قاسيەتتى ءتاڭىرتاۋ بۇگىنگى شىنجاڭدى ورتاسىنان قاق ءبولىپ تۇر. تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، ءتاڭىرتاۋدىڭ وڭ قاناتىن قاشقار، سول قاناتىن جۇڭعار دەيدى. تاريحشىلار موڭعۇل تىلىندە جۇڭعار – سول قانات، قاشقار – وڭ قانات دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى. ءتۇبىن قۋساق بۇل بالكىم بايىرعى تۇرىك ءتىلى بولۋى كەرەك. شىعىس بەن باتىستى تۇتاستىرعان وسى ءوڭىر ەجەلدەن يمپەريالار مەن قۋاتتى ۇلىستاردىڭ كوز تىككەن، تۋ تىككەن تالاس وڭىرىنە اينالدى. كوشپەندىلەر قۇرعان ەجەلگى عۇن، تۇرىك يمپەريالارى، الەمدى تىتىرەنتكەن شىڭعىسحان، اقساق تەمىرلەردىڭ العى شەبى ەمەس، التىن بەسىگى بولدى. ءتىپتى، وسمان يمپەرياسى دا ءوز ىقپالىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزدى. قاشقار جاعىنا اراب-پارسىنىڭ ىقپالىمەن يسلام ءدىنى دەندەپ كىرسە، جۇڭعار جاعى كوشپەلىلەردىڭ كەڭ ساقاراسى بولدى.

18 عاسىردا بيلىككە تالاسىپ قىرقىسقان اقتاۋلىق قوجالار مەن قاراتاۋلىق قوجالاردىڭ لاڭى جۇڭعار اتتى اسكەرىن باستاپ كەلسە، سوڭى تسين يمپەرياسىن تولىق بوداندىققا كىرىپتار ەتتى. ارالىقتا اندىجاندىق ياكۋب-بەك قۇرعان جەتىشار مەملەكەتى تاۋەلسىزدىكتى ۇزاق ۇستاپ تۇرا المادى. وسمان مەملەكەتىنە ۆاسسال بولۋعا كەلىسسە دە، ۇلىبريتانيانىڭ قولداۋىنا يە بولسا دا، باتىستىڭ الدىندا قالت-قۇلت ەتكەن دارمەنسىز تسين يمپەرياسىنا توتەپ بەرە المادى. ايگىلى كەنەسارى حاننىڭ ۇلى سىزدىق سۇلتان ءوز اسكەرىمەن كومەككە كەلسە دە التىباقان الاۋىزدىق پەن تاققا قۇمارلىق مەڭدەتكەن، ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتى دۇرىس پايىمداي الماعان ياكۋب-بەك ورداسىن قۇتقارا المادى. نەبارى 12 جىل ءومىر ءسۇردى.

