سىرتىن ساز بەن ساباندى ارالاستىرىپ سىلاعان قوتىرلاۋ قوڭىر تامعا قارلىعاشتار ءۇيىر-اق. باعانالارى نىق قاعىلىپ، ەڭسەسىن تىك كوتەرىپ، كەربەزدەنىپ تۇراتىن ءۇيدىڭ بيىكتىگىن ۇيا سالۋعا قولايلى كورەدى مە، ايتەۋىرى جىل سايىن قىزعىلت تاماق جۇندەرى  كۇنگە جىلتىراي شاعىلىسىپ، قارلىعاشتار ءۇي ماڭدايىندا ءتىزىلىپ وتىراتىن.

بۇل ەڭسەلى ءۇيدىڭ ادامدارى دا كەربەز كورىنەتىن. سۇيەگى اۋىر اعاشتان سالىنعان ەسىكتى شالقاسىنان سىلكي اشىپ تاستاپ، قوڭىر پلاششىنىڭ ەكى ءوڭىرىن ارتقا قاراي قايىرىپ، ەكى قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالىپ الاسا بويلى حابەس شال تۇراتىن. كەمپىرىنىڭ باسىنداعى ورامالى قانداي تاپ-تازا بولسا، حابەستىڭ دە كەبىسى سونداي تازا، بىلعارىسى كۇننىڭ كوزىنە مايداي ەريتىن. بۇل ءۇيدىڭ يتىنە دەيىن كىسىمسىپ تۇارتىنداي ەدى، سۇيەك-ساياق باعىپ، ءۇي-ءۇيدى ارالاپ جۇرەتىن بۇكىر يتتەرمەن ەشقاشان تىستەسىپ، جالاسقان ەمەس. اق ەشكىنىڭ تۋلاعى توسەلگەن اعاش ۇيشىگىنەن قۇيرىعى قايقايىپ شىعادى دا، يەسى كوز تاستاعان جاققا قاراي بۇل دا ەجىرەيىپ قاراپ تۇرا قالاتىن. ۇستىنەن باسى ارتىق سابالاق ءجۇندى بايقامايسىڭ، الاقانداي ەكى قۇلاعىن جىمقىرىپ، ەڭسەسى تۇسكەن كەز بولعان ەمەس. قانشا كورسەڭ دە ساق قۇلاعى تىك كوتەرىلىپ، ەلەڭدەپ تۇرادى.

جاسى جەتپىسكە جەتسە دە اق كىرمەگەن قارا قويۋ شاشىن ارتىنا قاراي قايىرىپ تاستاپ، اسىقپاي بايىپپەن تۇسكەن ەكى ۇزىن جولاق ءاجىمى بار تار ماڭدايىن ءبىر تىجىرايتىپ، ءبىر جازىپ حابەس ءۇيدىڭ ءار باعاناسىن تارامىس قولدارىمەن يتەرىپ، سىلاعى تۇسكەن تۇستارىن تەكسەرىپ تۇراتىن ادەتىنەن جاڭىلمايدى. بوساڭسىعان باعانا كورسە كەبىسى كۇنگە شاعىلىسا اياعىن تەز-تەز باسىپ، قۇرال-سايمان سالىنعان سارايىنا قاراي شابادى. كۇرەك، بالعاسىن سۇيرەلەپ ءجۇرىپ دەرەۋ جوندەۋگە كىرىسىپ، ءۇيى ءدال قازىر وپىرىلىپ تۇسەردەي اياق استىنان ابىگەرلەنە قالاتىن ادەتى بار.

