كۇنى كەشە عانا اقپارات قۇرالدارى قازاق زيالىلارىنىڭ شەتتەگى قانداستار ماسەلەسىنە قاتىستى ءۇشبۋ حاتىن جاريالادى. «Serke.org» سايتى مەن «ادىرنا ۇلتتىق پورتالى» الگى حاتتى «شاحانوۆ باستاعان زيالىلار «اتاجۇرتقا» قارسى شىقتى» دەگەن تاقىرىپپەن بەردى. ال «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى زيالىلاردىڭ حاتىن تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپپەن جاريالادى. «ورالماندار قاشانعى وپىق جەيدى؟» اتتى اشىق حات پرەزيدەنتكە، ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە جانە جالپاق جۇرتشىلىققا قاراتا جازىلعان ەكەن.

وندا قىتايداعى قانداستاردىڭ قيىن جاعدايى، ەكى ايىرىلعان جانۇيانىڭ بىرىگۋى، ەكى اراداعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋى سەكىلدى بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتار قامتىلعان.

سونىڭ ىشىندە مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەنى، شەكارانىڭ شەتىندەگى قازاقتىڭ باسىن بايگەگە تىگە وتىرىپ، ايقاي دابىرامەن شەشكىسى كەلەتىن كەيبىر بەيرەسمي ۇيىمداردى تا تىلگە تيەك ەتكەن ەكەن.

حاتقا مۇحتار شاحانوۆ، مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، عابباس قابىشۇلى، تەمىرحان مەدەتبەك سەكىلدى اقساقالدار باستاپ، ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالى قاتارلى قوعامنىڭ سەرگەك سانالى ازاماتتارى قوستاپ، ۇزىن-ىرعاسى 17 ادام قول قويعان.

اتالعان ماقالا اقپارات قۇرالدارىندا قىزۋ تالقىلاندى. الەمجەلى قولدانۋشىلارىنىڭ دا پىكىرى ەكىگە جارىلدى. حاتتا ەسىم-سويلارى ەرەكشە اتالعان اعا بۋىن زيالى قاۋىم حاتتىڭ مازمۇنىمەن تانىسپاعان بولۋى مۇمكىن دەگەن، سەرىكجان ءبىلاشۇلى باستاعان ازاماتتاردى قارالاۋ ماقساتىندا جازىلدى دەگەن سوزدەر دە ايتىلدى.

جالپى سەرىكجان ءبىلاشۇلىنا قاتىستى جۇرت ىشىندە الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. كۇنى كەشەگە دەيىن «جارقىن جەتى» دەگەن پسەۆدو ەسىممەن جۇمىس ىستەگەن سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ تۇپكى ماقساتى قانداي ەكەنى بەلگىسىزدەۋ... سوندىقتان بولار، ونىڭ ۇلتىنا، ءدىني سەنىمىنە، ۇستانىمىنا قاتىستى بولجام ءسوز كوپ.

بەلگىلى عالىم زىكىريا جانداربەكتىڭ: «جارقىن جەتى – قانداستار اراسىنداعى ۋاححابيلىك باعىتتىڭ كوسەمى» اتتى ماقالاسى جاريا بولعان ەدى.

بۇدان بولەك، ادىلەت ءادىلمۇراتتىڭ «جارقىن جەتى دەگەن كىم؟ اعارتۋشى ما، الدە ارانداتۋشى ما؟» اتتى ماقالاسى عالامتوردا قىزۋ تالقىلانعان.

ال «Mezgil.kz» سايتى جاريالاعان «ءسىز كىمسىز، جارقىن جەتى؟» اتتى ماقالا دا سەرىكجان ءبىلاشۇلىنىڭ شىنايى بولمىسىن تانۋعا باعىتتالسا كەرەك.

ال 2017 جىلى «كاراۆان» سايتى «جارقىن 7 نەمەسە قازاقتاردى ارانداتىپ، قىتايداعى وتتى ۇرلەپ وتىرعان قۇپيا ادامدار كىمدەر؟» اتتى ماقالا جاريالاعان ەكەن.

جوعارىداعى شاحانوۆ باستاعان زيالى توپتىڭ دا قاۋزاپ وتىرعان ماسەلەسىنىڭ ءبىر پاراسى قىتايداعى قانداستار ماسەلەسىندە اراداعى ارانداتۋشى ادامداردىڭ ءىس-تىرلىگىنە توقتاۋ سالىپ، ۇلتتىق مۇددەدە بىرىگىپ جۇمىس جاساۋدى مەڭزەيدى.

