اقساقال جاسىنداعى ادام نەگىزىنەن قاتەلەسپەۋى كەرەك. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان مۇنداي كىسىلەر ءبىر-اق جاعدايدا قاتەلەسەدى. اسا قارتايىپ، شاۋ تارتىپ - الجىعاندا عانا قاتەلەسەدى.

قازاق ءوزىنىڭ الجىعان شال-شاۋقاندارىن دا جاقسى كورەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ شاۋ تارتقانداعى «ارتىقتاۋ ءسوزى» وتباسى ىشىندە عانا ايتىلادى. «كۇلسەڭ - كارىگە كۇل» دەگەن سودان قالسا كەرەك. بۇيىرسا، ءبارىمىز دە قارتايامىز. سوندا، عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، بيولوگيالىق-اناتوميالىق جۇيەلەردىڭ سىر بەرۋىنەن «ءبىرتۇرلى» سويلەپ كەتۋمىز دە مۇمكىن.

بىراق ولاي بولماۋعا تىرىسۋعا تالاي مىسال بار ەمەس پە؟ ايتالىق، اكادەميك سالىق زيمانوۆ اعامىز. بۇگىندە ول كىسى 90-عا شىقتى. وي-جۇيەسى تاستاي، اقىل اۋقىمى كەڭ ءارى مىعىم. سوزىنە ريزا بولىپ تىڭداعان سايىن تىڭداعىڭ كەلە بەرەدى.

كەشەگى بايكەن ءاشىموۆ تە سونداي ەدى. قازىر 90-عا جۋىقتاعان تالعات بيگەلدينوۆ، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ، مۇزافار الىمباەۆ، 80-نەن اسقان سەرىك قيراباەۆ، راحمانقۇل بەردىباي، تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى ت.ب. تىڭ، ءسوزى مەن ويى جاعىنان ۇلتقا ۇلگى بولارداي.

ال، 75-كە كەلگەن اقىن، قايراتكەر، يۋنەسكو-داعى قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى، وكىنىشكە قاراي، ولاي ايتا الماي تۇرمىز. نەگە؟

اقساقال جاسىنداعى ادام نەگىزىنەن قاتەلەسپەۋى كەرەك. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتقان مۇنداي كىسىلەر ءبىر-اق جاعدايدا قاتەلەسەدى. اسا قارتايىپ، شاۋ تارتىپ - الجىعاندا عانا قاتەلەسەدى.

قازاق ءوزىنىڭ الجىعان شال-شاۋقاندارىن دا جاقسى كورەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ شاۋ تارتقانداعى «ارتىقتاۋ ءسوزى» وتباسى ىشىندە عانا ايتىلادى. «كۇلسەڭ - كارىگە كۇل» دەگەن سودان قالسا كەرەك. بۇيىرسا، ءبارىمىز دە قارتايامىز. سوندا، عىلىم تىلىمەن ايتقاندا، بيولوگيالىق-اناتوميالىق جۇيەلەردىڭ سىر بەرۋىنەن «ءبىرتۇرلى» سويلەپ كەتۋمىز دە مۇمكىن.

بىراق ولاي بولماۋعا تىرىسۋعا تالاي مىسال بار ەمەس پە؟ ايتالىق، اكادەميك سالىق زيمانوۆ اعامىز. بۇگىندە ول كىسى 90-عا شىقتى. وي-جۇيەسى تاستاي، اقىل اۋقىمى كەڭ ءارى مىعىم. سوزىنە ريزا بولىپ تىڭداعان سايىن تىڭداعىڭ كەلە بەرەدى.

كەشەگى بايكەن ءاشىموۆ تە سونداي ەدى. قازىر 90-عا جۋىقتاعان تالعات بيگەلدينوۆ، ساعادات نۇرماعامبەتوۆ، مۇزافار الىمباەۆ، 80-نەن اسقان سەرىك قيراباەۆ، راحمانقۇل بەردىباي، تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى ت.ب. تىڭ، ءسوزى مەن ويى جاعىنان ۇلتقا ۇلگى بولارداي.

