2.

تۋرا سونداي قوعامدىق بۋىرقانىس تۇسىندا ستالين مەن لەنيننىڭ قابىلداۋىندا ءجيى بولىپ، ولار ۇنەمى نازارىندا ۇستاعان باشقۇرتستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى زاكي ۆاليدوۆ تۇركىستاندا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋگە شەشىم قابىلدايدى. ول ءوزىنىڭ بۇل ويىن كرەمل باۋىرىنا باسىپ جۇرگەن شىعىس قايراتكەرلەرىنىڭ بارىنە ايتادى. سونىڭ ىشىندە شىعىس ۇلتتارىمەن اراداعى كەلىسىم شارتتى لەنيننىڭ:

«جىرتىپ تاستايتىن ءبىر جاپىراق قاعاز» دەپ قارايتىنىن ... شىعىس تۇركى وكىلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە تۇرار رىسقۇلوۆقا ايتتىم. ول بۇل تۋرالى بوكەي ورداسىنداعى ءوزىنىڭ جاقتاس كوممۋنيسىنىڭ بىرىنە حات جازدى»، - دەپ باياندايدى ز.ۆاليدوۆ.

بۇل وقيعاعا وراي ت.رىسقۇلوۆ:

2.

تۋرا سونداي قوعامدىق بۋىرقانىس تۇسىندا ستالين مەن لەنيننىڭ قابىلداۋىندا ءجيى بولىپ، ولار ۇنەمى نازارىندا ۇستاعان باشقۇرتستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى زاكي ۆاليدوۆ تۇركىستاندا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋگە شەشىم قابىلدايدى. ول ءوزىنىڭ بۇل ويىن كرەمل باۋىرىنا باسىپ جۇرگەن شىعىس قايراتكەرلەرىنىڭ بارىنە ايتادى. سونىڭ ىشىندە شىعىس ۇلتتارىمەن اراداعى كەلىسىم شارتتى لەنيننىڭ:

«جىرتىپ تاستايتىن ءبىر جاپىراق قاعاز» دەپ قارايتىنىن ... شىعىس تۇركى وكىلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە تۇرار رىسقۇلوۆقا ايتتىم. ول بۇل تۋرالى بوكەي ورداسىنداعى ءوزىنىڭ جاقتاس كوممۋنيسىنىڭ بىرىنە حات جازدى»، - دەپ باياندايدى ز.ۆاليدوۆ.

بۇل وقيعاعا وراي ت.رىسقۇلوۆ:

«بايتۇرسىنوۆقا كەلەتىن بولساق، ول ءبىز كەلمەي تۇرىپ ورىنبورعا كەتىپ قالعان بولاتىن. ۆاليدوۆ ول كەزدە باشقۇرت حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولاتىن، ونىمەن لەنين جانە ستالين جولداستاردىڭ ءوزى جەكە اڭگىمەلەسەتىن. باشقۇرتتاردىڭ قىزىل اسكەرى مايداندا سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن دە، ول كەزدە موسكۆا دا ۆاليدوۆپەن ەسەپتەسەتىن. ماعان: ءۆاليدوۆتىڭ ءوز پوەزى بار، ول موسكۆاعا كەلگەندە اسكەري شەرۋمەن قارسى الدى، - دەدى. مەن ونى بىلمەيتىنمىن جانە وتكەنىنەن دە حابارىم جوق بولاتىن. ءبىرىنشى رەت كورگەن ادامىم جانە ونىمەن ەسەپتەسەدى ەكەن، بولاشاقتا ونىڭ كىم بولارىن قايدان بىلەيىن. مەن ونىمەن قوناق ۇيدە تانىستىم: «باشقۇرتستان ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىمىن». جەرگىلىكتى جەردەگى «كولونيزاتورلار» ابدەن زىعىرىمدى شىعاردى»، - دەپ مۇڭىن شاقتى، جاعدايدىڭ قيىنداپ كەتكەنى سونداي، «وتستاۆكاعا» كەتەتىنىن ايتتى. ءوزىنىڭ لەنين جولداستىڭ اتىنا جازعان بايانداماسىنىڭ ءبىر داناسىن بەردى. مەن وعان ءوزىمنىڭ ورتالىق كوميتەتكە دايىنداعان باياندامامنىڭ ءبىر داناسىن بەردىم. سونىمەن ءبارى دە اياقتالدى»، - دەپ كۋالىك بەردى.

