شىڭعىسحانعا دەيىنگى، ياعني ءحىىى عاسىرعا دەيىنگى قازاق مۇسىلماندىعى جايىن سول جۇزجىلدىقتىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن اراب تاريحشىسى يبن ءال ءاسيردىڭ «كيتاب ءال-كاميل في-ت-تا'ريح» اتتى ەڭبەگىندەگى دەرەكتەر قامتيدى.  ول دەرەكتەردەن ورتا ازيا مەن قازاق دالاسىنداعى مۇسىلمانداردا سوپىلىق ءداستۇر بولعانى بايقالمايدى. يران اۋماعىندا بولعان كوپتەگەن سەكتالار جايلى باياندالادى، ال ءبىزدىڭ اۋماقتاعى بيلەۋشىلەردىڭ جاقسى مۇسىلماندار ەكەنى اتاپ كورسەتىلەدى (قازاق حاندىعى-قاراحانيدي بيلەۋشىلەرى).

اتالعان ەڭبەكتىڭ ورىسشاسىندا قازىرگى قازاق دالاسى «سترانا تيۋركوۆ» (تۇرك ەلى) دەپ جازىلسا، تاراز، يسپيدجاب (شىمكەنت ماڭى), شاش (تاشكەنت), فەرعانا، قاشقار قالالارى ورنالاسقان اۋماقتار «وبلاست تيۋركوۆ» (تۇرك ايماعى) دەلىنگەن. ال بۇحارا، سامارقان قالالارى ورنالاسقان اۋماقتار «ماۋرەناحر ولكەسى» دەپ اتالىپ، ولاردىڭ تۇرك جەرىنە جاتپايتىنى ايتىلعان. ارابشا جازىلۋىندا «قازاك» پەن «تۇرك» سوزدەرى وتە ۇقساس ەكەنىن ايتتىق. سوندىقتان يبن ءال اسير جازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسىنداعى «قازاك» اتاۋىن جاسىرۋ ءۇشىن ورىس عالىمدارى ونى ورىسشا اۋدارمالاردا «تۇرك» دەپ كورسەتكەن. التىن وردا حالقى جايلى جازعان حIV عاسىرداعى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا ەڭبەگىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىندا دا قازىرگى قازاق دالاسىن مەكەندەگەن ەل «تۇرك» دەپ اتالادى. التىن وردا حالقى «تۇرك» دەپ اتالماعانى بارشاعا ءمالىم. وسى جايتتار اراب جازبا دەرەكتەرىندە قازاق ەلى قامتىلعانىن، تەك ونى رەسەي يدەولوگتارى «تۇرك» اتاۋىمەن جاسىرعانىن ايعاقتايدى.

