ۇلتىنىڭ ۇنجىرعاسىن كوتەرگەن ۇلت كوسەمدەرى جايىندا، بۇگىنگى ۇرپاققا ۇعىنىقتى جەتكىزۋ جولىنداعى تەر توگەتىن  باستى قۇرال – كينو. ادامى ءالسىز، قوعامى قاراڭعى ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىن كەڭىنەن ويلاعان الاش زيالىلارى جايىندا كينو تۋىندىلار جارىق كورىپ، ەل ەڭسەسىن كوتەرىپ جاتىر. شۇكىر دەلىك...

كينو – ول افريكادا دا كينو. دەگەنمەن، تاقىرىپقا باعىتتالعان بىرىزدىلىك كورەرمەننىڭ وي-ءورىسىن باسقا قىرىنان ويلاندىرۋعا توسقاۋىل بولىپ جاتقانى انىق. الاش تۋرالى ءبىر-ەكى ءسوز قوزعالسا،  ماسكەۋدى الا قوساتىنىمىز تاعى بار (بازارى تارقاعان تاقىرىپ).

باعامداپ قاراساق، «الاش» جايلى تۋىندىلاردا دەرەكتى فيلمدەردىڭ قاتارى كوش باستاپ تۇر. 1994 جىلى مامبەت قويگەلدىنىڭ ستسەناريىمەن جازىلعان، رەجيسسەرى قاليلا وماروۆتىڭ «سلوۆو وب الاشە» دەرەكتى ءفيلمى جارىق كوردى. دەرەكتى قۇجاتتارعا تولى كينونىڭ الاش پارتياسىنىڭ ساياسي تۇرعىداعى جۇمىس ىستەۋى مەن ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى تىڭ اقپاراتتى قالىڭ قازاققا جەتكىزدى. پاراقتاپ اقپارات ىزدەگەن ادامدار مەن پاراقتاۋعا ەرىنەتىن كورەرمەندەردىڭ كوز تۇسىنا ورنەكتەپ بەرگەن تۋىندىنىڭ تاسىن قالاعان، رەجيسسەر قاليلا وماروۆتىڭ تاعى دا تىڭ دەرەكتەرگە تولى تۋىندىسى جارىق كوردى. «الاشوردا» 2009 جىلى بولات ءمۇرسالىمنىڭ ستسەناريىمەن جازىلعان دەرەكتى ءفيلمنىڭ تاريحي دايەكتەر نەگىزىندە تۇسىرىلىگەنى كورىنىپ تۇر. ورىنبور، پەتەربور، سەمەي قالالارىندا بولىپ، الاش زيالىلارىنىڭ جەكە ءومىرى جايىندا، ساياسي قىزمەتى مەن ستاليندىك رەپرەسسياعا تۇسكەنىنە دەيىن سىر شەرتەتىن تۋىندىنى كورىپ وتىرىپ، 52 مينۋت وسى ءفيلمنىڭ قۇلى بولاسىڭ (ايتقانىنان شىعا المايسىڭ). ەكى ەپيكا، ياعني تاريحي جانە ومىرباياندىق فيلم قۇردى. ۇلت ءومىرىن ۇسقىندى ۇعىندىرعان قاليلا وماروۆ، بۇل فيلم ارقىلى اۋقىمدى تاريحي تاقىرىپتى بەرە وتىرىپ، الاش يدەياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن بار ەكەنىن، ن.نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باسشىسى رەتىندە بۇۇ-دا سويلەپ تۇرعان ساتىمەن دالەلدەدى. تاريحي كارتينالار قۇرۋ، بۇل قاليلا وماروۆ ءۇشىن جەتىستىك بولدى. ول، بۇگىنگى ۋاقىتتىڭ مۇمكىندىگىنشە ەسكى كۇندەردىڭ قاقپالارىن اشا ءبىلدى. جانە دە، تاريح تۇرعىسىنان كورسەتىلۋگە ءتيىس ستاندارتتى قۇرا ءبىلدى.

ال، كوركەم فيلم باعىتى دا بۇل تۇرعىدا ءۇن قاتىپ ۇلگەردى-اۋ ايتەۋىر. 2018 جىلى شىققان قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ قولداۋىمەن، رەجيسسەر مۇرات بيدوستىڭ 12 بولىمنەن تۇراتىن «تار زامان» كينوكارتيناسى جارىق كوردى. دەسە دە، «تار زامان» ءفيلمى – قازاق كينەماتوگرافياسىنداعى الاش ارىستارى تۋرالى تۇسىرىلگەن العاشقى كوركەمسۋرەتتى  فيلم. ىشتەي قۋاندىق. بىراق، كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى...نەگە دەگەن سۇراق سىزدە دە تۋىپ تۇر ما؟ كوپ ءسوز، كوپ ءسوز... تالداپ كورەلىك.