شىندىعىندا ءبارى دە اياقتالعان جوق ەدى. قايتا «تار جول، تايعاق كەشۋ» ەندى باستالعان. بايانحاتتاعى ساياسي وقيعالارعا بەرگەن باعاسى مەن ۇستانىمى ز.ءۆاليدوۆتىڭ دە، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ دا، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ دا، ءا.ەرمەكوۆتىڭ دە پىكىرىنە كەراعار. الايدا استارىن اشىپ، ءادىبىن جازساڭ، بۇل وقيعالارعا ت.رىسقۇلوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسقانى انىقتالا تۇسەدى. ال ءوزى قاتىسقان وقيعالاردى قانداي كوزقاراسپەن قابىلداپ، كىمگە قالاي تۇسىندىرەدى جانە جەكە باسىن قالاي قورعايدى، ول ءار ازاماتتىڭ تاڭداۋى جانە سول كەزەڭدەگى بىردەن-ءبىر دۇرىس ۇستانىم  بولۋى دا مۇمكىن. مۇنداي «جۇمباق جايلار» مەن پىكىر قايشىلىقتارى تەرگەۋ بارىسىنداعى جاۋاپتاردا ءجيى كەزدەسىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «تيران (لەنين) مەن ديكتاتور (ستالين)» باسقارعان يمپەريادا شىندىقتى ايتۋ تاۋەكەلدىڭ عانا ءىسى ەمەس، تاعدىردىڭ زاۋالى دا بولاتىن.

ءسويتىپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا:

«فەدەراتسيالىق رەسەي ماسەلەسiن كۇن ءتارتiبiنەن سىزىپ تاستاۋ كەرەك...» بولدى، «ەكونوميكالىق جانە ساياسي تiزگiندi قيۋ - اقىلعا سيمايدى ءارi دۇشپاندىق ارەكەت» دەپ سانالدى. رەسەي ...ۇلت ماسەلەسiن شەشۋگە دە دارمەنسiز» بولدى، ءتىپتى»، «شەشە دە المايدى» ەكەن، «سول سياقتى رەسەيدەگi فەدەراتيۆتiك قۇرىلىم دا ۇلتتىق ماسەلەنi شەشپەيدi, شەشۋگە دە مۇمكiندiگi جوق» كورىنەدى، «جارىم-جارتىلاي عانا جاساعان وتپەلi وتكەل - فەدەراتسيا ماسەلەسi, دەموكراتيانىڭ مۇددەسiن قاناعاتتاندىرمايتىن»، - بولىپ شىقتى.

سول جىلى قازان ايىندا - قازاقستان رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولىپ جاريالاندى. بۇل «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تولىقتاي تاريح بەتىنەن ىسىرىلۋى ەدى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنەن جانە پارتيا مۇشەلىگىنەن شىعارىلۋى لەنين قول قويعان «ءبىر جاپىراق قاعازدىڭ» وتقا ورتەلۋى ەدى.

ز. ۆاليدوۆ تاعى دا لەنينمەن ەكى رەت كەزدەسىپ، از ساندى حالىقتاردىڭ بوستاندىعى ماسەلەسىن كوتەرەدى. سول كەزدەسۋدەگى لەنيننىڭ:

«ورتالىق الداعى ۋاقىتتا دا بۇرىنعى وتار ەلدەردەگى ورىس پرولەتارياتىنا سۇيەنەتىن بولادى، ال سىزدەر «باسشىلىققا» قانداي دارەجەدە ىمىرالاستىق كورسەتەسىزدەر، نەمەسە قانداي سەنىم كورسەتەسىزدەر، سونداي دەڭگەيدە عانا سەنىمگە يە بولاسىزدار. رەسەي جەرىندە سوتسياليزم تولىق ورناعان سوڭ دا بۇل سەنىمسىزدىك ساقتالىپ قالاتىن بولادى. ءتىپتى، سوتسياليزم بۇكىل الەمدە جەڭىسكە جەتسە دە شىعىستاعى وتار ەلدەرگە ەۆروپالىق پرولەتارياتتىڭ - اعىلشىنداردىڭ، فرانتسۋزداردىڭ، بەلگيالىقتاردىڭ، «باسشىلىعى» جويىلمايدى»، - دەگەن ءسوزى ز.ءۆاليدوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن سەنىمىن مۇلدەم ءۇزدى.

ال لەنين بولسا، ول «ءبىر جاپىراق قاعازدى» بiر قولىمەن مiنبەردەن كوپشiلiككە كورسەتە ۇسىندى دا، ەكiنشi قولىمەن بۇل ماسەلەنi قايتا كوتەرiلمەستەي ەتiپ، تۋرا بۋىندى تۇسىنان وتاپ وتىردى. وزگە-وزگە، تەك قانا رەسەيدە عانا ەمەس، دۇنيە جۇزiنە پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان لەنيننiڭ ۇلت ماسەلەسiندە ىمىراعا بارۋى، ياعني، ءاربiر ۇلتتىڭ تاۋەلسiز ءومiر سۇرۋiنە مۇمكiندiك بەرۋi, ونى قوستاۋى جاي عانا داقپىرت قانا ەدى.