دەمەك، ءىح عاسىرداعى قاراحانيد مەملەكەتى زامانىنان باستاپ قازىرگى تاشكەنت، تاراز، شىمكەنت، فەرعانا اۋماقتارىنان سوناۋ ورال تاۋلارىنا دەيىنگى الىپ ايماق «قازاق ەلى» دەپ تانىلعانى انىق. قاراحانيد مەملەكەتى انىعىندا «قازاق حاندىعى» دەپ اتالعانىن الدىڭعى ماقالامىزدا كورسەتتىك. ونى بيلەگەندەر تۇركي اۋلەتى ەكەنىن، ياعني قازاق ەلى حاندارى ەكەنىن يبن ءال اسير انىق جازعان. ولاردىڭ يسلام ءدىنىن تۇسىندە قابىلداعان ارعى بابالارىنىڭ «شابۋك كاراحاكان» دەگەن ەسىمى دۇرىسىندا «شاتتىق كازاح كان» ەكەنىن ارابشا جازىلۋىمەن دالەلدەدىك. بۇل جايىندا يبن ءال ءاسيردىڭ مىنا جازباسىندا دا ايتىلعان: «گوۆوريات، چتو سترانا تۋركەستان, ا ەتو كاشگار ي گورودا بالاساگۋن، حوتان، تاراز، ا تاكجە درۋگيە سرەدي تەح، كوتورىە گرانيچات س نيمي، ۆ سترانە ماۆەرانناحر، بىلا ۆ رۋكاح تسارەي — حانوۆ، تيۋركوۆ. وني — مۋسۋلمانە يز پوتومستۆا افراسيابا تيۋركا, نو تولكو وني زانيمايۋتسيا مەجدوۋسوبيتسامي. يح پرادەد، شابۋك كارا-حاكان, پرينيال يسلام پو توي پريچينە، چتو ون ۆيدەل ۆو سنە، بۋدتو بى چەلوۆەك سپۋستيلسيا س نەبا ي سكازال پو-تيۋركسكي تو، چتو وزناچاەت: «پريمي يسلام! تى بۋدەش بلاگوپولۋچەن ۆ ەتوي جيزني ي ۆ بۋدۋششەي». ي ون ۆو سنە سۆوەم پرينيال يسلام ي پوۋترۋ وبنارۋجيل، چتو ون مۋسۋلمانين. كوگدا ون ۋمەر، نا ەگو مەستو ۆستال ەگو سىن مۋسا يبن شابۋك. ي ۆ ەتوم كرايۋ تسارسكي سان نە پرەكراششالسيا سرەدي ەگو پوتومكوۆ ۆپلوت دو ارسلان-حانا يبن مۋحاممادا يبن سۋلايمانا يبن داۋدا بوگرا-حانا يبن يبراحيما، پوچەتنو پروزۆاننوگو تيگادج-حان، سىنا يلەكا، پوچەتنو پروزۆاننوگو ناسروم، ارسلانا يبن الي يبن مۋسى يبن شابۋكا. ون ۆزبۋنتوۆالسيا پروتيۆ كادير-حانا ۆ 494 (1100-01) گ، ي توت وتنيال ۋ نەگو تسارستۆو، نو ساندجار ۋبيل كاديرحانا ي ۆەرنۋل تسارستۆو ارسلان-حانۋ. نوگا ەگو ستالا تۆەردو، نو پودنياليس مياتەجنيكي، توگدا ون ۆوززۆال ك سۋلتانۋ ساندجارۋ، توت زاششيتيل ەگو ي ۆەرنۋل نا تسارستۆو».

تۋرك ەلىن بيلەگەندەر تۋرك حاندارى دەلىنىپتى، ياعني قازاق ەلىن بيلەگەندەر – قازاق حاندارى. العاشقى مۇسىلمان ءدىندى قازاق حانى يسلام ءدىنىن تۇسىندە قابىلداعانى، تاڭەرتەڭ ويانعاندا ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەنىن تۇسىنگەنى باياندالادى مۇندا. ياعني، ول تاڭەرتەڭ ويانعاندا پەرىشتەلەر ءوزىن تۇندە سۇندەتتەپ قويعانىن كورگەن. قۇدىرەتى شەكسىز اللا قازاق حانىنا تۇسىندە مۇسىلماندىق قابىلداتقانىنا، وسىلايشا باسشىسى ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ جاپپاي يسلام دىنىنە كوشۋىنە جول اشقانىنا كوز جەتكىزەمىز. ونىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا ەشقانداي قوجانىڭ نەمەسە ارابتىڭ، سوپىنىڭ تىكەلەي ىقپالى بولماعان. ونىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى تۇسىندە ىسكە اسقان، كوكتەن ادام بەينەسىندە تۇسكەن پەرىشتە ونى يسلام دىنىنە ءوز انا ءتىلى – تۇركى، ياعني، قازاق تىلىندە شاقىرعانى انىق ايتىلادى. ونىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى قازاقستان اۋماعىن جانە وعان قوسا تاشكەنت، فەرعانا، قاشقار ايماقتارىن ءىح عاسىردان باستاپ ءحىىى عاسىرعا دەيىن بيلەپ كەلگەنى دە انىق جازىلعان.