ال، 75-كە كەلگەن اقىن، قايراتكەر، يۋنەسكو-داعى قازاقستاننىڭ تۇراقتى وكىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى، وكىنىشكە قاراي، ولاي ايتا الماي تۇرمىز. نەگە؟

ادامزات تاريحىنداعى تىلدىك قۇبىلىستاردىڭ «جىلىگىن شاعىپ، مايىن ءىشىپ» جۇرگەن ولجەكەڭ، نەگە ەكەنىن بىلمەدىك، قازاق ءتىلىن شەتتەتۋگە، كەمسىتۋگە وتە اۋەس. بۇل جەردە «انا ءتىلىن» دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارمايدى. سەبەبى، ول كىسى «قازاق ءتىلىن - انا ءتىلىم» دەپ ەسەپتەسە، مۇندايعا بارماس ەدى. بۇعان - تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى وقتىن-وقتىن «جارق ەتە قالاتىن» وقشاۋ ويلارى مەن سوزدەرى مىسال. ايتالىق، «الما-اتا دەيىك»، «الما-اتا ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىنە كوشىرەدى دەگەن نە ءسوز؟» ت.ب. سياقتى تۇيەدەن تۇسكەندەي سوزدەرى قازىر ەل اۋزىندا تىرناقشانىڭ ىشىندەگى ماتەلگە اينالىپ كەتكەن.

جاقىندا ولجەكەڭنىڭ ءبىر اتقوسشىسى - ۆالەري تولماچەۆ قازاقستاندى جەرگە قاراتىپ، ەلشى-ديپلومات اتىنا كىر جاعۋ تۇگىل، ءناجىس جاعۋ قادامىنا بارعانىن الەم ەستىدى. بۇعان ونىڭ اكەسىمەن دوس-جار و.سۇلەيمەنوۆ قانشالىقتى كىنالى ەكەنىن ءبىر اللا عانا بىلەدى. ىڭعايسىزداۋ جەرى، ەلشى-اقىن مەن ونىڭ «سەمەي-نەۆادالىق» دوستارى داپ-دارداي ۆالەريدى 3 جاسار بالا بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويعانداي جاتىپ كەلىپ قورعاعانى بولىپ تۇر. ءبىز ويلايمىز: جاسىنان وبال-ساۋاپتى ساناسىندا جاتتاپ وسەتىن اۋىلدىڭ كەز-كەلگەن مۇرىنبوق تولەرانتتى بالاسى «راك» بولماي، دوراق بولىپ كەتسە دە مۇنداي قيامپۇرىسقا بارماس ەدى... ارينە، ونىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ادىلەت ورىندارى شەشە جاتار (وتكەندە ول كىسى حرومتاۋدىڭ كەمباعال شاحتەرلەرىنە سىرتتاي 700 مىڭ تەڭگە ايلىق «قويىپ»، ارتىنان «ەك» ارقىلى كەشىرىم سۇراعانى ەستە شىعار).

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ول تۋرالى ەمەس. تاياۋدا بۇزاقىلىق جاساعان ۆ.گ.تولماچەۆتى قورعاپ، ءوزىنىڭ تۋعان كۇنىن اسپەتتەپ «كازاحستانسايا پراۆدا» گازەتىنە (7.05.2011) بەرگەن سۇحباتىندا «باياعى جارتاس - سول جارتاس» ولجەكەڭ قازاقتىڭ كەمى مىڭ جىلدىق تاريحى بار «مامىر» سوزىنە قاتتى شۇيلىگىپتى. اقىن ءبۇي دەيدى: «ۆسەگدا، كوگدا ناستۋپاەت ەتوت تسۆەتۋششي مەسياتس، چۋۆستۆۋيۋ وبيدۋ، چتو ۆ كازاحسكوم سلوۆارە نەجنوە سلوۆو «ماي» زامەنيلي نا گرۋبوە «مامىر»، بولەە پودحودياششەە دليا كاكوگو-نيبۋد سۆيرەپو-موروزنوگو مەسياتسا. مامىر-ر-ر...».

