جازۋ تاريحىندا قازاق حالقى ءۇش رەت ءالىپبي اۋىستىردى. ءالىپبي ماسەلەسى بويىنشا قازاق قوعامىندا ەكى رەت قىزۋ تارتىس ورىن العانى ءمالىم. ءبىرىنشىسى، 1910 جىلداردان باستالعان تالاس – اراب ءالىپبيىن وزگەرىسسىز قولدانۋ نەمەسە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالىپبيىن پايدالانۋ; ەكىنشىسى، 1920 جىلداردىڭ اياعىندا بولعان تارتىس – اراب ءالىپبيىن قولدانىستان شىعارماۋ نەمەسە لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋ. بۇل ەكى كەزەڭدە ميسسيونەرلەردىڭ ورىس ءالىپبيىن ەندىرۋگە دەگەن تالپىنىسى دا قاتار ءجۇردى.

الىپبيگە قاتىستى قىزۋ پىكىرتالاستان ۇلتىم دەگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ ەشقايسىسى دا سىرت قالعان جوق. سەبەبى، جازۋ مادەني-رۋحاني دۇنيەنىڭ نەگىزگى كىلتى بولاتىنىن، سوندىقتان ءالىپبي حالىقتىڭ بولاشاعىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن بارلىق زيالىلار تەرەڭىنەن ۇعىنىپ، ءوز پىكىرلەرىن اشىق تۇردە ءبىلدىرىپ وتىردى. ال لاتىن جازۋىنان كيريلليتساعا كوشۋ ماسەلەسى الاش كوسەمدەرىنىڭ، ۇلتتىڭ قامىن ويلاعان ۇلى تۇلعالاردىڭ كوزىن ءبىرجولا قۇرتقاننان كەيىن، ياعني 1937 جىلدارى قايتا كوتەرىلە باستايدى. بۇل كەزدە ۇلت بولاشاعىن ويلاعان ازاماتتاردىڭ بارلىعىنىڭ كوزى جويىلعاندىقتان، قارسىلىق كورسەتەر زيالى قاۋىمنىڭ السىرەۋى سەبەپتى، ورىس جازۋىن «حالىقتىڭ سۇراۋى بويىنشا» دەگەن سىلتاۋمەن ەش قيىندىقسىز قابىلداتا سالدى. 1940 جىلى 13 قاراشادا «لاتىنداندىرىلعان قازاق جازباسىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشىرۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وندا «قازاق ەلىنىڭ وتىنىشتەرى نەگىزىندە ورىس گرافيكاسىنا كوشىرىلۋ قاناعاتتاندىرىلسىن» دەگەن مازمۇندا كورسەتىلىپ، ەشقانداي زورلىقسىز، كەرىسىنشە، حالىق قالاۋى بويىنشا ورىس ءالىپبيىن قابىلدادى دەگەن تۇرپاتتا بۇيرىق شىعارىلعان ەدى.

جازۋ مەن ەملە ماسەلەلەرىندەگى تۇيتكىلدەردى تالقىلاۋدا قازاق زيالىلارى ءباسپاسوز بەتتەرىندە دۇركىن-دۇركىن ماقالا جاريالاپ، ءوز پىكىرلەرىن حالىق نازارىنا ۇسىنىپ وتىرعان بولاتىن. ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قولايلى، جازۋعا ىڭعايلى بولۋىن ءجيى كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. ۇلت تۇلعاسىنىڭ ءبىر عاسىر بۇرىن ايتقان ۇسىنىستارىنىڭ جازۋدىڭ جۇيەلەنۋىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەنىن بايقاۋعا بولادى.

ەملەنى وڭايلاتۋ جوباسى

(جاڭا مەكتەپ، 1928, № 4,5)

ەملەمىزدىڭ كەيبىر قيىن جەرلەرىن تاجىريبەدەن كورىپ ءجۇرمىز. قيىندى وڭايلاتپاساق، حات تانۋ، جازۋ كوپكە قونىمدى داۋلەت بولا المايدى. وڭايلاتۋ كەرەك دەگەندە سۇيەنەتىن دالەلىمىز مىنالار:

ا) جازۋ دەگەن ءسوزدىڭ شارتتى تاڭباسى، سوزدەگى بولار بولماس بارلىق دىبىستى جازۋ مەن تاڭبالاۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بولماشى كۇدىكتى دىبىستار (ارىپتەر) جازۋعا ورالعى بولماۋى كەرەك.