سونىمەن، جوعارىداعى زيالىلاردىڭ اشىق حاتى اقپاراتقا شىعىسىمەن، جۇرت پىكىرى ەكىگە جارىلدى. ءبىز دە وسى رەتتە، الگى ءۇشبۋ حاتقا قول قويعان ازاماتتارعا حابارلاسىپ، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن بىلدىك. بۇل حاتتى جاريالاۋداعى ۇستانعان پوزيتسياسى مەن كوتەرمەك بولعان ماسەلەسى قانداي؟

قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتىن جۇرگىزۋى مۇمكىن...

ءازىمباي عالي، دەموگراف، ساياساتتانۋشى:

-جالپى بۇل حاتقا قول قويۋداعى ويىم بىرەۋ-اق، ول – شەتتەگى قازاقتىڭ امان-ەسەن ەلگە كەلۋى. قازىر قىتايدا دا، ءبىزدىڭ ەلدە دە ورالمان قازاقتىڭ قۇجاتتىق جانە باسقا دا ماسەلەلەرىن شەشۋگە كەدەرگىلەر كوپ.

شىندىعىنا كەلسەك، قىتاي بيلىگى ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەتكەنىن، قازاقستان حالقىنىڭ كوبەيگەنىن قالامايدى. ول انىق. سوندىقتان دا ءتۇرلى كەدەرگىلەر، قيىندىقتار تۋىنداتىپ وتىر.

ال ەندى شەكارا اسىپ كەلگەن قازاقتىڭ قۇجاتتارىن تىركەۋ ماسەلەسىندە ءبىزدىڭ بيلىك تە ءارتۇرلى قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىر. بىرەسە سوتتالعانى تۋرالى انىقتاما سۇراتتى. بىرەسە باسقاسىن سۇراتتى. مىسالى، 1959-1962 جىلدارى قازاقتار ۇدەرە كوشىپ كەلدى عوي. شامامەن 100 مىڭنان استامى كەلدى سول كەزدە. كەڭەستىك بيلىك بولسا دا، سول كەزدە ەشقانداي پروبلەما تۋعان جوق.

سوندىقتان ءبىز فورمالدىق تالاپتاردى كوبەيتپەي، كەلگەن قازاقتىڭ بار قۇجاتىن تىركەپ بەرۋىمىز كەرەك. بىلۋىمشە، قازىردىڭ وزىندە قانشا قازاق قۇجاتسىز ءجۇر، تىركەۋسىز ءجۇر. ولار نە مەديتسينالىق، نە الەۋمەتتىك كومەك الا المايدى. نە جۇمىسقا تۇرا المايدى. ءبىز سونداي ماسەلەلەردى تەزىرەك شەشىپ بەرۋىمىز كەرەك. قازىر قىتاي بيلىگى ول جاقتاعى قازاقتاردى جانشىپ، تاپتاپ جاتىر. ءبىز دە مىنا جاقتا جىعىلعانعا جۇدىرىق بولماۋىمىز كەرەك.

بۇل ماسەلەنى ايتىپ، كوتەرىپ جۇرگەن ۇيىمدار كوپ. مۇمكىن ولار دا ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ۇيىمنىڭ ءبىرى شىعار. مەن ولاردىڭ ساياسي باعىتىن بىلمەيمىن. ولاردىڭ ىشىندە دە كەيبىرەۋلەرى قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتىن جۇرگىزۋى مۇمكىن. جالپى مەن جالعىز عانا كريتەريمەن باعالايمىن. ول – شەتتەگى قازاقتىڭ اتاجۇرتقا كەلۋىنە كىم كەدەرگى كەلتىرەدى ء(ارتۇرلى جولمەن), سول ساياسي بۇرىس ۇيىم.

جەكە باسىم، ولاردى تانىمايمىن. بىلەتىنىم قىتايداعى قازاقتىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ايتىپ ءجۇر.  بىراق، ءوزارا تارتىستارى كوپ سەكىلدى. ول جىگىتتەر قاتە پوزيتسيادا بولۋى مۇمكىن. بىراق، ولار دا ەڭبەك ەتىپ جاتىر.

مەنىڭ بۇل حاتقا قول قويۋداعى ماقساتىم دا سول – شەتتەگى قازاقتىڭ  جاعدايىن جەڭىلدەتۋ. ال كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس، ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

مەن حاتقا قول قويعانىمدى راستايمىن. ول حاتتىڭ مازمۇنىمەن دە تانىسىپ شىققانمىن. مەن دەموگرافپىن. ماعان قازاقتىڭ كوبەيگەنى كەرەك.