«بۇل ءۇيدى زاماننىڭ اتاقتى كامەرسانتى شۇعايىپتان سەگىز وگىزگە اۋىستىرىپ العانمىن. سەگىز وگىز» دەيدى سەگىز سانىن كورسەتۋگە ۇيرەنىپ قالعان ساۋساقتارىنىڭ ەكى بارماعىن ىشكە قاراي بۇگىپ كورسەتىپ، «تاستامالارى قىزىل ەمەننەن سالىنعان. ءىىىى... قىزىل ەمەننەن، اق ەمەس! ەمەندەردى سونا-ا-اۋ رەسەي ورمانىنان ءبىر جاز، ءبىر كۇز بويى تاسىتقان كورىنەدى، جارىقتىق» دەيدى داۋىسىن رەسەي جەرىنە جەتەردەي ەتىپ ۇزاققا سوزىپ، كەلگەن ادامعا ءۇيدىڭ حيكاياسىن وسىلاي ايتۋعا كىرىسەتىن. تىڭداۋشى اڭگىمەگە قىزىعۋشىلىق تانىتسا حابەستىڭ تيەگى اعىتىلادى. اپپاق ورامالى ساماۋرىننىڭ بۋرىل ءتۇتىننىڭ ورتاسىنان اعاراڭداپ كەمپىرى شاي قايناتۋمەن بولادى.

جەتى-سەگىز ءۇي جايلاعان بۇل ماڭدا حابەستىڭ قوڭىر ءۇيى پاڭدانىپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ تۇرعاندا وزگە قورجىن تامدار ءوزدى-وزىنەن قوراشتانىپ شىعا كەلەتىن. حابەستىڭ ءوزىنىڭ بە، الدە ءۇيىنىڭ پىسى باسا ما بەلگىسىز، اينالاداعى ءوزى قۇرالپى شالدار بۇنىڭ ىعىنا قاراي جىعىلىپ، تومەنشىكتەپ كەلىپ، وزدەرى قوس قولداپ امانداساتىن. دورباداي اۋىزىن ارپ ەتىپ ءبىر ءۇرىپ قالاتىن ءيتىنىڭ بەتىنە دە ەشكىم قارسى كەلىپ: «كەت، جوعال!» دەپ ايتىپ كورگەن ەمەس.

سول حابەس سۋىق جاڭبىرى سىزدىقتاپ، بىرەسە  سىركىرەپ، ۇسكىرىك جەلى ىسقىرىپ جەتكەن كوڭىلسىزدەۋ ءبىر كۇزدە ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرىسىمەن سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. شاعىن، جۇپ-جۇمىر دەنەسى اينالاسىن جايپاماي-اق، الدىن الا دايىندالعانداي جەپ-جەڭىل قۇلادى. ۇنەمى سابىر مەن ۇنسىزدىك تۇنىپ تۇراتىن كوزدەرىنەن ۇرەي شاشىپ،  اق جاۋلىقتى كەمپىرى كورشىلەرگە قاراي قۇلدىراڭدادى. اۋدان ورتالىعىنداعى جالعىز ۇل مەن دارىگەرگە حابار جىبەرىلدى. ۇلدان بۇرىن شىنىلارى سىڭعىرلاپ، تەمىر-تەرسەك قۇرالدارى سىلدىرلاپ دارىگەر جەتتى.

سىعىر كوزدەرى تارس جۇمىق كۇيىندە سىرەسىپ جاتقان شالىن مۇمكىن قىرسىعىپ جاتىر ما دەگەندەي كەمپىرى بەتىنە سەنىمسىزدىكپەن قاراپ قويادى. دارىگەر باسىن شايقادى، جيىلعان كورشىلەر كوزدەرىن تومەن سالدى. اقساندىق كەمپىر شىنىمەن ساسايىن دەدى. اينەكتەرى ايعىزسىز، تاپ-تازا، مولدىرەگەن تەرەزەدەن كوزى جاساۋراپ اۋدان ورتالىعىنا اپاراتىن جولعا قاراي بەرەدى. ونداعى ويى ۇل كەلسە اياق استىنان جەتكەن كەساپاتتان قۇتقاراتىنداي بولىپ تۇرادى.

ءىرى دەنەسىنە ساي كەلمەيتىن تار بىلعارى كۋرتكاسى سىرتتا جاۋعان جاڭبىرعا ايعىزدالىپ ۇل كەشىگىپ بولسا دا جەتتى. «حابەكەڭە نە بولدى؟ تىنىش پا؟» - ءبىرىنشى ءسوزى وسى بولدى. اتا-اجەسىنىڭ قولىندا ءوسىپ، كەيىن ۇلكەندەردىڭ كوزى كەتكەن سوڭ اۋداندا ينتەرنات جاعالاپ وسكەن ۇل اكەسىن «حابەكەڭ» دەيتىن.