1911 جىلى تسين يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن بۇكىل قىتاي قىرىق پىشاق بولىپ الاتايداي ءبۇلدىندى. بۇكىل شىنجاڭ تاعدىرى بىرىنەن ءبىرى وتكەن قانىشەر، ميليتاليستەردىڭ قۇرساۋىندا قالدى. اسقىنعان ۇلتتىق، الەۋمەتتىك، قوعامدىق قايشىلىقتار جۇڭعار الاتاۋىنىڭ ءار اۋماعىننان كوشپەلى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسىنە ۇلاستى. سوۆەت وداعىنىڭ ارنايى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن نىلقىدا تۇتانعان ءورت شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن دۇنيەگە اكەلدى. ارينە، بۇل رەسپۋبليكا ۇلكەن ويىنشىلارعا ۇناعان جوق. كوپ ۇزاماي ءۇش ايماق ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە وزگەرتىلدى. دەسەدە ءوز اسكەرى، ءوز اقشاسى، ءوز سىرتقى ساياساتى بار ۇلتتىق رەسپۋبليكالىق سيپاتىن ساقتاپ قالدى. رەسپۋبليكا قۇرىلعان سوڭ ۇلتتىق ارميا ءۇش باعىت بويىنشا جورىققا اتتاندى. ءبىرىنشى باعىت – سولتۇستىك باعىت. بۇل باعىتتاعى ارميا قۇلجادان شىعىپ تارباعاتايدى ازات ەتىپ، التايعا بارىپ اتباسىن تىرەدى. شىعىس باعىتتاعى ارميا قۇلجادان شىعىپ، ۇرىمجىگە قاراي توتە تارتىپ، ماناس وزەنىندە اتتارىن سۋعارسا، ءۇشىنشى باعىتتاعى ارميا قارامايدا ءبىر روتا اسكەردى باستاپ كوتەرىلىس جاساپ، ءتاڭىرتاۋ اسىپ قۇلجاعا كەلگەن سوفىاقۇننىڭ باسشىلىعىندا مۇزداۋان اسىپ وڭتۇستىككە بەتالدى. دەگەنمەن بۇل باعىتتاعى ارميا دىتتەگەن جەرىنە جەتكەن جوق. اقسۋ ايماعىنىڭ ەكى اۋدانىن ازات ەتكەنىمەن اقسۋ قالاسىن الا المادى. سونىمەن وڭتۇستىك باعىت جوسپارى دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي، 7 ايماق حالقى وتارشىلداردىڭ شەڭگەلىندە قالا بەردى. ياڭ كايشىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، گەنارال جاڭ جىجۇڭ بار كۇشىن بەيبىت كەلىسسوزگە سالىپ، ۋاقىتتى ۇزارتتى. ءارى سوۆەت وداعىنىڭ بەتىن وزدەرىنە قاراتتى. وسى ارالىقتا قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىكتە تۇرعان اتتى اسكەرلەردەن قۇرالعان بەسىنشى كورپۋسى شىنجاڭعا كىرىپ ۇلگەردى. سونىمەن كۇش تەڭەستى. ءسوز تىڭداماعان تەگى وزبەك قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇلجاعا كەلىپ پانالاعان ءاليحان تورەنى سوۆەت جانسىزدارى ۇرلاپ كەتتى. شىعىس تۇركىستاندا تۋسا دا بالالىق-جاستىق شاعى جاركەنت پەن الماتىدا وتكەن، تاشكەنتتە، ماسكەۋدە ارنايى دايىندىقتان وتكەن احمەتجان قاسىمي بيلىككە كەلدى. سونىمەن بىرگە، ىسقاقبەك مومون، دالەحان سۇگىرباي سياقى گەنارالدارمەن ابدىكەرىم ابباسوۆ، ءسايفۋدين ازازي سياقتى سوۆەتتە تاربيەلەنگەن جاستار ەش سوعىستى باستان وتكەرمەسە دە، بيلىكتىڭ ەڭ باستى بۇتاقتارىنا وتىردى.

عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ باس كوتەرۋىنىڭ جەمىسى بولعان رەسپۋبليكانىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. قىتاي كوممۋنيستەرى بۇكىل قىتايعا بيلىك ورناتقاننان كەيىن باتىس سولتۇستىكتەگى دۇڭگەندەردىڭ 300 مىڭ اتتى اسكەرىن تاپتاپ ءوتىپ، سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىمەن اۋە جانە قۇرلىقپەن قىسقا ۋاقىت ىشىندە مۇزداي قارۋلانعان 100 مىڭ اسكەرىن شىنجاڭعا كىرگىزدى. ياڭ كايشي ۇكىمەتىنىڭ تىزە بۇككەن 100 مىڭ اسكەرىن قوسقاندا سوۆەت وداعىنىڭ اسكەري كومەگىنەن ايرىلعان شىعىس تۇركىستاننىڭ 30 مىڭ اسكەرى تىرىپ ەتە الماي قالدى. سولتۇستىك شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىندە تۇتانعان شاعىن كوتەرىلىستەر زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن تاس-تالقان ەتىلدى. احمەتجان قاسىمي كومانداسى پەكينگە ۇشىپ بارا جاتقان جولدا بايقالدا قۇلاپ تۇسكەن سوڭ ءبىلىم ءمينيسترى بولعان ءسايفۋدين ازەزي باستاعان ءۇش ادام پەكينگە بارىپ، قىتاي بيلىگىن تولىق مويىندادى. ۇلتتىق ارميا قىتاي ازاتتىق ارمياسىنىڭ 5- كورپۋسىنا اينالىپ، قىسقا مەرزىمدە تاراتىلدى. 1955 جىلى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونومدى رايونى قۇرىلىپ، توراعاسى ءسايفۋدين ازەزي بولدى. وسى ارادا ءبىزدى ويلاندىراتىن ءبىر جاعداي بار. باسىندا ايتتىق، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قازاقتار قونىستاناتىن ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى نەگىزگە الىپ قۇرىلعان.  كومپارتيا تولىق ورنىققان سوڭ 1951 جىلى التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى، ايگىلى باتىر وسپان سلام اتىلدى. ودان كەيىن ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى بولعان، ايگىلى توعىزتاراۋ اتتى پولكىن قۇرۋشىسى جانبولات ءسورتتىۇلى  وسپانمەن استاسىپ، كوتەرىلىسكە دايىندالدى دەگەن سىلتاۋمەن اتىلدى. 1953 جىلى قازاقتىڭ ايگىلى مەتسەناتى، تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى باسباي شولاقۇلى دەلەگاتسيا قۇرامىندا ىشكى قىتايدا ەكسكۋرتسيالاپ ءجۇرىپ حان جوۋ قالاسىندا تۇيىقسىز قايتىس بولدى. وسى ءۇش كىسىنىڭ تاعدىرى ءبىزدى ويلاندىرسا  كەرەك.