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىنەن، سانى 65 پايىزدان اسقان ەتنيكالىق قازاقتىڭ انا تىلىنەن حابارسىز، قايران ولجەكە-اي! قازاقتىڭ جانىن، ءتىلىنىڭ ءمانىن تۇسىنسە، ورىس تىلىندە جازاتىن اقىن وسىنى ايتار ما ەدى؟ مامىردان كوكتەمنىڭ جىلىلىعىن ەمەس، قارا سۋىقتىڭ ىزعارىن سەزىنەر مە ەدى؟..

تۋرا وسى ءسوزى ارقىلى 70-تەن اسقان ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوز ەلىن - ولەڭ-توسەگىن، قازاق ءتىلىن - ءوزىن تۋعان ۇلتتىڭ بولمىسىن قانشالىقتى تانيتىنىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟

ال، ەندى انا ءتىلىمىزدى جەرباۋىرلاتاتىندار شىقپاسىن دەپ، قازاققا قۇداي سىيلاعان «مامىردى» تامىرسىز ادامدارعا ءتۇسىندىرۋدىڭ الىپپەسىن باستايىق.

ءبىرىنشى، ولجەكەڭ جاقسى كورەتىن (نەمەسە ول ولجەكەڭدى جاقسى كورەتىن) ادامداردىڭ شىعارماشىلىعىنا قارايىق. قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، كومپوزيتور تولەگەن مۇحامەتجانوۆ اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ سوزىنە ءاپ-ادەمى ءان جازعان بولاتىن. ەۋروپانى جايلاعان اقىن بۇل ءاننىڭ ءسوزىن ەستىمەۋى مۇمكىن ەمەس:

ساعىندىڭ با، دەدىڭ-اۋ، جانىم، ماعان،
بۇلت كوردىڭ بە تاۋلاردا مامىرلاعان؟

ول مەنىڭ ساعان دەگەن ساعىنىشىم،
اۋلاقتا اۋىلىڭنان دامىلداعان.

وسى تۇستا ءبىر قىزىق ءۇردىستى (تەندەنتسيا) ايتپاسقا بولمايدى. پاريجدەن قازاققا قاتىستى وقتا-تەكتە ورايسىزداۋ پىكىر ءبىلدىرىپ قالاتىن اقىنىمىز اڭعارمايتىن دا شىعار، بىراق ءسوزى تەرەڭ دە قۋاتتى وسى ءان ءدال قازىر ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ دا جۇرەگىن جاۋلاپ العان. بۇعان ينتەرنەتتەگى دەرەكتەر، پىكىرلەر كۋالىك بەرەدى. سەناتور عاني قاسىموۆ تا وسى ءاندى ايتۋعا اۋەس...

ەندى سوزدىكتەرگە ۇڭىلەيىك. ويتكەنى ولجەكەڭنىڭ ۇستەلىندە سانسكريتپەن بىرگە قازاقتىڭ دا (ياكي ەجەلگى تۇرىكتىڭ) سوزدىگى جاتۋى ءتيىس قوي. مامىر, مامىرا, مامىرجاي, مامىراجاي، مامىرلا, مامىرلان, مامىرلانۋ, مامىرلات, مامىرلاتۋ, مامىرلاۋ, مامىرلىق, مامىرستان ت.ب. عالامتور-ينتەرنەت زامانىندا بىرەر نوقاتپەن وسى ءسوزدىڭ ءبىرىن ءتۇرتىپ قالساڭىز، مىڭ سان دەرەك شىعا كەلەدى.

سونىمەن، باسىپ جىبەردىك. ولجەكەڭ بالا كۇنىنەن تانيتىن اقىن قاليجان بەكقوجيننىڭ ءبىر ولەڭى شىعا كەلدى:

قازاقستان - گۇلستان، مامىرستان...

شاڭىراق،  بيىكتەي بەر كۇندى قۇشقان.