كوزىلدىرىگىن شەشىپ، كوزىن ۋقالاي وتىرىپ دارىگەر اۋرۋدىڭ جايىن تۇسىندىرە باستادى: «ينسۋلت سوققان. قان تامىرلارى قىسىمعا شىداماعان. وڭ جاق قول، اياق، دەنەنىڭ جانى جوق. ەسىن جيعاننىڭ وزىندە ادامداردى تانۋى، سويلەۋى بۇرىنعىداي بولمايدى. ۋاقىت كەرەك، كەيدە بۇنداي اۋرۋدان جازىلىپ كەتەتىندەر دە بولادى» دەدى قاسىن كەرىپ جوعارىعا قارادى. دارىگەردى اۋرۋدىڭ جايىنان بۇرىن ءۇيدىڭ توبەسىندەگى ارالارىن جيىلەتىپ سالىنعان جۋان قىزىل اعاشتار قىزىقتىرىپ، الاڭداتىپ وتىر ەدى.

پەشكە ارقاسىن سۇيەي وتىرعان اقساندىق كەمپىردىڭ  كوزىنە جاس تولدى، مولدىرەپ بارىپ، جىلتىر جىبەكتەن تىگىلگەن جيلەتىنىڭ وڭىرىنە تىرس-تىرس تامدى.

اۋدانداعى اۋرۋحاناعا جاتقىزىلعان حابەس اۋرۋىنان ايىقپادى. دارىگەر دە اۋليە ەكەن، ايتقانى اينىماي كەلدى، ەسىن جيعانمەن تىلدەن ايىرىلدى، وڭ جاق دەنەسى جانسىزداندى. دەنەسى تىعىنشىقتاي شالدى ورنىنان قوزعاۋ، كۇتىمىن جاساۋ تۇيەنىڭ جىلىگىندەي عانا ءالجۋاز كەمپىرىنە قيىندىق تۋدىردى. قول-اياعى ەبەدەيسىز وسكەن ۇل بويى بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتىپ جاردەمدەسكەندەي بولىپ، قوڭىر ۇيدە ءبىر اپتاداي عانا ءجۇردى. كۇتىمى قيىن دەپ الدىمەن اكەسىنىڭ قاپ-قارا قايراتتى شاشىن تىقىرلاتىپ قيدى. كۇرەكتەي الاقانىنا ويماقتاي اينانى جاپسىرىپ، ىرجالاڭداپ اكەسىنە شاشسىز تاقىر باسىن كورسەتپەكشى بولىپ ابىگەرلەنگەن ۇلعا حابەس كوزىن دە اشپادى. ءتىسى ءجيى تاراقپەن شاشىن ۇقىپتاپ ارتقا قاراي قايىرا تاراپ جۇرەتىن شال تاقىر باسىن كورىپ قاپالانادى ما دەپ كەمپىرى پەش تۇبىندە كىبىرتىكتەپ وتىرىپ قالدى.

اۋدانعا كەتكەن ۇل كەشىكپەي ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، الاقانداي اۋىلدى باسىنا كوتەرە ارىلداتىپ، جەر دۇنيەنى سولقىلداتىپ «كاماز» ءمىنىپ كەلدى. «كوشىرىپ اكەتەمىن» دەپ ءاي-ءشاي جوق كىرە بەرىستەگى سارى تەمىرلەرى جىلتىراپ، بەتىنە شاڭ قونىپ كورمەگەن ساندىقتى ساندىق قۇرلى كورمەي قولتىعىنا قىستىرا كەتتى. «ويدا جوقتا كوشىپ بارامىز. بالا قولىنا كوشىرىپ الىپ بارادى» دەپ نە قۋانعانى، نە ماقتانعانى، نە قاپالانعانى بەلگىسىز كۇيدە ابدىراپ، اق جاۋلىعى كەشكى  قويۋ ىمىرتتا اعاراڭداپ كورشىلەرگە قاراي دەدەكتەپ جۇگىردى اقساندىق. ءاپ ساتتە جيىلعان كورشىلەر ارتىق سۇراقسىز، تەرگەۋسىز-اق جۇكتى جيىستىرىپ، «كامازعا» تيەپ تاستادى.