بۇكىل قىتايدا «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەگەن الاساپىران باستالىپ، ءسايفۋدين ءازازي شۇار پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، شۇار توڭكەرىستىك كوميتەتىنىڭ (ۇكىمەت) توراعاسى، شۇار اسكەري وكرۋگىنىڭ ءبىرىنشى ساياسي كوميسسارى، شۇار ءوندىرىس-قۇرلىس بيڭتۋانىنىڭ (قارۋلى ديحاندار) باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالعاندا، شىعىس تۇركىستان كەزىندە جانىن شۇپىرىككە ءتۇيىپ قان كەشكەن، تاجىريبەلى، نامىستى قازاق اسكەريلەرى مەن بىلىكتى مامانداردى قۋعىنداپ، قىزمەتتەن الاستايدى. جەر رەفورماسى كەزىندە بەلسەندى بولىپ كوزگە تۇسكەن جاس ماماندار ءجانابىل سىماعۇل مەن ەرعالي ابىلقايىر جانە ەجەنحاندى تەكەدەي تالداپ الىپ، ولارعا قارسى قويادى.

قىتايدا رەفورما جانە سىرتقا ەسىك اشۋ باستالعان 40 جىل ىشىندە قىتايدىڭ بەت-بەينەسى تۇبەگەيلى وزگەردى. شىنجاڭ دا بۇل وزگەرىستەن قاعىس قالعان جوق. ەجەلدەن جىبەك جولىنىڭ وتىندە تۇرعان ۇيعىر ۇلتى نارىقتىڭ الدىڭعى شەبىندە تۇرىپ، ەكونوميكالىق جاقتان قارىشتاپ ءوستى. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ساپالى ءوسۋى، مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ وركەندەۋى جاعىنان ءبىراز مارەگە جەتتى. ۇيعىر بيزنەسمەندەرى رەفورما باستالعاندا تەڭىزگە جاقىن رايونداردىڭ كولەڭكەلى شارۋاسىن قىزدىردى. سوۆەت وداعى ىدىراعاندا ارزانقول تاۋارمەن شىعىس ەۆروپا مەن بۇكىل تمد نارىعىن جاۋلاپ الدى. بىرتە-بىرتە باسپا-باس ايىرباستان جينالعان مول قور ولاردى ەگيپەت، بىرىككەن امىرلىكتەر ەلى، تۇركيا، پاكىستان، ينديا نارىعىنا الىپ شىقتى. ءبىلىمدى جاستار جاپونيا، ەۆروپا جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ، ۇلتتىق سانالارىندا سىلكىنىس پايدا بولدى. وسى كەزدە ساياسات ساحاناسىندا ءوز كومانداسىن قۇرىپ، تەگەۋرىندى قىتاي ساياساتىنىڭ شەكتەۋلى مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانىپ، ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ساياساتكەر نۇر باكىر بولدى.