بۇل ونىڭ ماقساتىنا، ءومiر ءسۇرۋ تاسiلiنە، تiپتi كۇندەلiكتi بەرiلگەن نۇسقاۋ-بۇيرىقتارىنا قاراما-قايشى كەلدi. ول تۋرا سول «اسكەري كوممۋنيزم» كەزىندە ەگەر:

«بالتىق جاعالاۋىنداعى ۇلتتار باعىنۋدان باس تارتسا، ولاردى ءبىر-اق تۇندە اياۋسىز قىرىپ تاستاڭدار دا، مۇنى ۇلتشىلدار مەن كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر iستەدi دەپ قاۋەسەت تاراتىڭدار»، - دەپ جاسىرىن بۇيرىق بەردى.

مiنە، لەنيننiڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ تۇپكi ماقساتى وسى بولاتىن. قۇپيا جارلىقتاردا بۇدان دا سوراقى ۇسىنىستاردىڭ، پارمەندەردiڭ، «اقىل-كەڭەستەردiڭ» بار ەكەنi قازiردiڭ وزiندە اشكەرەلەنiپ وتىر. ۇلتتاردىڭ اۆتونومياسى مەن ساياسي بiرلiگi - كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن سىرت كوزگە قويىلعان ساقنا ويىنى عانا ەدi. بۇل ز.ۆاليدوۆ سياقتى وجەت، «ازاماتتىق وجدانى» ساقتالعان قايراتكەردىڭ سوڭعى ءتوزىمىن تاۋىستى. ول:

«بۇل شىندىق (لەنيننىڭ ءسوزىن مەڭزەپ وتىر - ت.ج.) كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پارمەندى جانە اشىق تۇردە كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ءبىزدىڭ الدىمىزعا مىندەت ەتىپ قويدى. سول كۇندەرى تاشكەنتتەگى ولاردىڭ پىكىرلەستەرى رىسقۇلوۆ، نيزام قوجاەۆ جانە باسقالارى تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ جانە تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (تۋرتسيك-ءتىڭ) قۇرامىنان شىعارىلدى. ءبىز، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمىز 29 ماۋسىم كۇنى موسكۆادان كەتىپ قالۋعا كەلىستىك. بۇعان ستالين رۇقسات بەرمەدى، بىراق استراحانعا بارىپ دەنساۋلىعىمدى تۇزەتەمىن - دەگەن سىلتاۋ ايتىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى كرەستينسكي مەن پرەوبروجەنسكيدىڭ رۇحساتىن الدىم»، -دەپ جازدى.

«تۇرككوميسسيانىڭ» قۇرامىنان شىعارىلعان تۇستاعى ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنە ت.رىسقۇلوۆ كەيىننەن:

«1920-1921 جىلدارى اسكەري كوممۋنيزم تۇسىنداعى ساياساتتىڭ شارتىنا قارسىلىق بىلدىرگەن ۇساق بۋرجۋازيانىڭ نارازىلىعى كۇشەيدى (سول كەزدە روسسيانىڭ ءار جەرىندە، كرونشتادتا كوتەرىلىستەر ورىن الدى، پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ىشىنەن دە سولقىلداقتار شىقتى). سونداي سولقىلداقتىق پەن بەتبۇرىستار ارتتا قالعان ۇلتتىق تۇركىستاندا دا بولدى. ۇلتشىلدىق ۋكلون مەن تۇرككوميسسيامەن اراداعى جەتەكشىلىككە تالاس - جاۋلاردىڭ جولىن اشتى، بۇكىل حالىقتىڭ كوسەمى بولىپ كورىنىپ، ءوزىنىڭ سوڭىنان بارلىق تۇرعىندار ەرىپ كەلە جاتقانىن موسكۆانىڭ الدىندا كورسەتكىسى كەلدى. مۇنداي ۇستانىم دۇشپاندارعا كوپىر سالىپ بەردى. بۇل تۇرعىدان العاندا، مەن سول كەزدە جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىكتەرىمدى مويىندايمىن، سودان كەيىنگى قىزمەت بارىسىندا بۇل قاتەلىكتەرىمدى تەرەڭ ءتۇسىندىم. شەكتەن شىققان جوقپىن، جاۋىممەن دە جاقىنداسپادىم، 1921-1922 جىلدان باستاپ ءوز باعىتىمدى تۇزەدىم، سودان باستاپ تۋرا جولدان تايعان ەمەسپىن. وتكەن قاتەلىگىمنەن ساباق الىپ، پارتيانىڭ سارا جولىن ءتۇزۋ ۇستاپ كەلەمىن», - دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى.