ۇنەمى حابەستىڭ قىتىعىنا ءتيىپ قىرسىعىپ، كەڭ دالاعا سىيىسپاي جۇرەتىن يدايات شال دا ابىرجىپ، ءۇي ىرگەسىندە سۇيەۋلى تۇرعان كوسەۋدى ۇستاپ الىپ: «ءاي كوسەۋ قالىپ بارادى، ءاي، كوسەۋدى قاي جەرگە قىستىرايىن؟ بارعان سوڭ تابا الماي جۇرمەڭدەر!» دەپ ءارلى-بەرلى ساندالىپ ءجۇردى دە قويدى. بۋرىل ساقالى ءدىر-ءدىر ەتكەن تۇرىنەن قوبالجۋ بايقالادى.

ساندىقتان ءاتىر سەبىلگەن سۇر پالتوسىن، باسىنا پالتوسىنا تۇستەس كەلەتىن قالپاعىن كيگىزىپ حابەستى كورشىلەر سۇيەپ الىپ شىعىپ جۇك تيەلگەن كولىككە وتىرعىزدى. يداياتتىڭ كەمپىرى كۇلاش كەلىپ حابەستى قىمتاپ اياعىنا جىلى كورپە ورادى. حابەستىڭ بەتىنە ەشقانداي وزگەرىس جوق، سىعىر كوزدەرىن بارىنشا ەجىرەيتىپ كولىكتىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇرعان سوقپاق جولعا قاراپ وتىردى دا قويدى. تۋرا ساۋ كەزىندەگىدەي قالپاعى دا كەگجيە قالىپتى. كيىمىنە تۇستەس قالپاق كيەتىن ادەتىنە دەيىن  جاڭىلماعان.

باعانادان بەرى ابىر-سابىردان تىسقارى، ەشكىمنىڭ اياعىنا وراتىلماي ۇيشىگىنىڭ جانىندا تۇمسىعىن جوعارى كوتەرە ساق قۇلاعىن قاقشيتىپ داۋىستاردى اڭدىپ تۇرعان اقتوس كولىك گۇر ەتىپ وتالعاندا عانا ورنىنان قوزعالىپ، كەبىسىن تىرپ-تىرپ باسىپ اسىعا كولىككە ءمىنىپ بارا جاتقان اقساندىق كەمپىردىڭ ىزىنەن ارسالاڭداي جۇگىردى. سوسىن يتكە ءتان ەمەس ۇرگەننەن جىڭىشكىلەۋ، قىڭسىلاعاننان جۋانداۋ، ۇلىعانعا ۇقسامايتىن وزگەشەلەۋ داۋىس شىعاردى. ادامشا ءتىل قاتىپ، بىردەمە سۇراعىسى كەلگەندەي كوزىنىڭ اعى مولايىپ قولىنان كوسەۋى تۇسپەگەن  يداياتتىڭ جەر سىزعان شاپانىنان يىسكەلەدى.

بىلعارى كۇرتەسى دەنەسىنەن تىرسيىپ، رولگە ەنتەلەي جابىسىپ العان ەردەن ۇلدىڭ ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. «رايوندا تۇراسىڭدار ەندى. رايونسكي كەمپىر-شال بولاسىڭدار! حابەكەڭ شىرت تۇكىرىپ ءالى-اق جازىلىپ، كرۋتوي شال بولادى» دەپ جانىندا وتىرعان اكەسىنىڭ يىعىنان قاعىپ-قاعىپ قويادى. اكەسى ساۋ كەزىندە قاھارىنان ىعىپ، قاجەتىن سۇراۋ ءۇشىن ورتاعا شەشەسىن سالاتىن جاسىق ۇلىنىڭ باتىل مىنەزىنە اقساندىق بىرەسە تاڭىرقاپ قارايدى، بىرەسە شالى رەنجىپ قالادى ما دەپ اۋرۋدىڭ بەتىنە جاسقانا قارايدى.