سەرىكجان وتە جۇمباق ادام

ساۋلە ابىلداحانقىزى، جۋرناليست:

-بۇل حاتتى ماعان قۇديار ءبىلال جىبەردى. مەن وقىپ، تانىسىپ شىقتىم. ەكى قولىمدى كوتەرىپ قولدايمىن. نەگە؟ حاتتى وقىپ وتىرىپ، ءاربىر سويلەمگە «ءيا، سولاي» دەپ ىشتەي كوممەنت بەرىپ وتىردىم. ويتكەنى، ءاربىر سويلەمدە ەشقانداي وتىرىك ءسوز جوق. ءبارى راس. ءبارى شىن.

مەن «اتاجۇرتتىقتاردى»، سەرىكجان ءبىلاش دەگەن ادامدى بىلەمىن. بىرگە جۇمىس جاسادىم. سەرىكجان ءبىلاش دەگەن ازاماتتىڭ ماسەلەسىنە از توقتالا كەتكەندى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن.

سەرىكجان ءبىلاشتىڭ كەز كەلگەن ادامدى سوزبەن ارباپ، الداپ الاتىنىن، سوزگە جۇيرىك ادام ەكەنىن كوزىمىزبەن كوردىك. ەكى اي قاسىندا بىرگە بولدىق. ول ۇزىن ءتىلدى، قىزىل ءسوزدىڭ ادامى. نەشە ءتۇرلى فەيك اتتارمەن الەۋمەتتىك جەلىلەرگە كىرىپ، بىقسىق سوزدەردى تاراتىپ وتىراتىنىن بىلدىك.

ەگەر بۇل جىگىتتەر شىن مانىندە قانداستاردىڭ، قازاقتىڭ، ۇلتتىڭ ماسەلەسىنە جانى اشىسا، سوعان جۇرەگى اۋىراتىن بولسا، ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىزبىرشىلىككە جۇمىس جاساۋى كەرەك ەدى.

ال بۇل جىگىتتەردىڭ بار بىلەتىنى بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالۋ، ارانداتۋ عانا. بۇل ازاماتتاردىڭ ىشىندە دە ءوزارا تالاس-تارتىس كوپ. رۋ-رۋعا، جىك-جىككە بولىنۋشىلىك بار.

سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ ىسىندە دە، قانداستاردىڭ ارىزدارىن جيناۋ ىسىندە دە ولاردىڭ قالاي جۇمىس جاسايتىنىن كوردىك. زاڭگەر رەتىندە ابزال قۇسپان، جۋرناليست رەتىندە مەن، ارالاستىق. بۇرىن جەرگىلىكتى قازاقتار وسى «اتاجۇرت» دەگەن ۇيىمنىڭ بار ەكەنى بىلمەيتىن دە. جالپى ولاردىڭ ءسوزى باسقا، ءىسى باسقا ەكەنى راس.

حالىقارالىق ماڭىزدى ىستەردە قىزىل ءسوزدىڭ كەرەگى شامالى. بۇل زاڭدى تۇردە، ساۋاتتى تۇردە، قۇقىقتىق دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلەتىن ماسەلەلەر. ارينە، اقپارات تاراتۋ كەرەك. قولىڭدا اقپارات بار ما، تارات. بىراق لاڭ تۋدىرما. «اتاجۇرت» پەن سەرىكجان ءبىلاش جەرگىلىكتى قازاق پەن ورالمان قازاقتى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، ورتادا نەگاتيۆتى پىكىر تۋدىرىپ وتىرعان شىندىق. ءتىپتى، قازىر جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ىشىندە دە «اتاجۇرتتى» جاقتاۋشىلار مەن داتتاۋشىلار بولىپ ءبولىنىپ كەتتى.

جالپى سەرىكجان ءبىلاش مەن ءۇشىن وتە ءبىر جۇمباق ادام. انشەيىندە مارعۇلان سەيسەمبايلاردى قۋدالاعىش قۇزىرلى بيلىكتىڭ قۇزىرى جەتپەيتىن قانداي ادام بۇل؟ مەن ساياساتكەر ەمەسپىن، بىراق سەرىكجانعا كەلگەندە، تۇسىنبەيتىن دۇنيەلەر كوپ.