ب) ءتىل ءوسىپ ونەتىن زات. حات جازۋ تاسقا باسىلىپ، كىتاپقا ورنىعىپ ەسكى ەرەجەمەن ەسەپتەسىپ، ارتتا قالىپ وتىراتىن تارتباقى زات. دۇنيەدە وزگەرمەيتىن زات جوق. ءتىل وزگەرسە، ورلەسە، سونىمەن قابات ارتىن الا بولسا دا حات تا وزگەرىپ وتىرۋى كەرەك.

ش) جازۋ ۇيرەتۋدەن ماقسۇت – جۇرتتىڭ ءبارىن ءتىل زاڭىن تۇبىرلەپ تەكسەرەرلىك ءتىل عالىمى قىلىپ شىعارۋ ەمەس. كورگەن-بىلگەنىن، كەشىرگەنىن، ويلاعان ويىن سوزبەن، ءسوزىن تاڭبامەن وزگەلەرگە ءبىلدىرتۋ، ءوزى دە ۇمىتپايتىن قىلۋ، ءتىل زاڭىنا سۇيەنىپ جۇيەلەنگەن ەملە وقىمىستىلار، عالىمدار ەنشىسى. جازۋ كوپتىكى بولۋ ءۇشىن ءتىل زاڭىنا سۇيەنە بەرمەي، وڭاي بولۋ كەرەك. ەرەجە نەعۇرلىم از بولسا، سوعۇرلىم جازۋ وڭاي بولادى.

ە) جازۋدا ارتىق بۋىن، ارتىق ءارىپ بولماۋى كەرەك. ءسوزدىڭ بۋىنىن ولشەيتىن ولشەۋىش ءتىل زاڭى دا ەمەس، بولماشى ەستىلۋى دە ەمەس ولەڭ ولشەۋى بولۋ كەرەك.  ولەڭدە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلسە، ءبىر داۋىستى ءبىر (بۋىن) بولىپ ايتىلادى. قارا سوزدە دە سولاي. ءسوز ىقشامدىق تىلەيدى. جازۋدا ىقشام بولعان ءجون، ىقشام بولعان سايىن جازۋعا دا، تانۋعا دا جەڭىل بولماق.

ع) ۇندەستىك زاڭىنا (سينگورمانيزم) ءتىل اتاۋلىنى باعىندىرام دەپ، جالپى كوپكە بايىرعى بوپ كەتكەن تىلدەردى بۇزباۋعا كەرەك. جاڭا جات تىلدەردى جاۋرىپا تىلىنەن اسا الىستاتپاۋ كەرەك. جات تىلدەرمەن اراعا كەدەرگىنى كوبەيتە بەرۋ مادەنيەتتەن الىستاتادى. قارا حالىقتىڭ ەرىكسىز ءسىڭىرىپ الىپ جاتقان تىلدەرى كوپ. ەشبىر زاڭمەن ونداي ءتىلدى قۋىپ شىعا المايمىز.

وسى سياقتى دالەلدەرگە سۇيەنىپ، ەملەمىزدىڭ وزگەرتەرلىك كەزەڭدەرى سوڭعىلار دەپ شامالايمىز:

1) «ۋ» جارتى داۋىستى، جازالاسا داۋىسسىز دەگەن ەرەجە جوعالىپ، ول داۋىستى قاتارىنا كىرسىن. ءۇش ءتۇرلى (باۋ، سۇۋ، اسىۋ) جازىلماي، بىراق تۇردە «ۋ» (باۋ، سۋ، اسۋ) جازىلسىن. ەرەجەگە سۇيەنىپ ەمەس شارتپەن سولاي بولعان ءجون.

2) «ي» دا داۋىستى بوپ اتالىپ، جالعىز جازىلسىن. ءبارىبىر تاي، ءۇي بولىپ جازىلسىن. م+ي جازساق مىي دەپ وقىماي ماي، مۇي، موي نەمەسە ءبىي اعالار دەپ وقۋشى ما ەدى؟ ءوزىن «ىي» شولاق «ي» دەپ «ى» جالعاپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋدىڭ قاجەتى جوق. ارتىق ءارىپتىڭ كەرەگى جوق. جوققا تاندىك نازىك دىبىستى قالدىرماي جازباقشىمىز. ونداي دىبىسشىلدىقتىڭ جازۋعا كەسىرىنەن باسقا پايداسى جوق.