ولاي بولسا، قوجا-ارابتار اۋلەتى قاراحانيد مەملەكەتىن بيلەگەن، قازاق حالقىنا يسلام ءدىنىن تاراتقان دەگەن ورىنسىز تۇجىرىم. ونداي تۇجىرىمدى قازاقتى ەرتەدەن دەربەس ەل بولۋعا دارمەنسىز جابايى بولعانداي ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقان، «جابايى» قازاقتى جارتىلاي مۇسىلمان ەتكەن قوجالار مەن تاتار مولدالارى دەگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ زىميان ساياساتى ورنىقتىردى.

قازاق حالقىنا يسلام ءدىنى ەڭ العاش VIII عاسىردىڭ باسىندا جەتتى، ونى جەتكىزگەن – سول زامانداعى ارابتىڭ اسىل مۇسىلماندارى. ولار كوپ ۇزاماي قازاق قىزدارىمەن وتاۋ قۇرىپ، رامادان، نوكىس، سەيىت (وشاقتى تايپاسى قۇرامىندا) اتاۋلى قازاق رۋلارى بولىپ قالىپتاسىپ كەتتى. ياعني، قازاقتى يسلام دىنىمەن ەڭ العاش تانىستىرعان اراب مۇسىلماندارى قازاق حالقىنىڭ بۇزىلماس ءبىر بولشەگىنە اينالدى. سەبەبى ول زامانداعى اراب مۇسىلماندارىندا ءوزىن اقسۇيەك، وزگەنى قارا دەپ تانۋ مۇلدە بولعان جوق. سول سەبەپتەن ولار مۇسىلماندىقتى قابىلداعان قازاق، وزبەك، قاراقالپاقتارعا تەز ءسىڭىستى. ال قوجا رۋى قازىرگى وزبەكستانداعى حودجاند قالاسىن VIII عاسىردا يەلەنگەن ال-حادجاج ارابتارىنان تاراعان. ولاردىڭ ءحىى عاسىردىڭ باسىندا «قوجا» اتاۋىمەن تاريح ساحىناسىنا شىققانىن يبن ءال اسير دەرەگىمەن كورسەتتىك. يبن ءال اسير جازبالارىندا قوجا رۋى «اقسۇيەك» نەمەسە «بيلەۋشى رۋ» دەپ جازىلمايدى. تەك ونىڭ حودجاند قالاسىندا قالىپتاسقانىن، ارعى تەكتەرىن يراندى بيلەگەن اراب ءال-حادجاج  بيلەۋشىنىڭ اسكەر باسشىسى مۋحالاب ابۋ سۋفرادان تاراتاتىنىن باياندايدى. مۋحالاب ابۋ سۋفرا دا، ونىڭ باسشىسى ءال-حادجاج دا مەككە ماڭىنان شىققان ارابتار ەكەنى تاريحشىلارعا ءمالىم. ءال-حادجاج اتاۋى ول بيلەۋشىنىڭ قاجىلىق ايماقتان، ياعني مەككە ارابتارىنان ەكەنىنە كۋا. ونىڭ اسكەرى دە سول ايماق ارابتارى بولعان، سول اسكەردىڭ حودجاند قالاسىندا ورنىققاندارى كەيىن قوجا اتاۋىمەن جەكە ەل بولىپ قالىپتاسقان دەگەن ءجون.