ال، بۇدان ارتىق قانداي جىلىلىق، قانداي سۇيكىمدىلىك كەرەك؟..

ءارى قاراي جۇرەمىز. ولجەكەڭ تاريحتى جاقسى كورەدى. جەتى اتاسىن دا ەپتەپ بىلەدى. ءبىز ول كىسىنىڭ ولجاباي باتىرعا، اكادەميك الكەي مارعۇلانعا سۇيەك جاعىنان جاقىندىعى بارىن وقىعانبىز. «قارعا تامىرلى قازاق!». قازىر جۇرت قولىندا جۇرگەن كەز-كەلگەن شەجىرەنى اشىپ قالىڭىز، مەيرامسوپىڭىزدان بەرى قاراي تۇسكەندە، ءار اتانىڭ اراسىنان مامىربەك، مامىربي، مامىرباي، مامىرتاي، مامىراي، مامىرجان، مامىرحان، مامىرالى، مامىرقۇل ت.ب. اتتار شىعا كەلەدى. سونىڭ ءبىرازى - ولجەكەڭنىڭ تىكەلەي اتالارى. شەجىرەگە كىرمەيتىن ايەل بالالارىنان مامىركۇل، مامىراش، گۇلمامىر، ايمامىر، نۇرمامىر، بيمامىر ت.ب. شەشەلەرىمىز تاعى دا بار (ايگىلى «قالقامان-مامىردى» دا ۇمىتپالىق).

ولجەكەڭشە ايتقاندا، ول اتتاردىڭ ەتيمولوگياسى، جارايدى ءتىپتى دىبىستالۋى «سۆيرەپو-موروزنىي» (ۇسكىرىك ايازدى) بولسا، اكە-شەشەسى ياعني اقىننىڭ اتا-باباسى بۇلاردى قانداي نيەتپەن، تىلەكپەن قويعان؟.. بۇعان ەسى دۇرىس قازاق جاۋاپ بەرە المايدى. سەبەبى بۇل وتە ۇيات، وتە قيسىنسىز، وتە جەتەسىز سۇراق بولار ەدى.

وسىدان كەيىن و.سۇلەيمەنوۆكە تىم بەيتانىس ەمەس قازاق فولكلورىنا جۇگىنەمىز. مامىر ايىنىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن ءبىر اۋىز سوزبەن سيپاتتاپ كەتكەن مىڭ سان جىر، مىڭ سان ەپوستىڭ مىڭ سان ءساتى ەسىمىزگە تۇسەدى. ال، ماقال-ماتەلدەرگە كەلسەك، ولار دا قازاقتىقتان جەرىنگەندەردى ويلانتۋى كەرەك.

كوكەك ايى - كوك ىشەك،

مامىر ايى - ماي ىشەك.

ايتقاندايىن، وسى «كوكەك» اتاۋىنان دا 80-جىلداردىڭ سوڭىندا امالسىز ايىرىلعانبىز. كسرو باس حاتشىسى م.س.گورباچەۆ 1985 جىلى اپرەلدە (قازىرگىشە ءساۋىر) ۇلكەن «باستاما» كوتەرىپ، سودان قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرى جابىلىپ «ول ايدى «كوكەك» دەسەك، جەڭىلتەكتەۋ بولادى» دەپ، جاتتىڭ اۋسەلەسىنە قيعان دا جىبەرگەن.

كوكتەمنىڭ ءۇشىنشى ايىنىڭ مارتەبەسىنە قاتىستى تاعى دا مىنانداي ادەمى ماتەل بار:

مامىردا تۋعاننىڭ مايەگى توق.