ءفيلمنىڭ نەگىزگى دىنگەگى – دراماتۋرگيا. السىزدىكتىڭ ارباۋىنا تۇسكەن قۇنارسىز قۇرىلىم. وقيعانىڭ باستالۋى، ءوربۋى، اياقتالۋى سىندى نەگىزگى زاڭدىلىقتار ساقتالماعان. بىرنەشە قالالاردا بولىپ جاتقان وقيعالاردى تۇگەلدەي قامتۋعا تىرىسقاندىقتان، موزايكالى تۇردە جان-جاقتان جيناقتالعان وقيعالار ءبىر – بىرىمەن بايلانىسقا تۇسپەيدى.ويناپ جۇرگەن ارتىستەر بولماسى، دەرەكتى فيلم بە دەپ قالاسىڭ. ديالوگتىڭ السىزدىگى مەن كوپ قولدانىلۋى كورەرمەندى جالىقتىراتىنىن ەستەن شىعارعان. بۇل كەمشىلىكتى جاسىرۋ ءۇشىن، ۇشقىن جامالبەكتىڭ «تار زامان» انىنە توقىلعان ساۋندترەكتى ۇزبەي قولدانىلۋى ايقىن دالەل. ورمەكشىنىڭ تورىنداي شيەلىنىسكە تۇسكەن  شاتاسپالى ويلاردى ءبىر قاتارعا قالاي تۇزەمىز؟ كوپ ساتتەردە كەيىپكەرلەردەن جاڭىلىسىپ، شاتاسىپ وتىراسىڭ. وتاندىق مامانداردىڭ كەم-كەتىگى ءالى بار، تۇتاس وبراز جاساۋدا گريمنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ۇعا الماۋى ءىش تارتار وكىنىش. ءساتسىز گريم كورەرمەننىڭ ويىن ءبولىپ، ءمىنسىز اكتەرلىك ويىننىڭ ءوزىن جوققا شىعاراتىنىن كورىپ ءجۇرمىز جانە تاعى كوردىك. بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ بەينەسىن اشۋعا كومەك قىلا العان جوق. سونىمەن قوسا، جاس اكتەرلاردان الاش ارىستارىنا ءتان تەرەڭدىكتى كەزدەستىرە المادىق. ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ قابىرعاسىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن جاستاردان قۇرالعان ۇجىمنان كۇتكەن اكتەرلىك شەبەرلىگىمىز وسى بولدى. «الاش» دەپ ارزان اكتەرلارمەن جۇمىس جاساعانى قىنجىلتتى. فيلمدە جاساندىلىق كوپ، جالاڭ پافوسسىز دەسەك قاتەلەسەمىز. شىمىلدىقتان شىققان تەاتر ءارتىسى سەكىلدى، ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ تەاتر ەلەمەنتتەرىمەن ولەڭ وقۋى كوزگە وعاش، كوكەيگە قونىمدى دەۋگە كەلمەيدى. بىلايشا ايتقاندا، فيلمدە تەاتر دا، مۋزىكا دا بار. تەك كينو جوق...

كوركەم سۋرەتتى ءفيلمنىڭ كوركەيۋ دەڭگەيى وسىلاي ءوربىپ جاتىر. ارىستاندارىمىزدى مىسىق قىلىپ كورسەتۋ بىتكەننىڭ بەلگىسى مە؟