3) سول دىبىسشىلدىق سالدارىنان ءسوز باسىندا بولار بولماس «ى» ەستىلەدى دەپ زارى، راقات، راي، رۇقسات، لايىق، لاج، لاق دەگەن سوزدەردىڭ باسىنا «ى» جالعاپ جازىپ ءجۇرمىز. بۇ دا جارامايدى. ورىسشادا سونداي بولماشى دىبىسقا تۇك جازىلمايدى. وزگەدە جوق دىبىس بىزدە بار، ءبىزدىڭ ءتىل زاڭىمىز وزگەشە دەپ جوقتان وزگەگە ماقتانۋدىڭ ورنى جوق. ورىستىڭ كەي ءسوزىن قازاقشا جاز دەسەڭ ءبىزدىڭ «دىبىسشىلدار» ىجدال، ىسدەلال، ىلگوتا، ىرىجي دەپ جازار ەدى. ەستىلىپ تۇر قايتسىن. بۇل باسقا جازىلاتىن «ى» -لار ولەڭ ولشەۋىندە دە ارتىق بۋىن بوپ شىعادى. سوندىقتان ورىنسىز «ى»-لاردى جازباۋ كەرەك.

4) كەيدە ەستىلۋىنشە جازىلاتىن دىبىستاردىڭ تاڭباسىن ەرەجە قۋالاپ ءسوزدى وزگەرتىپ، ءتۇبىرىنىڭ اتا تەگىن ىزدەپ باسقاشا جازدىرامىز. ول وتە موتە «ب»، «پ» جونىنەن. ىقپاق، اپپاق، الىپپە، شاپپاق دەگەن سوزدەردە ءتۇبىرىن قۋعاندىقتان «ب» جازعىزامىز، ەستىلۋى «پ». بۇرىن «د» مەن «ت» شاتاسا بەرۋشى ەدى. ونى «ت» ەستىلگەن جەردە «ت» جازىلسىن دەپ انا جىلى قاۋلى قىلدى. ويعا جۇگىرتسەك سوعان تەتە «پ» بوپ ەستىلگەن جەردە «پ» جازىلسىن دەپ قاۋلى قىلۋ كەرەك ەدى. بۇعان كەلگەندە تەتەلەستىك دالادا قالعان. ءتۇبىر ءسوزدىڭ دىبىستارى وزگەرمەيدى، وزگەرتپەي جازامىز دەگەن ەرەجەنىڭ كەرەگى جوق. وزگەرمەسە اق – اعى، توك – توگىپ، تاپ – تاۋىپ، قاق – قاعىپ، قاپ – قاۋىپ دەگەندە ءتۇبىر نەگە وزگەرىپ وتىر؟ بۇل دۇرىس ەمەس. ەستىلۋىنشە اپپاق, شاپپاق بوپ جازىلعان جوق. ادەت ادەت ەمەس جوق ادەت.

5) «تۇن»-دى «تۇعۇن»-نان شىعارىپ، باراتۇن، الاتۇن قىپ جازۋ دۇرىس ەمەس، ەستىلۋىنشە باراتىن، الاتىن بوپ جازىلۋ كەرەك.

11) الىپپەمىزدەن شىعارىلعان ھ، ح دىبىستارى قايتا قوسىلۋى كەرەك. بۇلار جوق دەگەنمەن بار دىبىستار، قازاق ىشىنە قوجا-مولدا، اراب-پارسى تىلدەرى تاراعاننان بەرى بۇل دىبىستار ەل قۇلاعىنا سىڭگەن. بۇل دىبىستار وزگە جاۋرىپا جۇرتتارىندا بار. وزگە جۇرتتاردىڭ تىلىنەن ات-تونىمىزدى الا قاشپايتىن بولساق، ويدىڭ جۇرەكتىڭ توقسان تاراۋلى تولقىنىن، ىرعاعىن ادەبيەتكە، اۋەزگە تۇسىرگىمىز كەلسە، ءتىلىمىز، دىبىسىمىز وركەندەسىن، ءوسسىن، تۇرلەنسىن دەسەك جاتتان اۋىسقان دىبىستاردان قاشپاي، بايىرعى مالداي باعا بەرۋ كەرەك. كىم بىلەدى ءبىر كەزدە ۆ، چ دىبىستارىن دا ءسىڭىرىپ الماسىمىزدى. وسكەمەن، زايسان قازاقتارىندا چ دىبىسى بار. وعان كۇلمەۋ كەرەك، قارسى الۋ كەرەك، ول ءتىلدىڭ، قۇلاقتىڭ ۇستارا باستاعانى.

گۇلفار مامىربەك، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنان قۇرىلعان ورفوگرافيالىق توپتىڭ مۇشەسى

Abai.kz