سەرىكجانعا قاتىستى بىلەتىنىم توعىز بولسا، بىلمەيتىنىم توقسان توعىز. فەيك اككاۋنتتار اشىپ الىپ وتىرادى. اۋزىنا كەلگەندى كوكىپ، ەل ىشىندە، ازاماتتار اراسىندا لاڭ تۋدىرىپ وتىرادى. ودان قالسا، «اناۋ شپيون، مىناۋ شپيون» دەپ جۇرتتى قارالايدى كەپ.

شىن مانىندە قازاقتىڭ مۇددەسىن ويلايتىن ادام، ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىزبىرشىلىكتى ويلايدى. ارازدىق تۋدىرمايدى، لاڭ سالمايدى.

سوندىقتان دا، مەن حاتتى تولىق وقىپ، تانىسىپ شىققاننان سوڭ، حاتقا قول قويدىم.

ماسەلە كىم قول قويعاندىعىندا ەمەس...

كوپەن امىربەك، ساتيريك، جازۋشى:

-شەتتەگى اعايىننىڭ قانى قازاق قوي، ەندى. ءبىزدىڭ باۋىرىمىز. ولار ءبىزدىڭ باۋىر ەتىمىز. جۇرەگىمىز دەپ ايتامىز. ەندى، سونداي جۇرەكتى شىمىرلاتاتىن ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپسا دەگەن نيەت. ايتپەسە، بىرەۋدى مۇقاتايىن، كەكەتەيىن، عايباتتايىن دەگەن نارسە ەمەس.

بۇل تازا ۇلتتىق مۇددەدەن قول قويعان ۇلاعاتتى تىرلىك دەپ ەسەپتەيمىن. ولار نەگە شەتتەپ قالا بەرۋگە ءتيىس؟ شەكەسى قىزىپ جۇرگەن جوق قوي. سوندىقتان شەت ەلدە جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ شەكەسىن قالاي قىزدىرساق دەگەن بىزدە ءبىر-اق مۇددە بولدى. وسى ماسەلە.

قازىرگى وزەكتى ماسەلە عوي. وعان سەن قول قويساڭ دا، مەن قول قويسام دا مەيلى. ماسەلە كىم قول قويعانىندا  ەمەس. ول بىلايشا ايتقاندا قوزداپ تۇرعان شوق سياقتى عوي، ەندى. ونى ءسوندىرىپ الماي، اندا-ساندا ۇرلەپ تۇرۋ كەرەك. حاتپەن تانىسىپ شىققام.

سەرىكجان مۇحتار اعانىڭ ايتقانىنا ۇيىسۋ كەرەك

داۋرەن بابامۇرات, «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ جانە «جاستار ءۇنى» جاستار قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

-حاتپەن تانىسىپ شىقتىم. قول قويعانىم راس. ەندى بۇل جەردەگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە – قىتايداعى قانداستار ماسەلەسىندە بىرىزدىلىك كەرەك. ۇلتتىق باعىتتا جۇرگەن ۇيىمدارمەن ورتاق ءىس-قيمىل بولعانىن قالايمىن.

ەندى قازىر كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنى بەلگىسىز، الىپ-قاشپا اڭگىمە كوپ. ال، بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر ناتيجە بولۋ ءۇشىن، ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ بارلىعى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارعانى ءدۇرىس.

سوندىقتان مۇحتار اعامىز وسىنداي باستاما كوتەردى. ءبىز قولدادىق. قىتايداعى قانداستار ماسەلەسىندە بىرىنشىدەن، بىرىزدىلىك بولسىن، ەكىنشىدەن قىسقا مەرزىمدى ءبىر تاكتيكالىق دۇنيەلەر ەمەس، ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق جوسپار بولسىن دەدىك.

ءبىزدىڭ ماقسات – بىرەۋدى ايىپتاۋ ەمەس، قىتايداعى قانداستارعا قانداي دا بولسىن پايدامىز تيگىزۋ كەرەك دەگەندە، قۇپ الدىم. قول قويعانىم راس. سوندىقتان مۇحتار اعانىڭ وسى باستاماسى دۇرىس دەپ ويلايمىن.

...ءيا، مەن سەرىكجاندى دا تانيمىن. بۇل جەردە سەرىكجان مۇحتار اعا ۇلكەن ماسەلە كوتەرىپ، توقتاۋ ايتقان كەزدە بىرلەسۋ كەرەكپىز. ورتاق بىرىگىپ قيمىل ەتۋىمىز كەرەك. جىگىتتەر مۇحتار اعانىڭ ايتقانىنا ۇيىسۋ كەرەك.