ال «اقسۇيەك» ءسوزى – تازا قازاقى ءسوز (ارابتىق ەمەس). ولارعا بۇل اتاۋ شىڭعىسحان زامانىنان كەيىن تاڭىلعان. قازاق حالقىندا سوناۋ حۋن (قوڭر) يمپەرياسى زامانىنان اسىلۇيا-اس ديناستياسى ادامدارىن «اق جىك (اق رۋ)» دەپ تانۋ قالىپتاسقان. ول ديناستيا ادامدارى قازاقتى عانا ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا حالىقتارىن بيلەپ-توستەپ كەلدى (وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان اسىلجىك-سەلدجۋك ديناستياسى دا سولاردان). سوندىقتان سارى ورىس ەلى بيلەۋشىسىن قازاق «اق پاتشا» دەپ تانىعان (حالقىن سارى دەسە دە، بيلەۋشىسىن «اق» دەپ اتاعان). شىڭعىسحان ۇرپاقتارىن «تورە» دەپ اتاعان («تورگى» سوزىنەن، ياعني «جوعارعى رۋ» دەگەن ۇعىمنان قالىپتاسقان), ولاردى اقسۇيەكتەر دەپ تانىعان.

شىڭعىسحان اۋلەتى ءوز ۇرپاقتارىنىڭ مۇسىلماندىق قابىلداۋ ارقىلى بولاشاقتا كوپ قازاقتىڭ بىرىنە اينالاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى، ياعني جاقىن بولاشاقتا قاراپايىم رۋلارمەن قۇدالاسىپ، ارالاسىپ تاڭداۋلى، تەكتى اق اۋلەت دارەجەسىن جوعالتارىنا كوزدەرى جەتتى. ولار قازىرگى ماڭعوليادان كەلگەن مۇسىلمان ەمەس قازاقتار بولاتىن. سوندىقتان سوناۋ حۋن (قوڭر) يمپەرياسىنان ساقتالعان «تەك اق رۋلارمەن قۇدالاسۋ» ءداستۇرىن  ۇستاناتىن (شىڭعىسحان اۋلەتى تەك قوڭىراتتىڭ ءبىر عانا تاڭداۋلى رۋىمەن قۇدالاسىپ كەلگەنى تاريحشىلارعا ءمالىم). ال ادامدى اق پەن قارا دەپ بولۋگە تىيىم سالاتىن مۇسىلمان دىنىندە ول داستۇرلەرىن ساقتاۋ مۇمكىن ەمەسىن ولار ءتۇسىندى. الايدا، بيلىك وزدەرىندە بولعاندىقتان ۇرپاقتارىنىڭ «تاڭداۋلى اق رۋ» بولىپ بيلىكتى ساقتاپ قالۋىنا مۇددەلى بولدى. ءوز اۋلەتتەرىنىڭ قاراپايىم قازاق رۋلارىمەن قۇدالاسپايتىن اقسۇيەك رۋ ەكەنى شاريعاتقا قايشى ەمەسىنە مۇسىلمان قازاقتى سەندىرۋ قاجەت ەدى. وسى مىندەت قوجا رۋىنا جۇكتەلگەن دەپ تۇسىنەمىن. وسىلايشا ولار وزدەرىنە حالىق اراسىنان قوجا رۋىن وداقتاس قىلعان. ويتكەنى، ارعى تەكتەرى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) رۋىنان بولعاندىقتان قوجالاردى مۇسىلمان قازاق قاتتى قۇرمەتتەگەن.

شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنا جاقىن وداقتاستىق قوجا رۋىن دا اقسۇيەك دەپ قابىلدايتىن تۇسىنىككە ۇرىندىرعان. بۇل جاعداي مەملەكەتتىك بيلىككە جاقىن نەمەسە سول بيلىككە مۇراگەر بولۋعا ۇمتىلعان كەي قوجالارعا جاعىمدى ءارى قاجەت بولۋى دا زاڭدىلىق. بۇل ءۇردىس تەمىرلان زامانىندا اسا قاتتى بەلەڭ العان. تۇركىستانعا قوجا احمەت كەسەنەسىن تۇرعىزىپ، ونى تابىنۋ ورنىنا اينالدىرعان دا سول تەمىرلان ەكەنى بارشاعا ءمالىم. قوجا احمەتتىڭ ەشبىر وسيەتىندە «مەنىڭ قابىرىمە كەلىپ، قاجەتتەرىڭدى سۇراڭدار» دەگەن جول جوق. وسىلايشا حالىق اراسىندا جانە قوجالاردىڭ ءوز اراسىندا «قوجالار – اقسۇيەكتەر» دەگەن قاتە ۇعىم قالىپتاستى. انىعىندا ول تۇسىنىك پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) تۋرا جولىنا، ياعني قوجالاردىڭ ارعى اسىل اتالارىنىڭ جولىنا قايشى ەكەنى داۋسىز.