1997 جىلى قۇلجا قالاسىنداعى 5 اقپان وقيعاسىندا ۇيعىر حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ كوزگە تۇسكەن بيزنەسمەن، ۇيعىر ميلليونەرى، قىتاي ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى – رابيا كادىر سالىقتان جالتاردى دەگەن اتپەن قاماققا الىنادى. التايدا تۋىپ قازاقتار اراسىندا وسكەن رابيا حانىم نارىقتا ۇلكەن تابىسقا جەتىپ، لوندون بيرجاسىنا شىققان ساناۋلى بيزنەسمەندەردىڭ ءبىرى ەدى. كەيىنگى دەرەكتەر پەكيندە باتىس جۋرناليستەرىنە قۇپيا قۇجاتتار بەرىپ جاتقانىندا ۇستالعانىن ايتادى. كەيىن امەريكانىڭ ارالاسۋىمەن رابيا حانىم بوستاندىققا شىعىپ، مۇحيت استى. ونىڭ الدىندا شىنجاڭ وقۋ اعارتۋ ينيستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى بولعان كۇيەۋى امەريكاعا كەتكەن ەدى. رابيا حانىم شەتەلدە توپ-توپ بولىپ جۇرگەن ۇيعىر ۇلتشىلدارىنىڭ باسىن قوسىپ، دۇنيەجۇزى ۇيعىر كونگرەسسىن قۇردى ءارى اقش پرەزيدەنتىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، شەتەلدەگى قىتاي وپپوزيتسياسىمەن، تايۆان بيلىگىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. ونىڭ اياعى شىنجاڭداعى ۇلكەن لاڭكەستىك وقيعالارعا ۇلاستى.

ۇيعىرلاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ كۇشەيىپ، مادەنيەت جاقتان تولىسۋى، ساياسي تالاپتارىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە نازار اۋدارۋى، كەيبىر توپتارىنىڭ حالىقارالىق راديكال توپتارمەن استاسىپ، لاڭكەستىككە بارۋى قىتاي ساياسي بيلىگىنىڭ وزگەرۋىمەن قاباتتاسىپ كەلدى. تسي-ءدىڭ بيلىككە كەلۋى قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن تولىق وزگەرتتى. قىتاي كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىس ەنگىزىلدى. نارىقتىڭ پرينتسيپتەرىنەن باس تارتتى. 40 جىلدىق رەفورمانىڭ جەمىسىنە ماستانىپ، سىرتقى ساياساتتا الەمگە ازۋىن كورسەتسە، ىشكى ساياساتتا الەمدىك تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، قىتاي كونستيتۋتسياسى مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ زاڭىنا پىسقىرماي، اۆتونوم رايوندى ۇلتتار مەن بوگدە ويلايتىن دەموكراتتارعا قاتاڭ ساياسات قولداندى. كەزىندە تيبەتتى قانعا بوكتىرگەن، اسكەري بورىشىن وتەگەن سوڭ، قوعام جۇمىسىنا ارالاسقان چين چانگو شىنجاڭعا ءبىرىنشى سەكرەتار بولىپ كەلدى. سونىمەن، شىنجاڭ تاريحىندا بولماعان قاندى زوبالاڭنىڭ شىمىلدىعى ءتۇرىلدى. مىنە، وسى كەزدە نۇر باكىر كومانداسى جاسىرىن، اشىق تۇردە ءوز ۇلتىن قورعاۋ قامىنا كىرىستى. ولار ىشكى-سىرتقى كۇشتەرمەن بايلانىسا وتىرىپ، بارلىق قارجىلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، ۇيعىر ماسەلەسىنە قازاق، قىرعىز، وزبەك، ماڭعۇلدى ارالاستىرۋدىڭ قامىنا كىرىستى. 2014 جىلى نۇر باكىردىڭ سەنىمدى سەرىگى سۇار ءبىلىم دەپارتامەنتىڭ باستىعى بولعان ءانۋار ابدىۇشكىر ىلە قازاق وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى ءارى ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى بولىپ تاعايىندالدى. ول كەلە سالىپ، «ءۇش ءتۇرلى كۇشكە كۇرەستىڭ» قاتارىنا «ەكى بەتكەيلەردى» قوستى. «ەكىبەتكەيلەرگە» ورتا ازيا ەلدەرىنە تۋىسشىلاپ بارعان، سول ەلدەردەن ىقتيارحات العان، شەتەلدەرمەن الەۋمەتتىك جەلىدە بايلانىسقا شىققان نەمەسە كورشى ەلدەردە بالا-شاعاسىن وقىتقان ادامداردىڭ ءبارى كىردى. سونىمەن شىنجاڭداعى بارلىق ۇلتتارعا قارسى ناۋقان باستالدى. وسى جەردە ءانۋار ابدىۇشكىردىڭ ەكى ۇلكەن جۇمىسىن ايتا كەتۋگە بولادى. سول جىلدارى قۇلجا قالاسىندا ايگىلى وسپان باتىردىڭ نەمەرەسىنىڭ تويى بولادى. سول تويعا ءۇش ايماقتان ءبىراز ادام جينالادى. تويدا ءبىر اقىن وسپان باتىرعا ارناپ ولەڭ وقيدى. وسىنى سىلتاۋ ەتىپ، بۇكىل تويعا قاتىسقاندار تەرگەۋگە الىنىپ، ۇيىمداسقان قىلمىس رەتىندە ءىس قوزعالادى. اقىرى قازاق باسشىلارىنىڭ ارالاسۋىمەن ۇيىمداسقان قىلمىستىق ءىس بابى توقتاتىلىپ، وسپان باتىردىڭ نەمەرەسى، توي اساباسى، ارناۋ ولەڭ وقىعان جىگىت باستاعان 4 ادام سوتتالىپ كەتەدى. وسى كەزدە قازاقتار ەڭ كوپ قونىستانعان كۇنەس اۋدانىندا ەلەكتروندى بايلانىس قۇرالدارىن ساتاتىن ۇلتى ۇيعىر ازامات ءوز كومپيۋتەرىمەن 50-دەن ارتىق قازاق جاستارىنا ءدىني راديكالدىق باعىتتى ۇگىتتەيتىن حابارلاما تاراتادى. ارتىنان اۋداندىق ىشكى ىستەردىڭ ساياسي زاڭ ءبولىمىنىڭ باسشىسى ۇلتى ۇيعىر مىرزاحمەت دەگەن ازامات وسى ءىس بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، حابارلاما قابىلداعان جىگىتتەردىڭ ءبارىن تۇتقىندايدى. ونشاقتى جىگىتتى ۇرىپ، سوعىپ مويىنداتادى. وسى ارالىقتا مىرزاحمەت ءىس ساپارعا كەتىپ، بۇل ءىستى ءبىر قازاق جىگىت قولىنا الادى. ول ىسپەن تانىسا كەلە، شيكىلىكتەردى بايقاپ، حابارلاما تاراتقان جىگىتتى انىقتايدى. ول جىگىت جاپقان جالاسىن مويىنداپ، قولدانعان كومپيۋتەرىن جەرگىلىكتى قازاقتىڭ اتقوراسىنان تاۋىپ بەرەدى. سونىمەن ءىس توقتاتىلىپ، مويىنداعان جىگىتتەر سوتتالىپ كەتەدى دە، قالعان جىگىتتەر امان-ەسەن اقتالىپ شىعادى. وسى ءىستى ۇيىمداستىرۋشى مىرزاحمەت ىشكى قىتايعا ءمانسابى ءوسىپ ورلەپ كەتەدى. قازاق جىگىت اۋداننان اۋىلدىق ۋچاستكوۆويعا (ساقشىعا) تومەندەتىلەدى. 2018 جىلى ساۋىردە ءانۋار ابدىشۇكىر تۇتىقىندالعاننان كەيىن ىشكى قىتايعا كەتكەن مىرزاحمەتتىڭ دە قولىنا كوزىر سالىنادى.

2017 جىلدىڭ باسىندا شۇار-دا وقۋلىق داۋى باستالدى. قىتاي يدەولوگتارى «ءۇش ءتۇرلى كۇشتىڭ» ءتۇپ تامىرى ۇلتتىق وقۋلىقتاردا جانە تاريحي كىتاپتاردا جاتىر»» دەگەن شۋ كوتەردى. باسىندا بۇل شۋ كۇشپەن باسىلسا دا، سوڭىندا پەكيندەگى جوعارعى بيلىكتىڭ تىكەلەي بەكىتۋىمەن بۇكىل ادەبي، تاريحي وقۋلىقتار مەن تاريحي كىتاپتار، روماندار سۇزىگىدەن وتەدى. مۇنىڭ سوڭى شىنجاڭ ءبىلىم دەپارتامەنتىڭ بۇرىنعى-سوڭعى باسشىلارى، ءبىلىم باسپاسىنىڭ ديرەكتورلارى، شىنجاڭ مەديتسينالىق ۋنيۆەريتەتىنىڭ رەكتورى، قاشقار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، شىنجاڭ ۋنيۆەريستەتىنىڭ پرورەكتورى، شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى باستاعان 12 ۇيعىر زيالىسىنىڭ تۇتقىندالىپ، سوتتالاۋىمەن تىنادى. سول جىلى قىسقى دەمالىستا ۇيعىر وقۋلىقتارى، جازعى دەمالىستا قازاق وقۋلىقتارى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى. وسى سوتتالعان ۇيعىر قايماقتارى دۇنيەجۇزى ۇيعىر كونگرەسسى مەن جاپونياداعى، تۇركياداعى ۇيعىر ۇلتشىلدارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعانى دالەلدەنەدى.

