت سۆوە منەنيە و يۋبيليارە ي ەگو دەياتەلنوستي. نا مەستە مى ۋۆيدەلي، چتو يزدەليە پولنوستيۋ زاۆەرنۋتو ۆ پوليەتيلەن، ۆيديمو، چتوبى سنەگ نە لەجال ۋ نەگو نا گولوۆە ي ەگو نە پرودولجيلي نازىۆات جيۆوتنىم ۆ ەرمولكە. نا سوسەدنەم دومە پوياۆيلاس كامەرا نارۋجنوگو نابليۋدەنيا. ۆ ستورونكە سلۋچاينو ستويت ماشينا س پوليتسەيسكيمي ۆنۋتري.

ۆ وبششەم، الەكساندر يساەۆيچ سولجەنيتسىن ۆەرنۋلسيا تۋدا، گدە ەمۋ پو جيزني ي بىلو مەستو – پود كونۆوي. تولكو تام ون بىل نا سۆوەم مەستە. پامياتنيك ستويت س رۋكامي زا سپينوي. كاك پولوجەنو. دليا ۆوپلوششەنيا زاكونوۆ جانرا نە حۆاتاەت تولكو وگوروديت پلوششادكۋ كوليۋچەي پروۆولوكوي. نادو پوسوۆەتوۆات. تولكو كومۋ؟ يسپولنيتەليۋ سوبيانينۋ يلي ۆىشە، ۆ تسەنتر پرينياتيا رەشەني؟» (تاسس). سوبيانين – ماسكەۋ قالاسىنىڭ اكىمى.

«ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ا.ي.سولجەنيتسىنعا» ەسكەرتكىش ورناتۋدا كەرەعار ەكى  وقيعا بولدى، ولاردى مىنا ەكى سۋرەتتەن كورە الاسىزدار:

روستوۆ قالاسىنىڭ جۇرتشىلىعى ەسكەرتكىش  قويدىرمادى.

 حىى. 2019 ج. ماسكەۋدە اشىلعان ەسكەرتكىشكە پۋتين گۇل قويدى.

پرەزيدەنتتەرىنىڭ شەشىمى شيرىقتىرعاندار سوڭعى جىلدارى رەسەيدىڭ بىرەر قالاسىندا سولجەنيتسىنعا ەسكەرتكىش ورناتتى، بىراق ولارعا: «ساتقىن»، «يۋدا» دەگەن جازۋى بىر تاقتايشالار قايتا-قايتا ءىلىنىپ، جەرگىلىكتى پوليتسيانى ساسقالاقتاتىپ ءجۇر.

سولجەنيتسىنشىل قازەكەمدەرگە «بايعازىم» - وسى.

 عابباس  قابىشۇلى

Abai.kz