اۋا رايى دا كۇنىنە قىرىق قۇبىلاتىن بولدى. تاڭەرتەڭ جادىراپ تۇرعان كۇن ىلەزدە بۇلتتانىپ جاڭبىرىن توگە سالۋى مۇمكىن.

بۇگىن-اق سۇپ-سۋىق جەل ەسىپ، ەرتەسى كۇن قىزىپ، جەر بەتىن 39-40 گرادۋس قايناعان ىستىققا وراي سالادى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى كۇن رايىنىڭ قۇبىلۋى ادامداردى تاڭقالدىرىپ وتىر. كەشەگى وتكەن مامىر ايى ءتىپتى ايران اسىر ەتتى. الەم عالىمدارى باس شايقاپ مۇنىڭ سەبەبىن عالامدىق جىلىنۋ سالدارىنان ىزدەدى. بۇۇ جانىنداعى الەمدىك مەتەورولوگيا ۇيىمىنىڭ مالىمدەۋىنشە، مامىر ايى اۋا - رايىنىڭ تىم قۇبىلمالىلىق تانىتقان ايى بوپ، رەكورد جاسالدى. ءبىر قىزىعى مۇنداي وزگەرىستەر الداعى ايلاردا دا ورىن الۋى مۇمكىن.

كەشەگى وتكەن مامىر ايىندا بيىل جاز كەلمەيتىندەي كورىنىپ ەدى. ەندى مىنە، ماۋسىم باستالعالى بەرى رەسپۋبليكا ايماقتارىندا اۋا تەمپەراتۋراسى 30-40 گرادۋسقا ءبىر-اق جەتىپ ارتىلدى. الەمدىك مەتەورولوگيا ماماندارىنىڭ مالىمدەۋىنشە، جالپى مۇنداي ىستىق بۇدان بۇرىن 1998, 2001 جانە 2002-ءشى جىلدارى بولعان. ال، كوپ جاساعان قارتتاردى سويلەتسەڭىز، بۇرىن-سوڭدى كۇننىڭ بۇلاي قۇبىلماعانىن ايتىپ، جاعالارىن ۇستايدى.

عالامدىق جىلىنۋ

اۋا رايى دا كۇنىنە قىرىق قۇبىلاتىن بولدى. تاڭەرتەڭ جادىراپ تۇرعان كۇن ىلەزدە بۇلتتانىپ جاڭبىرىن توگە سالۋى مۇمكىن.

بۇگىن-اق سۇپ-سۋىق جەل ەسىپ، ەرتەسى كۇن قىزىپ، جەر بەتىن 39-40 گرادۋس قايناعان ىستىققا وراي سالادى. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى كۇن رايىنىڭ قۇبىلۋى ادامداردى تاڭقالدىرىپ وتىر. كەشەگى وتكەن مامىر ايى ءتىپتى ايران اسىر ەتتى. الەم عالىمدارى باس شايقاپ مۇنىڭ سەبەبىن عالامدىق جىلىنۋ سالدارىنان ىزدەدى. بۇۇ جانىنداعى الەمدىك مەتەورولوگيا ۇيىمىنىڭ مالىمدەۋىنشە، مامىر ايى اۋا - رايىنىڭ تىم قۇبىلمالىلىق تانىتقان ايى بوپ، رەكورد جاسالدى. ءبىر قىزىعى مۇنداي وزگەرىستەر الداعى ايلاردا دا ورىن الۋى مۇمكىن.

كەشەگى وتكەن مامىر ايىندا بيىل جاز كەلمەيتىندەي كورىنىپ ەدى. ەندى مىنە، ماۋسىم باستالعالى بەرى رەسپۋبليكا ايماقتارىندا اۋا تەمپەراتۋراسى 30-40 گرادۋسقا ءبىر-اق جەتىپ ارتىلدى. الەمدىك مەتەورولوگيا ماماندارىنىڭ مالىمدەۋىنشە، جالپى مۇنداي ىستىق بۇدان بۇرىن 1998, 2001 جانە 2002-ءشى جىلدارى بولعان. ال، كوپ جاساعان قارتتاردى سويلەتسەڭىز، بۇرىن-سوڭدى كۇننىڭ بۇلاي قۇبىلماعانىن ايتىپ، جاعالارىن ۇستايدى.