تەرگەۋشىلەر تۇتقىنداردىڭ بارىنەن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، ت.رىسقۇلوۆتىڭ، ز.ءۆاليدوۆتىڭ اراسىنداعى بايلانىستى قازىمىرلىقپەن سۇراۋى دا وسى وقيعاعا بايلانىستى بولسا كەرەك. تەرگەۋ ىسىندە سول جىلدارى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ورىنبورداعى جالپىقازاقتىق قۇرىلتايعا قاتىسقانى جانە سارىمولداەۆقا ارناپ ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ادرەسىنە حات جولداعانى تۋرالى ايعاق بار. ءوزىنىڭ ز.ۆاليدوۆپەن جانە            م. سۇلتانعاليەۆپەن جازىسقان حاتتارى تۋرالى كەيىن ارنايى تۇسىنىكتەمە بەرگەن. تەرگەۋشىلەر وسى حاتتى تابۋعا ۇمتىلعان، بىراق ونىڭ ناقتى ىزىنە تۇسە الماعان.

ازاتتىققا جەتۋدىڭ جولى - كۇرەس ەكەنىن تۇسىنگەن ز. ۆاليدوۆ استىرتىن ۇيىم قۇرۋ ءۇشىن تۇركىستانعا بەت الدى. سول قارساڭدا تۇركيادان كەلگەن «يتتيھات جانە تاراككي» («بىرلىك پەن پروگرەسس») پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى نازىم-بەي مەن بادري-بەي اتتى تۇرىك قايراتكەرلەرىمەن جولىعادى، ولار دا ز.ءۆاليدوۆتىڭ استىرتىن جۇمىسقا كوشۋ نيەتىن قوستايدى.

ز.ۆاليدوۆ: «مەن وتىرىك پەن كولگىرسۋگە توزە المايمىن. ەگەردە بولاشاقتان ءسال عانا ساۋلە كورىنسە، وندا مۇنداي الدامشىلىققا توزۋگە بولار ەدى. بىراق تا ءبىزدىڭ ءتوزىمىمىزدىڭ تولەۋىن وتەيتىن ەش ءۇمىت جوق. مۇنداي ارەكەتكە ءوز ەركىڭمەن تاۋەكەل ەتەسىڭ. مەن وندا (تۇركىستانعا - ت.ج.) ءوز ارميامدى الىپ بارىپ، ولاردىڭ قانىن موينىما العىم كەلمەيدى. مەن ءوز باسىمدى عانا وققا تىگىپ وتىرمىن. مەنىڭ سەنىمدى دوستارىم بار، ولار مەن: قال - دەسەم دە قالمايدى، بىرگە جۇرەدى»، - دەپ، سوفى اللاياردىڭ: - «تاۋەكەل دەسەڭ - ىرىزدىعىڭ تاڭىردەن، بۇيىرعانىن كورەسىڭ سەن، جولاۋشى»، - دەگەن ءسوزىن ءبىر قايتالاپ الىپ ساپارعا شىعادى.

بۇل قۇپيا ساپاردا ۆاليدوۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ جولى تاعى دا ەكى رەت توعىسادى. رىسقۇلوۆ «ءبارى دە سونىمەن اياقتالدى»، - دەپ ءستاليندى سەندىرسە دە، ول شىندىق اراعا ەلۋ جىل سالىپ بارىپ قايتا جاريا بولدى.

تۇرىك قايراتكەرلەرى جەمال مەن حاليل پاشالار ۇسىنىس جاساپ، ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسساريات پەن مۇسىلمان كوممۋنيستەر ورتالىعى ۇيىمداستىرعان شىعىس حالىقتارى قۇرىلتايى 1-5 قىركۇيەك اراسىندا باكۋدە ءوتتى. موسكۆادا ايىرىلىسقان ز.ۆاليدي (ەندى ءۋاليدي), ا.بايتۇرسىنوۆ، ت.رىسقۇلوۆ ۇشەۋىنىڭ جولى باكۋدە توعىستى. بۇل كەزدەسۋ ۇشەۋى ءۇشىن دە قۇپيا جاعدايدا ءوتتى. باكۋ ساپارى تۋرالى ت.رىسقۇلوۆ:

«مەن شۇعىل تۇردە باكۋدەگى شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا ءجۇرىپ كەتتىم. شىندىعىندا، وندا بولعان ەكى-ءۇش ءجۇز تۇركىستاندىق دەلەگاتتار مەنىڭ ىقپالىمدا بولدى. كومينتەرننىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پوەزىمەن بىرگە ءانۋار پاشا دا كەلدى. مەن دەلەگاتتاردىڭ بارلىعىن ءانۋار پاشاعا تىلەكتەس بولۋدان ساقتاندىرىپ: ول ءوزىنىڭ تۇركياسىنا دا كوپ كەسىرىن تيگىزدى، - دەپ ۇگىتتەدىم. ءانۋاردىڭ مەنىمەن كەزدەسكىسى كەلدى. كەيىن بىلگەنىمدەي، ول دەلەگاتتاردىڭ بىرازىمەن كەڭەس وتكىزىپتى. الايدا سافاروۆ جانە باسقالار (1920-1921 جج.) مەنى سول كەڭەسكە قاتىستى دەپ تاراتىپتى»، - دەپ باياندادى.