2017 جىلى كوكتەمدە ينتەرنەت الەمىندە رابيا كادىر حانىمنىڭ قازاق، وزبەك، قىرعىز قانداستارعا ارنالعان ۆيدەو ۇندەۋى جاريالاندى. ۇندەۋدە قىتاي قىسىمىنا بىرگە قارسى تۇرۋعا، قىتايدا قورلانىپ، زورلانعان شەيتتەرگە ارناپ، ءىرى قالالاردىڭ مەشىتتەرى مەن مەيرامحانالارىندا اس بەرىپ، قۇران وقىتۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. وسىدان كەيىن اتىشۋلى، بۇگىنگى قىلمىس كۇدىكتىسى سەرىكجان ءبىلاش باستاعان توپ الماتىدا الاتاۋ رەستورانىندا ءۇش رەت ۇندەۋگە ءۇن قوسىپ، وسىنداي شارالار وتكىزدى. وعان گەرمانياداعى، تۇركياداعى قازاق زيالىلارى ءۇن قوستى. ساقالى ۇزىن، بالاعى قىسقا قازاق جاستارى بارلىق شارانىڭ الدىڭعى شەبىنەن بوي كورسەتتى.  اتالىمىش تىركەلمەگەن ۇيىمنىڭ اقپاراتتىق، قارجىلىق مۇمكىندىگى بۇرىنعىسىنان مىڭ ەسەگە ارتتى. ورتالىق قازاقستان مەن شىعىس، سولتۇستىك قازاقستاندى ۇشاقپەن ارالايتىن بولدى. وتانعا ورالعانىنا 20 جىلدان اسسا دا قاعىلىپ-سوعىلىپ، ومىردە جولى بولماي جۇرگەن داۋكەس قالامكەشتەرگە ءوزىن كورسەتىپ، شەرىن شىعارۋدىڭ جاڭا مىنبەرى پايدا بولدى. ولار ۆاتتساپ جەلىلەردە لەكتسيا وقىپ، وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي قىلعان شاتپاقتارىمەن يۋتۋبتىڭ جۇلدىزىنا اينالدى. قىمبات رەتوراندار مەن قوناق ۇيلەردىڭ تۇراقتى كليەنتتەرىنە اينالىپ، اقشا بەرگەن قوجايىنىنىڭ تاپسىرماسىن اسىرا ورىندادى.

2 جارىم جىلدان بەرگى بارلىق اقپاراتتاردى سارالاي كەلە ولاردىڭ باستى ءۇش ماقساتىن پايىمداۋعا بولادى. ءبىرىنشى، قازاق كوشىن توقتاتۋ. ول تولىق ورىندالدى. ەكىنشى، قانداستار اراسىنا وت سالۋ. ول اسىرا ورىندالدى. ءۇشىنشى، قانداستار مەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىن شيلەنىسترۋ، قازىر وسى ءۇردىس جالعاسۋدا. ونىڭ دالەلى، ، يۋ، يا، تس، ي، ي-ءدى پارىقتامايتىن فەيكتەر فاميلياسىنا «وۆ» پەن «وۆا»-نى قوسىپ، الەۋمەتتىك جەلىنى شاڭداتۋدا.