عالامدىق جىلىنۋ

كۇن نەگە قۇبىلادى؟ سەبەبى كوپ-اق. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، اۋا رايىنىڭ بۇلايشا وزگەرۋى كليماتتاعى قالىپتى قۇبىلىستارعا بايلانىستى بولىپ وتىرعان كورىنەدى. ياكي، ولاردىڭ  تىلىمەن ايتساق، بۇل - عالامدىق جىلىنۋ.  بۇۇ-نىڭ باستاماسىمەن وسىعان بايلانىستى 1997 جىلى كيوتو حاتتاماسىنا قول قويىلدى. ونداعى تۇجىرىم - ونەركاسىپتەردەن بولىنەتىن ۋلى گازدار عالامدىق جىلىنۋعا جول اشتى. بۇعان بىرنەشە ەلدەر دە قول قويعان. بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز دە بۇدان تىسقارى قالىپ وتىرعان جوق. جاقىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە عالامدىق جىلىنۋ ماسەلەلەرى اياسىندا ەل باسشىسى كيوتو مەحانيزمى شەڭبەرىندە بولاشاق ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ جول كارتاسىن ازىرلەيتىن جۇمىس توبىن قۇرۋدى ۇسىندى.

سونىمەن، عىلىمي دالەلدەمەلەرگە جۇگىنسەك، دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى عالامدىق جىلىنۋدىڭ ينديكاتورى بولىپ وتىر. سوڭعى ون جىلدىقتا اۋا-رايى تىم ءجيى وزگەرگەن. ايتالىق، برازيليانىڭ ەلدى مەكەندەرىن سۋ الىپ كەتتى. ءۇندىستاندا، بەنگاليادا، بانگلادەشتە «ايلا» تروپيكالىق تسيكلونى تۇردى. گوندۋراستا جەر سىلكىنىپ، تسۋنامي جۇرتتىڭ زارەسىن الدى. بەلگيادا، اۆستريادا جانە گەرمانيانىڭ سولتۇستىگىندە قۇمدى داۋىل كوز اشتىرمادى. ورتالىق رەسەيدىڭ كەي ايماقتارىن قۇيىن سوقتى. بىلتىر 2008 جىلى امەريكانىڭ ۆيردجينيا شتاتى تورنادونىڭ قۇربانى بولدى. قۇيىن عيماراتتاردى قيراتىپ، كوشەدەگى اۋىر جۇك ماشينالارىن توڭكەرىپ تاستاعان. الاپات قۇيىن ەلەكتر جەلىلەرىن ۇزگەن.

كۇنى كەشە قىتايدا سۇراپىل داۋىلدىڭ كەسىرىنەن ەلۋدەن استام ادام قازا بولدى. قىتايدىڭ ورتالىق اۋداندارىندا تولاسسىز جاۋعان جاڭبىر سەلگە ۇلاسىپ، مىڭعا جۋىق عيماراتتى قيراتىپ، تىپ-تيپىل ەتتى. بۇرشاق ارالاسقان نوسەر جاڭبىر ميلليونداعان گەكتار ەگىس القابىن جويدى. مۇنى نە دەۋگە بولادى؟ بالكىم، بۇل تابيعات - انانىڭ SOS دابىلى شىعار؟!

«قوقىس  داعدارىسى»

جەر بەتىندە تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋى شامامەن XVII عاسىردا بايقالىپ، سوڭعى 100 جىلدا تىم جيىلەپ كەتكەن. اۋا-رايىن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ كوبى كليماتتىڭ ءجيى وزگەرۋىنە اتموسفەرادا پارنيكتى گاز كونتسەنتراتتارىنىڭ ارتۋىن سەبەپ سانايدى. سونداي-اق، ەلەكتروستانتسيالار مەن قوعامدىق كولىكتەردىڭ كوبەيۋى مەن زاۋىتتار ءتۇتىنى دە سەبەپكەر دەيدى ولار.