ارينە، ت.رىسقۇلوۆ «پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا بەرگەن بايانحاتىندا» باكۋگە بارار جولدا ءوزىنىڭ ز.ۆاليدوۆپەن قۇپيا كەزدەسكەنى تۋرالى ءلام دەمەيدى جانە كەزدەستىم دەپ ايتا دا المايتىن. ز.ۆاليدوۆ اشتارحان، ساراي، ءۇستىرت، باسقۇنشاق ارقىلى حورەزمگە، ودان اشعاباتقا ءوتىپ، استىرتىن جۇمىسقا كوشكەن سوڭ، ونىڭ ءار قادامى اڭدۋلى بولعانى تۇسىنىكتى ء(بىز بۇدان بىلاي «قاتيراداعى» تۇرىك تىلىندەگى ماتىندەردى قىسقاشا مازمۇنداپ بەرەمىز):

«مەن جاسىرىنىپ جۇرگەمىن. كەڭەس وكىمەتى مەنىڭ قالايدا وندا باراتىنىمدى ءبىلىپ، ەرەكشە دايىندىق جۇرگىزگەنى، باكۋ، اشتارحان، دەربەند، كراسنوۆودسكى جانە باسقا دا قالالارعا 300-گە جۋىق ادامدى قۇپيا تىڭشىلىققا تارتقانى تۋرالى حابار الدىم. ولاردىڭ كوبى مەنى جاقسى تانيتىن قىزمەتكەرلەر-ءمىس. قازاقستان مەن وزبەكستاننان كەلەتىن وكىلدەردىڭ اتى-جوندەرىن جانە ولاردىڭ بارلىعى ءبىر پويىزدا بولاتىنىنان دا حاباردار بولدىم. 2-تامىز كۇنى مەن بۇل پويىزدى اشعاباتتىڭ باتىسىنداعى ەلەۋسىزدەۋ باميدە دەگەن بەكەتتە قارسى الدىم. جۇك پويىزىنا اتپەن كىردىم، ۆاگوندا تۇرار رىسقۇلوۆ پەن يبراھيم جانۇزاقوۆتى كەزىكتىردىم. ولارمەن: باكۋدە قالاي كەزدەسەتىندىگىمىزدى جانە وندا نە ىستەيتىندىگىمىزدى كەلىستىك، كراسنوۆودسكىگە تاياعاندا جەبەل بەكەتىنەن ءتۇسىپ قالدىم. سول جولى تۇرار ماعان قىزىقتى ءبىر قۇجات بەردى», - دەپ جازادى ز.ۆاليدوۆ. - «اتالعان قۇجاتتى رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاياۋ شىعىس جونىندەگى مامانى پاۆلوۆ دايىنداپتى.

ول: تاياۋ شىعىس، اراب، تۇركيا، يران مەن اۋعان ەلدەرىندەگى رۋلىق جىك پەن كاپيتاليزمنىڭ كەرىتارتپا قايشىلىقتارىن رەسەيلىك مۇسىلماندار اراسىنا «كوشىرىپ»، ولاردىڭ اراسىنا وت جاعىپ، وشىكتىرۋ كەرەكتىگىن ايتا كەلىپ، ورىستاندىرۋدى جەدەلدەتۋدىڭ جولدارىن ۇسىنىپتى. سوعان وراي لەنين مەن ءستاليننىڭ اتىنان بەرىلگەن نۇسقاۋدا، بايتۇرسىنوۆ، رىسقۇلوۆ، سۇلتانعاليەۆ «تۇرككوميسسياسىنا» مۇشە بوپ تۇرعاندا اشىق ايتىلماعان ماسەلەلەردى تالقىعا سالىپ، ەۆروپالىق پارتيا مۇشەلەرىنە قۇپيا تاراتقان. تۇرىك كوميسسياسىنىڭ سەسسياسىندا: تۇركىستان حالقىنىڭ تاپتىق جىگىن يسلامي تۇرعىدان جانداندىراتىن رىسقۇلوۆ، ۆاليدوۆ سياقتى ۇلتشىلدار - جەرگىلىكتى جۇمىسشىلاردىڭ دۇشپانى، جەرگىلىكتى زيالىلاردىڭ اراسىندا وزدەرىن «وكتيابريست» رەتىندە كورسەتەتىن ورىستاردى قىزمەتكە تارتىپ، كەرىسىنشە، ۇلتتىق قىزمەتكەرلەردى شەتتەتۋ كەرەك، شىعىستى تولىق باعىندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ كوزى اشىق زيالىلارىنا قىسىم جاساپ، قۋدالاۋدا ۇستاۋ قاجەت», - دەپ اشىق ايتىلىپتى.