اقساندىق شالىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ ۇيرەنىپ قالعان. قولىنا اقشا ۇستاۋ، بازار ارالاپ كەرەك-جاراق الۋ دەگەندى ءومىرى كورمەگەن. ۇيگە، شارۋاعا قاجەتتىنىڭ ءبارىن حابەس ءوزى شەشەتىن، ءوزى ورنىن تولتىراتىن. ەشتەمەنى شاشاۋ شىعارمايدى، ەشتەمەنى جوقتاتپايتىن. كەمپىرىنە اي سايىن گۇل ءيىستى سۋسابىن الۋدى دا ۇمىتپايتىن.

حابەس قول-اياق، تىلدەن قالعان سوڭ ساندىق تۇبىندەگى بۋما اقشانى قايتەرىن بىلمەي ۇلدىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. قولىنا كەلىن ۇستاپ، بىرەۋدىڭ قولىنان شاي ءىشىپ كورمەگەن اقساندىق اۋەلگى باستا داستارحاننىڭ قارسى بەتىنە وتىرۋعا ۇيرەنە الماي جۇرگەن. قارا تورى جۇزىندە جىلىلىق بار، جىميعاندا ەكى بەتى ويىلىپ، كوزدەرى ويناقشىپ تۇراتىن كەلىنمەن ءتىل تابىسۋ قيىن بولمادى. «ءۇيدىڭ ءىشى تار، زاتتارىڭىز سىيمايدى» دەگەن كەلىننىڭ سوزىمەن ەسكىلەۋ جيھازدار ىشكە كىرگىزىلمەدى. جۇرتتا قالعان، دالىرەك ايتقاندا يداياتتىڭ قولىندا قالعان كوسەۋ ءتىپتى جوقتالمادى. جاز بويى ءجۇن جۋىپ، بوياپ، ءيىرىپ، بۇكرەيىپ وتىرىپ توقىعان تەرمە الاشا بۇكتەۋى جازىلماستان ەسكى-قۇسقى جينالعان سارايعا كەتتى. تابيعاتىنان سالماقتى، ەشكىمگە قارسى ءۋاج ايتىپ كورمەگەن اقساندىق بۇل جولى دا قاباعىن شىتپادى.

«اۋىلداعى ءۇيدى ساتامىز، باعاسىنا كەلىسىپ كەلدىم» دەپ وزەۋرەي كىرگەن ۇلعا دا ەشتەمە ايتا الماي جالتاقتاپ اپپاق مامىق كورپەنىڭ ورتاسىنان ويىسىپ كىرىپ، اۋرۋ مەڭدەگەلى شىناشاقتاي بولىپ قالعان قارا شالعا جاۋتاڭداپ قاراعان دا قويعان. حابەستىڭ بۇل اڭگىمەنى ەستىپ جاتقانىن ماڭدايىنا تۇسكەن قوس سىزىق ءاجىمىنىڭ ءيىرىلىپ، جيىرىلعانىنان بايقادى. بىراق كوزىن اشپاستاپ، ءمىز باقپاستان جاتتى دا قويدى.ۇلى بولمەدەن شىققاندا عانا كوزىن اشىپ، توبەگە ىلىنگەن جىلتىر ليۋستراعا قارادى. ىشىنەن ءوز ءۇيىنىڭ توبەسىندەگى تاستاما اعاشتاردى ويلاپ جاتقانى بەلگىلى ەدى.

ءۇي بۇزىلدى، اعاشتارىنان باسقاسى پايداعا اسپاي ۇگىتىلىپ، ازىن اۋلاق اقشانىڭ باسى قۇرالعان بولاتىن. ساندىق تۇبىنەن شىققان ءبىر بۋما اقشاعا بۇل قاراجات قوسىلىپ اق «جيگۋلي» ساتىپ الدى ۇلى. اق كولىكپەن وراعىتىپ بىرەسە باتىسقا، بىرەسە شىعىسقا شاپقان ۇل «حابەكە، كولىك مىناۋسكي ەكەن! زىرىلداپ تۇر» دەپ يىلمەيتىن باداناداي بارماعىن اكەسىنىڭ تۇمسىعىنا تىعا جازدادى. اقساندىق بىرەسە شالى رەنجىپ قالادى ما دەپ،  بىرەسە ۇلىنىڭ باتىلدىعىنا تاڭىرقاپ تاعى دا ەكى ورتادا جاۋتاڭداپ قالعان. حابەس  قاباعىن تارس ءتۇيىپ، ماڭداي اجىمدەرىن ءبىر-بىرىنە توعىستىرىپ، تىجىرايىپ جاتىپ الدى.