وسى ينتەرنەت باتىرلارىن سارالاي كەلە، ولاردىڭ 70 پايىزىنىڭ قىتاي مەملەكەتتىك كاسىپورىندارى مەن جەكە كاسىپورىندارىندا ىستەيتىنىن ءارى قىتايدان زەينەتاقى الاتىندىعىن، قىتايعا مادەني، ءبىلىم شارۋاسىمەن ءجيى باراتىنىن، ال قالعان 30 پايىزىنىڭ تۇركيادا، اراب ەلدەرىندە، ەگيپەتتە وقىعان نەمەسە ەلىمىزدىڭ ءدىني مەدرەسەلەرىن بىتىرگەن ءارى قاجىلىققا كوپ مارتە بارعان ازاماتتار مەن ازاماتشالار ەكەنى انىقتالدى. داۋ قىزىپ، قوعام بۇرىق-سارىق قايناعاندا وسى ىستەردەن باتىستىڭ، رەسەيدىڭ، تۇركيانىڭ ءارى قاشقىن بانكير ءابىليازوۆتىڭ قولتاڭبالارىن انىق بايقايمىز. ءبارىنىڭ ماقساتى بيلىك الماسۋ ءولاراسىندا تۇرعان قازاق ەلىنە ىقپال ەتىپ، قىسىم جاساپ، ءوز ۇپايىن تۇگەندەۋدەن باسقا ەشتەڭە ەمەس، سوندىقتان ەشقانداي حالىقارالىق كۇش قازاقستاندى جارىلقامايدى. ولارعا ويىن كەرەك بولسا، بىزگە تۇراقتىلىق كەرەك. ءبىز قازاق داۋىن حالىقارالىق داۋلارعا ارالاستىرۋعا مۇددەلى ەمەسپىز. ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىپ، تۇراقتىلىق پەن جان سانىمىزدىڭ ءوسۋىن باستى ماقسات ەتۋىمىز كەرەك.

ارينە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ، جان الىپ جان بەرىسكەن تۋىسقان ۇيعىر حالىقىنا مورالدىق تۇرعىدان تىلەكتەسپىز. ولاردى اشكەرە قولداپ، قىتايداعى 1 جارىم ميلليوننان ارتىق قازاقتىڭ تاعدىرىن داڭعازالىققا سالىپ نايزا ۇشىنا ىلمەي، ءتۇرلى ءتۇستى جولدارمەن جاسىرىن قولداپ، اقىرىن كۇتكەنىمىز دۇرىس. اقپاراتتىق سوعىستا تاكتيكالىق جولدان ۇتىلماۋىمىز، ستراتەگيالىق ماقساتتا مىسىقتابانداپ العا جىلجۋىمىز كەرەك. وتكەن جىلى حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ەسەبىندە قىتاي جانسانى 100 ميلليونعا كەمىگەن. الدا 2050, 2080 ارالىعىندا قىتاي جانسانى 600 ميلليونعا ءتۇسۋى مۇمكىن. قازىرگى قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى داعدارىسى، اشالاپ ايتساق: اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى، باي مەن كەدەي اراسىنداعى تەڭسىزدىك، ولكەلەر اراسىنداعى الشاقتىق، كوررۋپتسيا، ەڭبەككۇشتىڭ قىمباتتاۋى، جەردىڭ، جىلجمايتىن مۇلىكتىڭ باعاسىنىڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋى، دىندىك، ۇلت ارازدىق، پارتيالىق بيلىكتىڭ مۇمكىندىگىن سارقۋدا. وعان كورشىلەرمەن دۇلدارازدىعى مەن باتىستىڭ سانكتسياسىن قوسىڭىز. مىڭ اسقانعا ءبىر توسقان دەگەن – وسى. شىنجاڭ ءبىز ءۇشىن قاۋىپسىزدىك بەلدەۋى. كەزىندە عۇنداردى جەڭۋ ءۇشىن قىتايدىڭ 3 ۇرپاق پاتشاسى 100 جىل دايىندالعان. ونىڭ قاسىندا 50 جىل دەگەن كوپ ۋاقىت ەمەس. جان سانىمىزدىڭ كوبەيۋى، ەكونوميكامىزدىڭ وركەندەۋى، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بەرەكەسى – ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن قورعانىسىمىز بەن بويتۇمارىمىز بولىپ تابىلادى. وسى باعىتتا ارىماي-تالماي، اقىلىمىز بەن كۇشىمىزدى سارقا جۇمساۋىمىز كەرەك.

ماۋلەن داۋلىبايتەگى

Abai.kz