باكۋ قۇرىلتايىنا قاراپايىم تۇرىكمەن كەيپىندە بارىپ، جانسىزداردىڭ كوزىنە تۇسپەي تۇركىستانعا قايتىپ ورالعان ز.ۆاليدوۆ تەك ءانۋار پاشامەن عانا حات ارقىلى تىلدەسۋگە مۇمكىندىك تابادى. ز.ۆاليدوۆ ماڭعىستاۋ، اقتوبە ارقىلى حورەزمگە وتەدى. جولاي ادايلار اراسىنداعى بارىمتاعا بيلىك ايتادى. ونى ەستىگەن ءا.بوكەيحانوۆ: «قازاق اراسىنداعى قاندى ءىرىڭ اققان ءبىر جارانى ءتىلىپتى»، - دەپ باعالاعان. ۇرگەنىشتە جونەيد حاننىڭ اننامۇراد دەگەن بەگى حيۋاعا جەتكىزەدى. سول جىلى 19‑جەلتوقساندا بۇقارادا وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاراقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شارسۋ ارقىلى بۇقاراعا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتى - بۇقارا، حيۋا، تۇركىستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وكىلدەرى باس قوسقان وسى قۇرىلتايدا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىن قۇرۋ ەدى.

مىنە، «الاشوردانىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى» باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە سول قۇرىلتايعا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىقتاۋ بولاتىن. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ سياقتى الاش ارىستارى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن استىرتىن بايلانىسى بارلىعىن جوققا شىعارادى. ءار ءتۇرلى قيسىندا جاۋاپ قايىرادى. تەك ح.بولعانباەۆ قانا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وقۋلىق باعدارلاماسىن ءتۇزۋ ماقساتىندا بارعانىن، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قارجى جيناۋ ماقساتىندا ىسساپارعا شىققانىن ايتادى. ال دىنشە ادىلەۆ «ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىنداعانىن» باسا كورسەتەدى. بىراق قانداي تاپسىرما ەكەنىن ناقتىلاپ ايتا المايدى.

تاريحشىلار مەن تەرگەۋشىلەر: «باسماشىلار مەن «الاشوردانىڭ» اراسىندا قانداي بايلانىسى بولۋى مۇمكىن، بۇل نەگىزسىز جالا شىعار»، - دەپ جورامالداپ، سول تۇستاعى تۇركىستان مەن ورتالىق ازياداعى ساياسي جاعدايلاردىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق تۇجىرىم جاساۋعا دارمەنسىزدىك تانىتىپ كەلدى. ءبىز وقيعانىڭ ءىزىن قۋا پايدالانىپ وتىرعان ز.ءۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارى» كولەڭكەدە قالعان سول ءبىر كۇندەرگە ساۋلە تۇسىرەدى. تەرگەۋگە تارتىلعانداردىڭ جاۋاپتارىنىڭ ءار قيسىندا بولۋى دا زاڭدى. استىرتىن ۇيىم جۇمىسى سونى تالاپ ەتەدى. اراعا ەلۋ جىل وتكەن سوڭ دا ز.ءۆاليدوۆتىڭ بۇقاراداعى «قۇرىلتايعا قاتىسقان ەكى قازاق قايراتكەرى ءالى ءتىرى» دەپ ولاردىڭ اتىن اتاماۋى دا سول استىرتىن كۇرەستىڭ زاڭىنا باعىنعاندىق.

الاش ازاماتتارى تەرگەۋشىگە «قيىننان قيىستىرىپ قانداي سىلتاۋ ايتسا دا»، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ بۇقاراداعى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتتى نازار اۋدارعانى انىق بايقالادى. وزگە جاناما دەرەكتەردى بىلاي قويعاندا، موسكۆادان بىرگە شىعىپ، ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىندا ز.ۆاليدوۆپەن قوشتاسقان ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە پوەزدا جولىققان ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇدان تولىق حاباردار بولعانى انىق. ال ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل قۇرىلتاي تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆقا تولىق ماعلۇمات بەرگەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. م.تىنىشباەۆ بۇقاراعا جىبەرگەن ا.ۇمبەتباەۆ تا بۇل جايدان ماعلۇماتسىز قالماعان. دەمەك، تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ بيرەسمي توراعاسى بولىپ سانالاتىن ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ دە قاپەرىنە ىلىككەن. ال بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعانباەۆ «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى وسى ەكەۋى جەتكىزگەن. ح.بولعانباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى.

سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. ءوزىنىڭ جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.

سونداي قىسىلتاياڭدا ءجۇرىپ زاكي ۆاليدوۆ «تۇركىستان ۇلتتار بىرلىگىنىڭ» قۇرىلتايىن تاشكەنتتە وتكىزۋگە ۇمتىلادى.

«بىراق تۇركىستان ساياساتىنىڭ بەلدى تۇلعالارى - ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىن، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، وزبەكتەردەن مۋناۋار قاري، بۇحارالىق حاكىمزادا، مىرزا ابدىقادىر مۇحيددين، تۇرىكمەندەردەن زاڭگەر قاقاجان بەردىباەۆ جانە باسقالار كەڭەستەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان دا قۇرىلتايعا كەلە المادى. قۇرىلتايىمىز 18-قىركۇيەكتە باستالدى. ون التى ادامنىڭ جينالعانى ەسىمدە. اسىرەسە، قازاق اعايىندار جاقسى دايىندالعان ەدى. ءۇش كۇن ءۇش جەردە جينالدىق. تالقىلانعان قاۋلىلاردىڭ ءبارى شىن جۇرەكتەن قابىلداندى. اۋەلى بۇقارادا قۇرىلعان «ورتا ازيانىڭ قاراپايىم مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتتىق وداعىنىڭ» ورنىنا تەك «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» دەگەن ات قانا الىندى. قازاقستانداعى «الاشوردا» اتاۋى - «سولتۇستىك تۇركىستان» بولىپ وزگەرتىلدى. وندا:

مەملەكەتتىك باسقارۋ وداقتىق دارگەيدە جۇرگىزىلەدى، ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالادى، تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار جاسالادى، تۇركىستان سوتى رەسەيدىڭ ىشكى ىستەرى دارگەيىنەن شىعارىلىپ، ۇلتارالىق سوتقا ەنگىزىلەدى، تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق سوتىن رەسەيگە تاۋەلسىز جاساقتالادى، - دەگەن مازمۇنداعى قاۋلىلار قابىلداندى.

بۇل قۇرىلتايدا: «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» ورتالىعىن سىرتتان باسقارۋ ءۇشىن مەنىڭ تۇركىستاندا قالماي، يران، اۋعانستان جانە ءۇندىستان ارقىلى ەۋروپاعا كەتۋىمدى، مۇستافا شوقايۇلىنىڭ دا شەتكە كەتۋىن ماقۇلدادى. ماعان وسىعان بايلانىستى قۇرىلتاي توراعاسى قول قويعان قۇجات تا بەرىلدى. ارامىزدا شەت ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ادام بولماعانى ءۇشىن بۇل قۇجات ورىسشا جانە تۇرىكشە ءبىر كەزدەمەنىڭ بەتىنە جازىلدى. جۇبايىمدى دا بىرگە اكەتۋىمە پۇرسات بەرىلدى»، - دەيدى ز.ۆاليدوۆ.

ءانۋار پاشانىڭ قازاسى جانە مۇحاررامشىلاردىڭ - «باسماشىلاردىڭ» تالقاندالۋى، «تۇركىستان ۇلتتار بىرلىگى» ورتالىعىنىڭ شەشىمى ز.ءۆاليدوۆتىڭ ازاتتىق كۇرەسىن تۇيىققا تىرەدى. سونداي قۇسالى ساتتە ت.رىسقۇلوۆپەن جولىعۋعا نيەت ەتەدى. ت.رىسقۇلوۆ قابىلداۋدان باس تارتادى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ موسكۆاداعى جانە باكۋگە بارار جولداعى «ۋاعداسىندا تۇرماي»، كەزدەسۋدەن بوي تارتقانى ءۇشىن ز.ءۆاليدوۆتىڭ رەنجىگەندىگى تەرگەۋگە تىركەلگەن. ال بۇل جاي «قاتيرادا»:

«ايدىڭ جيىرماسىندا حات تاسۋشى كەلىپ، تۇرار رىسقۇلوۆتان حابار اكەلدى. وندا: «ۆاليدوۆكە ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا كەشىرىم جاسالدى، قالاسا رۋدزۋتاكپەن كەزدەسسىن، تەك «قايدا جۇرگەنىن» ايتپاسىن، بەلگىسىز بوپ قالۋدى كوڭىلىندە قاتتى ۇستاسىن»، - دەپتى. حاتتىڭ سوڭىندا: ەگەردە كەڭەس وكىمەتىنە قايتىپ ورالمايتىنداي بولسا، وندا قالاعان مەملەكەتكە كەتۋىمە كومەكتەسەتىنىن ءبىلدىرىپتى. ارينە، بۇل كەزدە تۇركىستاننىڭ «ۇلى گەنەرالى» رۋدزۋتاكتىڭ شاقىرۋىنىڭ ۇلكەن ماڭىزدى بار ەدى»، - دەپ باياندالادى.