بىرەۋ وسىنى ولجەكەڭە اۋدارىپ بەرسە عوي، شىركىن! سوندا قازاق سوزىنە دىبىستىق تۇرعىدان عانا قاراپ، مامىردى - «مىمىرا» دەۋگە بار اقىن ويلانا ما ەكەن دەيمىز عوي. ءارى قاراي جۇرەيىك. قازىر ەلشى شەنىندەگى ولجاس بۇگىنگى ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلباەۆتى سىرتتاي عانا تانىماسا كەرەك. ارينە، ابەكەڭنىڭ جازعانىن (قازاقشاسىن) وقىدى دەپ ويلامايمىز. ءبىزدىڭ ءابىش اعامىز «بەسوقتى» شىعارماسىندا ءبۇي دەيدى: «ەندى ءسال شىداعاندا يتاياعىڭ التىننان، ۇلتاراعىڭ بارقىتتان بولاتىن مامىرستان جەرگە جەتكىزەتىن ەدىك دەپتى». مۇنداي ادەمى سۋرەتتەۋلەر مەن بەينەلەر جازۋشى ورالحان بوكەي مۇراسىندا دا جەتكىلىكتى. «قامشىگەرىنە» ۇڭىلسەك، ءا دەگەندە «اي استىندا: مارعاۋلانىپ ەر مەن ەلدىڭ وسىنشاما ەركەلىگىن، وسىنشاما قاسىرەتىن مامىرستان كەۋدەسىنە سىيعىزىپ، قازاقتىڭ كۇرەڭسەلى دالاسى جاتتى» دەگەن جولداردى تابامىز.

شەتكەرىرەك جۇرسە دە ادەبي ۇلكەن ورتادان جىراقتاماعان ەركىنبەك تۇرىسوۆتىڭ تاريحي پروزاسىنا قارايىق. بۇل كىسىنىڭ كەيىپكەرى دە: «ولار دا مىنا ءبىز سياقتى ات ءمىنىپ، تۇيەلى كوشتەرىن ءتىزىپ، قۇبا بەل، ايدىن كولگە مامىرلاي قونعان اتالى قازاق جۇرتى ما؟» دەيدى.

كەز-كەلگەن جاس قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىن الايىق. مىسالى، باباسىنىڭ نىسپىسى ءسوز بولىپ جاتقان ايعا بوتەن ەمەس ابىلايحان مامىرايحاننىڭ ولەڭىن. جاس اقىنىمىز دا بىلايشا شابىتتانادى:

مەن جەتتىم مامىرلاعان جازىما انىق.
جانە عاجاپ كۇي تاپتىم قازىنالىق.
تابىستىرعان قۋ تاعدىر ويدا-جوقتا،
ەندىگى،
كەتپەسە ەكەن،
ءاجۋا قىپ.

بۇدان قانداي قورىتىندى شىعادى: قازاق اقىن-جازۋشىسىنىڭ 100 پايىزى مامىر ايىنىڭ قاسيەتىنەن، سيپاتىنان، بولمىسىنان تۋاتىن ۇعىمدار مەن سوزدەردى (تۋىندى سوزدەردى) وتە جاقسى كورەدى. نەگە؟ ويتكەنى ولار - قازاق! قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ شىراعىن جاققاندار! قۇداي ولاردى اتا-انادان جاراتتى، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى ەتىپ ومىرگە كەلتىردى. سوندىقتان ولار مىڭ جىلدىق تاريحى بار قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. ساقتاۋعا ءتيىس! ونى اقىن-جازۋشى عانا ەمەس، قاراپايىم ادام دا قورعاپ-قولدانۋى، ساقتاپ-ساباقتاۋى قاجەت.

سوندا... قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن، وسى ەلدىڭ بيىك استاۋىنان جىلى-جۇمساعىن جەپ، وسى ەلدەن شەن-شەكپەن العان ولجاس سۇلەيمەنوۆ كىم بولدى؟..

ءدال قازىر ول ءوزىنىڭ قاراماعىندا ىستەپ، حالىقارالىق دارەجەدە اۋىر بۇزاقىلىق جاساعان ۆالەري تولماچەۆتىڭ قورعاۋشىسى عانا ما؟!..

يۋنەسكو جاھان مادەنيەتىنىڭ، دۇنيەجۇزى ءتىلىنىڭ، الەم تىلدەرىندەگى ءاربىر ءسوزدىڭ قورعاۋشىسى ەمەس پە؟!

«اباي-اقپارات»