جالپى اۋانىڭ لاستانۋىنا كەز كەلگەن ادام ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى دەسەك وتىرىك ەمەس. مىسالى،  Google.com سايتىنان ەكى ساۋالعا جاۋاپ الۋدىڭ وزىنەن اۋاعا جەتكىلىكتى مولشەردە كومىركىشقىل گازى بولىنەدى ەكەن. دەمەك، ادام بالاسى ءتۇيىنىن شەشۋگە ءتيىس تاعى ءبىر ماسەلە - قالدىقتاردى ءتيىمدى پايدالانۋ. حح عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدە تەك ورگانيكالىق قالدىقتار عانا بولعان. loopy.by سايتىنىڭ مالىمدەۋىنشە، بۇگىندە جەر بەتىن مەكەندەگەن ادام بالاسىنىڭ ءوزى جىلىنا 2,1 ترلن توننعا جۋىق قالدىق «وندىرەدى». ونىڭ 40 پايىزى بوتەلكە، پاكەت، قوراپ، قالتا سياقتى تۇرمىستىق قالدىقتاردان تۇرادى.

«قوقىس داعدارىسىنا» بىزدەن وزگە ەلدەردە اسا ءمان بەرىلىپ وتىر. اتاپ ايتساق، يتاليانىڭ نەاپول قالاسى تۇرعىندارىنىڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋمەن اينالىسقانىنا قازىردىڭ وزىندە 15 جىلداي ۋاقىت بولعان. ءتىپتى، قوقىسپەن كۇرەسپەگەنى ءۇشىن يتاليا ۇكىمەتى وتستاۆكاعا كەتكەن. سوعان قاراعاندا الداعى ۋاقىتتا «قوقىس داعدارىسى» الەم ەلدەرى بويىنشا ساياسي داعدارىسقا اكەپ سوعۋى ىقتيمال. زەرتتەۋشى ماماندار دامىعان الپاۋىت ەلدەردىڭ ءبىرى قىتاي دا الداعى جىلدار ەنشىسىندە قوقىستان كوز اشا الماۋى مۇمكىن دەسەدى.

قازاقستان دا سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدان بەرى قوقىس قالدىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىنە مويىن بۇرعانىمەن ايماقتاردا بۇل ماسەلە شەشىمىنە جەتە قويعان جوق.

الىپ مۇزدار قوزعالدى

اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ تىم ارتىپ-تومەندەۋى، عاسىر بويعى سىرەسكەن مۇزداردىڭ ەري باستاۋى - عالامدىق جىلىنۋدىڭ سيمپتومدارى دەسەدى.  زەرتتەۋشىلەردىڭ بولجامىنشا، الىپ مۇزداردىڭ ەرۋى كەلەر عاسىر ەنشىسىنە تيەسىلى بولاتىن. بىراق مۇزدار كەلەر ۋاقىتتى كۇتپەي، قازىردىڭ وزىندە-اق سۋ بولىپ ەرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. اتناركتيدادا وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە مۇزدى كوپىر جارىلدى. سولتۇستىك پوليۋستە مۇزداردىڭ ەرىپ كەتۋىنەن جاڭا ارالدار پايدا بولدى. عالىمداردىڭ ەسەبىنشە، اركتيكاداعى مۇز وسى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تۇگەلدەي ەرىپ بىتەدى. سالدارىنان الەمنىڭ كوپتەگەن قالالارىن سۋ باسادى. لوندون،  نيۋ-يورك، توكيو، امستەردام، شانحاي مەن بومبەي قالالارىن سۋ جۇتۋى مۇمكىن.