1920 جىلعا دەيىن وپپوزيتسيالىق كوزقاراستا جۇرگەنىن ت.رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە 1923 جىلى 9-12 ماۋسىم ارالىعىندا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزگەن ءتورتىنشى كەڭەسىندە سويلەگەن سوزىندە مويىندادى. م.سۇلتانعاليەۆتى ۇلتشىل رەتىندە اشكەرەلەۋگە ارنالعان بۇل كەڭەستە ت.رىسقۇلوۆقا دا ايىپ تاعىلعان بولاتىن. ول:

«سۇلتانعاليەۆپەن يدەولوگيالىق سىبايلاستىق تۋرالى ەكىنشى ماسەلە تۋرالى مىنانى ايتامىن. مەن پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ الدىندا، وسى كەڭەستىڭ الدىندا مىنانى مالىمدەيمىن: سۇلتانعاليەۆتىڭ ۇستانعان ۇستانىمى شىندىعىندا دا شەكتەن اسىپ كەتتى، بيىلعا دەيىن ەمەس، 1920 جىلعا دەيىن مەن دە وسى ۇستانىمدا بولعامىن جانە ەڭ جانكەشى وپپونەنت بولدىم، مۇنى ورتالىق كوميتەت جاقسى بىلەدى. مەن ورتالىق كوميتەتتە: اسكەري ماسەلە جونىندە دە، پارتيالىق ماسەلە جونىندە دە، باسقا ماسەلەلەردە دە، ءتىپتى سول كەزدە جۇرگىزىلگەن بارلىق ساياسات جونىندە ۇرسىسۋعا دەيىن باردىم. ناتيجەسى - مەنىڭ تۇركىستانداعى قىزمەتىمنەن كەتۋىممەن اياقتالدى. شىعىس حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا مەن بۇل وپپوزيتسيانى اشكەرەلەدىم. مەن بۇنىڭ ءبارىن جوققا شىعارمايمىن، بىراق تا قۇرمەتتى جەر اۋدارۋ رەتىندە موسكۆادا، ۇلتتار جونىندەگى كوميسسارياتتا ەكى جىل ىستەدىم جانە كەيبىر تۇركىستاندىق جولداستاردىڭ تۇرعىسىنان ادام توزبەستەي قورلىقتى كوردىم. بۇل قورلىق تەك ساياسي جاقتان عانا ەمەس، كوممۋنيستكە كورسەتىلگەن (مەن پارتيا مۇشەسى ەمەسپىن بە) بۇل قورلىق مەنىڭ جانۇياما دا (ۇيدەن قۋىپ شىعۋ، قۋدالاۋ ت.ت. تۇرعىسىندا) كورسەتىلدى. وسىنداي اۋىر كۇيزەلىسكە قاراماستان مەن موسكۆادا قالدىم، جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتكەمىن جوق»، - دەپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى «قاتەلەرىن» مويىندادى.

بۇل ونىڭ ەڭ باتىل سوزدەرىنىڭ ءبىرى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا ت. رىسقۇلوۆ مىنبەدەن:

«مەنىڭ ءوز كوزقاراسىم بار. مەن ەشقاشاندا سۇلتانعاليەۆتىڭ كوزقاراسىنىڭ ىرقىمەن جۇرگەمىن جوق. مۇندايعا بارۋ ءۇشىن مەن تىم تۋراشىل اداممىن، مەن ءوز كوزقاراسىمدى جاسىرمايمىن جانە بۇل ىسكە مەنىڭ قاتىسىم بار دەگەن ستالين جولداستىڭ مالىمدەمەسى دۇرىس ەمەس. ستالين قاتەلەسەدى»، - دەپ تۋرا كوسەمنىڭ بەتىنە قاراپ ايتتى.

سوندا ستالين:

«اللا جار بولسىن»، - دەپتى ورنىندا وتىرىپ.

ول كەزدە مۇنداي تايتالاسقا بارۋ ءۇشىن تەك وجەتتىك قانا ەمەس، اسا ساياسي باتىلدىق تا قاجەت بولاتىن.

جالعاسى بار