جارايدى، وزەكتىلىك وندا ەمەس، مۇندا. «الاش» دەپ ساياسي پارتيانىڭ قۇرىلۋى مەن قۇلدىراۋى، زيالىلارىمىزدىڭ ستاليندىك رەپرەسسياعا ءتۇسىپ اتۋ جازاسىنا كەسىلۋى، ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناسى دەگەن ۇعىمنىڭ قارقىنى بيىك شىڭدا جاتىر. بىراق، تۇبىمەن قوپارىلماعان وزەكتى ماسەلە بار. تەرەڭگە ءۇڭىلىپ قايتەمىز، قازاق زيالىلاردىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىنىپ ءبىرىن-ءبىرى جەگەنىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. الاشورداعا كىرمەگەن ساكەن سەيفۋلينمەن، ستالينگە حات جازعان تۇرار رىسقۇلوۆتى اعات باسىپ قاتەلەستى دەگەن پىكىرلەردى ءپىر تۇتاتىندار دا بار. ال، ولاردىڭ اراسىنا وت سالىپ قويعان كىمدەر ەكەن؟ ءبىرىن  – اق، ءبىرىن – قىزىل، ءبىرىن – ۇلتشىل دەپ قىرىق پىشاق قىلىپ قويعان بولشەۆيكتىك يدەولوگيا ەمەس پە؟ كەيىن جەمتىگىنە جەتكەن سوڭ ءبارىن قوساقتاپ اتىپ تاستاعان جوق پا ەدى. سونى نەگە تۇسىرمەيمىز؟ كىنالى دەپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ ايىبى جوق. ولاردى ازعىرىپ، قازاققا جات يدەولوگيانىڭ جەتەگىنە ەرتىپ جىبەرگەن بولشەۆيكتەر كىنالى بارىنە. ءفيلمنىڭ دراماتۋرگياسى نەگە وسى باعىتقا بۇرىلمايدى؟ كوتىمەن جۇرەتىن ۋلى سارى شايانداي، قازاققا قايشى كەلەتىن كەرەعار كەساپاتتاردىڭ ۋىن شاشا وتىرىپ ەلدە ەركىن ءجۇرۋى قالاي؟

اقيقات پەن اقتاۋشىنى اداستىرىپ ءجۇرمىز. كەشەگى جالانعان جوڭعار، شىرمالعان ءشۇرشىت، قانىشەر فاشيستتەن دە سوراقى جاۋمەن سوعىسۋ ۇستىندەمىز. بۇل باستالىپ كەتكەن ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس. ارعىماقتارىمىزدى اقتاپ قالۋ، ارىستاندارىمىزدى اسقاقتاتۋ ءۇشىن، بۇگىنگى ۇرپاققا كوركەم فيلم جانرى جەتىسپەيدى. «تار زامان» فيلمىمەن شەكتەلىپ قالاتىن بولساق، ەل ەسىندە ەسىمدەرى دە قالمايدى. 20-30 جىلدارداعى ادەبيەتتى بىلاي قويعاندا، سوڭعى 2-3 جىلدا وسى تاقىرىپ بويىنشا جارىق كورگەن  ەڭبەكتەردىڭ وزىندە الاشتىڭ الەۋمەتتىك تەگى تۋرالى ماسەلەگە بايلانىستى ورتاق تۇجىرىم قالىپتاسقان جوق. زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى – الاش ۇساق بۋرجۋازيالىق پارتيا دەسە، ەكىنشىسى ليبەرالدىق – بايشىلدىق پەن ۇساق – بۋرجۋازيالىق دەموكراتيالىق پارتيا دەپ باعالادى، ال ءۇشىنشىسى – الاشتى پارتيا دەۋدەن گورى، قوعامدىق – ساياسي قوزعالىس دەپ انىقتاۋدى جاقتايتىنىن ءبىلدىردى.

الاش جايلى تۋىندىلاردى بىرىزدىلىكپەن باعىتتاي بەرمەي، ۋىن شاشقان سارى شاياننىڭ شيەلەنىستىرگەن تۇسىن ەكرانعا شىعارۋ كەرەك. دەرەكتى ايعاقتارعا حالىقتىڭ قارنى تويعان. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ بارىسىنداعى تارتىستى پىكىرلەر نەگە ەكى توپقا بولىنگەنىن، الاش زيالىلارى اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناس، ساتقىندىق، مۇددەلەر قاقتىعىسى تۋرالى كوركەم فيلم جانرى تاعى دا ءۇن قاتۋى كەرەك. سوندا عانا قازاقتىڭ قازاقى ەڭسەسى كوتەرىلىپ، ۇلتتىق قۇنارى قالپىنا كەلەر ەدى...

مۇمكىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن وسى بولار. ايتپەسە بۇل جاڭعىرۋدىڭ استانا عيماراتتارىنداعى جانىپ-ءوشىپ تۇرعان جازۋى مەن ءبىر ءىس-شارالارداعى بانەرىنەن باسقا ەشتەڭەسىن كورمەدىك، باقانداي ءبىر جىل بويى...

ايجارقىن سادىبايۇلى نايمانباي

Abai.kz