توپان سۋ قاپتاي ما؟

ءدىندارلار اۋا - رايىنىڭ ءجيى قۇبىلۋىن اقىرزاماننىڭ جاقىنداپ قالعانىمەن بايلانىستىرادى.  بىلتىرعى جىلى اركتيكالىق كەڭەس مىناداي مالىمدەمە جاساعان: «اركتيكا مۇزىنا قادالعان ءاربىر بۇرعى مەن قازىلعان ۇڭعى عالامدىق جىلىمىقتى جاقىنداتا تۇسەدى. قازىر مۇندا الەم بويىنشا مۇنايدىڭ وننان ءبىرى وندىرىلۋدە، ەگەر الداعى ۋاقىتتا وننان ءۇش بولىگى وندىرىلەتىن جاعدايعا جەتكەن كەزدە عالامدىق ورتاشا تەمپەراتۋرا 3 گرادۋسقا كوتەرىلەدى. ودان كەيىن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ دەڭگەيى كۇرت كوتەرىلىپ، اركتيكا ەري باستايدى...». دەمەك، ارعى جاعى ايتپاي-اق تۇسىنىكتى. جەر بەتىن توپان سۋ قاپتايدى دەگەن ءسوز. يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، توپان سۋ - اقىرزاماننىڭ، اقىرەت كۇنىنىڭ تاقاعانىن بىلدىرەدى. ول كەزەڭ - اق پەن قارانىڭ، جاقسى مەن جاماننىڭ تارازىعا سالىناتىن ۋاقىتى. توپان سۋ، جەل، داۋىل، ءورت سىندى سۇراپىل دۇلەي الدىمەن دىننەن بەزگەن، قۇدايىن ۇمىتقان ەلدەردى شارپيدى دەيدى. ايتسە دە، ادام بالاسىندا ءبىر ءۇمىت بار...

سونىمەن، عالامدىق جىلىنۋدى تۋعىزعان سەبەپ-سالدارلار جەتەرلىك.  ال، بۇعان تاياۋ جىلداردا نۇكتە قويىلا ما؟ الدە عالام تۇتاستاي جىلىنىپ، ءتىپتى، كۇيىپ، جوعالىپ كەتەر مە ەكەن؟ ءبىر جولى بار دەسەدى... ءۇمىت قوي. «ءۇمىتسىز - شايتان» دەگەن.

عالامدىق جىلىنۋدى داعدارىس توقتاتادى

يا، عالامدىق جىلىنۋدى الەمدىك قارجى داعدارىسى توقتاتاتىن كورىنەدى. سەنىمسىز بە؟ سەبەبى، داعدارىس ۇنەمگە جول اشادى. ۇنەم ادامنىڭ تۇتىنۋشىلىق مۇمكىندىگىن شەكتەيدى. ەندەشە، قازىرگى داعدارىس - عالامدىق جىلىنۋ دەگەن بالەدەن قۇتىلۋ جولى بولماق. بۇعان باتىستاعىلار «جاسىل ەكونوميكا» دەپ تە ايدار تاقتى.  كومىر، مۇناي، گاز قات ەلدەردە بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇر. مىسالى، شۆەتسيا 2020جىلدان باستاپ ورگانيكالىق وتىن كوزدەرىنەن باس تارتۋدى جوسپارلاعان. ال، بىزدە قۇدايعا شۇكىر ازىرگە گاز دە، مۇناي دا بارشىلىق...

اۋا-رايىنىڭ ءجيى قۇبىلۋى ادامدار دەنساۋلىعى مەن ومىرىنە كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. سۋ تاسقىندارى مەن داۋىلدار مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن قيدى. كەرى اسەردىڭ شىعىنىنا كەتىپ جاتقان قاراجات تا ەرەسەن.

الەمدىك مەتەورولوگيا ۇيىمى حالىقتى قاۋىپتى اپاتتاردان جانە قولايسىز اۋا رايلارىنان ساقتاندىرۋ ءۇشىن جىل سايىن زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى. زەرتتەۋلەر بۇدان ءارى دە جالعاسا بەرمەك. مەيلى، عالىمدار نە دەسە و دەسىن، بىراق ءبىر تىقىر تايالىپ كەلەدى... ايتسە دە، جامانعا ەمەس، جاقسىعا سەنىڭىز.

اقتوبە قالاسى. «كەرەك.info» گازەتى، №23, 11 ماۋسىم، 2009 جىل.