ساياسات دەگەن كۇردەلى ماسەلە عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءاربىر قاتە قيمىل، قيسىق ارەكەت، ەڭ ءبىرىنشى قىتايداعى قانداستارىمىزعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان بۇل جەردە وتە ساق بولعان ءجون.

سوڭعى كەزدە كورىپ جاتىرمىز، ۇلكەن سپورتشىلاردى دا ارالاستىراۋعا تىرىسىپ جاتىر. بىراق، جەكە سپورتشى قىتايداعى بۇكىل قانداستىڭ ماسەلەسىن شەشىپ بەرمەيدى. ول دا قىتايداعى قانداستارعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

ال، مۇحتار اعانىڭ ايتقانىنا سەرىكجان دا رەنجي قويماس. ول كىسى وعان دەيىن دە ايتتى عوي، «مەن ونى شاقىردىم، سويلەستىك» ،- دەدى. سوندىقتان  الداعى ۋاقىتتا دا، وسىنداي كەڭەسۋلەر بولۋ كەرەك. تۇپكى ماقسات – قىتايداعى قانداستاردىڭ ماسەلەسى. سونىڭ وڭتايلى شەشىلۋى.

ءدال قازىرگى ۋاقىتتا قىتايمەن جاۋلاسىپ، ولاردى ايىپتاپ، قىتايدى تاسپەن ۇرىپ ونداعى ەكى-ءۇش ميلليون قازاقتى كوشىرىپ الۋىمىز قيىن. بەلگىلى ءبىر مولشەرىن كوشىرىپ الساق، قالعانى قالادى. سوندىقتان ساياساتتى وينعاننان بۇرىن، سولاردىڭ جاعدايلارىن ويلاۋ كەرەك. سەبەبى، ءبىز وسى جاقتان قىتايدى جامانداي بەرگەنمەن ولار انا جاقتاعى قازاقتاردى قىسا بەرسە قالاي بولادى؟ ول دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سوندىقتان ءدال قازىر ەكى ميلليون قازاقتى كوشىرىپ الا المايمىز با، وندا سول ەكى ميلليون قازاقتىڭ سول جاقتاعى مادەنيەتىن، ءتىلىن، مەكتەبىن، ادەبيەتىن ساقتاپ قالۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ونىڭ ءبارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز ءبارىبىر، قىتاي بيلىگىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءبىر ىمىراعا كەلۋ كەرەكپىز. وسىنىڭ ءبارى تەرەڭ، اككى قيمىلداردى تالاپ ەتەدى.

سوندىقتان سەرىكجاننىڭ ءۇستىرتىن ءىس-قيمىلدارى بارلىق كەزدە دۇرىس ەمەس.

«اتاجۇرت ەرىكتەلەرى» بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراعان ءجون

قۇديار ءبىلال، جازۋشى:

-قازىر ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ورالماندار ماسەلەسى بويىنشا مۇحتار شاحانوۆ 2007 جىلى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن. ول كىسى سودان بەرى بۇل ءجايتتى نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس.

ال حاتقا كەلەر بولساق، قول قويعان ازاماتتار حاتتىڭ مازمۇنىمەن تولىق تانىسىپ شىققان.  قول قويعان تۇپنۇسقا ءبىزدىڭ قولىمىزدا.

مالىمدەمەنىڭ ءمانى – اۋىزبىرشىلىك. ورالماندار قازىر ءبىر-بىرىمەن جاۋىعىپ كەتتى. مۇحتار اعانىڭ الدىنا كەلىپ، وسى ماسەلەگە ارالاسۋىن سۇراعان قانداستارىمىز از ەمەس. ءبىر-ءبىرىن «قىتايدىڭ جانسىزى» دەيتىندەر اۋەلى وسى ورالماندار اۋزىمەن ايتىلا باستادى.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سول كەلەڭسىزدىككە توقتاۋ سالۋ. سوندىقتان «اتاجۇرت ەرىكتەلەرى» بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراعان ءجون.

ءتۇيىن. ءبىز اتالعان حاتتى ۇيىسداستىرعان مۇحتار شاحانوۆقا حابارلاسىپ ەك، پىكىر بىلدىرۋدەن باس تارتتى. «مەن قانداستار ماسەلەسىندە بىرنەشە مالىمدەمە جاساعانمىن. بۇل تاقىرىپقا بۇگىن عانا كەلىپ وتىرعان جوقپىن. ايتار ويىمدى ايتتىم. قايتالاپ جاتپايمىن. مەنىڭ پىكىرىم قۇديار ءبىلالدىڭ پىكىرىمەن بىردەي-اق»، دەدى.

Abai.kz