اق كولىكپەن بىرگە سەلكىلدەپ، ەكى بەتىنىڭ شۇڭقىرى ويىلىپ، اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ كەلىن دە جادىراپ ءجۇردى. توركىن، دوس جارانداردى ارالاپ، كورىمدىك جينادى. تار ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىن تولتىرا قوناق شاقىرىپ، اق كولىكتى «جۋدى» سوسىن. كەلگەن قوناققا ورىن جەتپەگەن سوڭ حابەس جاتقان اق توسەگى بار كەرەۋەت بۇرىشقا قاراي ىسىرىلدى. شالىنىڭ بەت-جۇزىندەگى ءار قيمىلىن باعىپ اقساندىق دا كەرەۋەتپەن بىرگە شەتكە قاراي ويىستى. تىلەكتەر ايتىلدى، دومبىرا شەرتىلدى، ءان سالىندى. «اق شاشتى كوردىم اپا-وۋ سامايىڭنان» دەپ شاراپتان باسى اينالعان ۇل تالتىرەكتەپ كەلىپ، اندەتە اقساندىقتىڭ بەتىنەن قۇشىرلانا يىسكەپ كەتەدى.

قارعا ادىم جەردەگى دۇكەنگە دە كولىگىن وتالدىرىپ الىپ، ەلىرىپ شاباتىن ۇلدىڭ قۋانىشى ۇزاققا بارمادى. كۇزدىڭ قارا سۋىعىنادا مۇز ارالاس بالشىققا تايىپ، اق «جيگۋلي» جولدىڭ شەتىنە ءبىر بۇيىرىمەن اۋىپ ءتۇستى. ىشقىرى مەن كۇرتەسىنىڭ اراسى ءبىر-بىرىنە جەتپەي قۇيرىعى جالتىراپ، دۇڭكيىپ جولدىڭ شەتىنە اۋناپ تۇسكەن ەردەن ۇلدىڭ كورەر جارىعى بار ەكەن. بالشىققا اۋناعان شوشقاداي ءۇستى-باسى لاس-لاس كۇيىندە ۇيگە كىرىپ كەلىپ، قورسىلداپ جىلادى-اي كەلىپ. تەرەزەسى شاعىلىپ، موتورى مىجىرايىپ قالعان كولىگىن جوقتادى ما، اكەسىنەن ۇيالدى ما ول جاعى ەشكىمگە دە بەلگىسىز...

الپامساداي دەنەسىنە ساي كەلمەيتىن جىڭىشكە داۋىسىمەن سىڭسي جىلاپ، ميدى شاعىپ وتىرعان بوركەمىك ۇلعا نازار اۋدارماستان، كوزىن توبەدەن ايىرماعان كۇيى سازارىپ جاتقان حابەستىڭ ارادا اي وتكەندە جۇرتتىڭ جۋىندىسىن جالاپ كورمەگەن اقتوس ارىپ-اشىپ، بويىنان ءالى كەتكەندە اۋىلدىڭ بۇكىر، سابالاق يتتەرىنە اياۋسىز تالاناتىنىن، كەلەر كوكتەمدە ۇيا سالۋعا كەلگەن قارلىعاشتار قوڭىر ءۇيدى ىزدەپ، كىشكەنە قاناتتارىن دامىلسىز ءدىر-ءدىر قاعىپ، ۇيدەن قالعان ءۇيىندىنى اينالشىقتاپ ۇشىپ جۇرەتىنىن ويلاپ جاتقانىن  اقساندىق قانا سەزدى.

باقىتگۇل سارمەكوۆا

دەرەككوزى: "قازاق ادەبيەتى" گازەتى

Abai.kz