تەمىرلاننىڭ اناسى تونالعان كەرۋەننەن امان قالعان قىز دەگەن دەرەك بار. ول تات، ياعني ەۆرەي قىزى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى بۇحار ەۆرەيلەرى تەمىرلان زامانىن «التىن عاسىرىمىز» دەپ تانيدى، تۇركى قاعاناتىندا يراننان قۇلدىققا اكەلىنگەن تات-ەۆرەيلەر سول زاماننان «بۇحارا ەۆرەيلەرى» دەپ اتالا باستادى. ولار تەمىرلان زامانىندا بيلىككە دە، بايلىققا دا قول جەتكىزدى جانە ولار اسا قۇرمەتتەيتىن دانيل پايعامباردىڭ سۇيەگىن يراكتان سامارقانعا اكەلىپ جەرلەگەندە سول تەمىرلان. تەمىرلاننىڭ نەگىزىنەن مۇسىلمانداردى قىرىپ-جويعانىن، ال حريستياندار مەن ەۆرەيلەرگە تيىسپەگەنىن تاريحشىلار تاڭدانا جازادى (دجاستين ماروتستسي «تامەرلان زاۆوەۆاتەل ميرا»). تەمىرلاننىڭ مۇسىلمان الەمىن شىعىس ەۋروپا كرەستشىلەرى جورىعىنان قورعاپ تۇرعان بايازيت سۇلتان مەملەكەتىن تالقانداۋى، سونىمەن قاتار باتىس ەۋروپالىق حريستيان مەملەكەتتەرىنە توسقاۋىل بولعان التىن وردا يمپەرياسىن ءبىرجولا جوق قىلىپ ويرانداۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ونىڭ باستى كەڭەسشىلەرى ناعاشى جۇرتى بولعان دەۋ ورىندى. ونىڭ بۇكىل ورتا ازيادا (وڭتۇستىك قازاقستان ايماعىن قوسا العاندا) ەرتەدە قايتىس بولىپ كەتكەن قادىرلى مۇسىلمان عالىمدارى مەن قولباسشىلارىنىڭ قابىرلەرىنە كەسەنەلەر تۇرعىزىپ تابىنۋ ورنىنا اينالدىرۋى مۇسىلمانداردى ءبىر اللاعا تابىنۋدان قاشىقتاتۋ نيەتىنەن تۋعان. مۇسىلماندى جەڭۋ ءۇشىن ونى اللانىڭ قولداۋىنان ايىرۋ قاجەتىن ونىڭ ناعاشىلارى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ورتا ازيا مۇسىلماندارى اراسىندا اۋليە ارالاپ، قابىرلەرگە تابىناتىن ءداستۇر جاپپاي ەنگىزىلگەن. وسىلايشا حVI عاسىردا ورتا ازيا مەن قازاق مۇسىلماندارىنىڭ ۇلكەن بولىگى قاجەتىن اللادان تىكەلەي سۇرامايتىن جاماعاتقا اينالدى، اللانىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. ناتيجەسى كوپ كۇتتىرگەن جوق، ورتا ازيا مەن قازاقستان حريستياندىق ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالدى، شىعىس تۇركىستان كاپىر قىتايدىڭ قۇلدىعىنا ءتۇستى.

تەمىرلان مەن ونىڭ ناعاشىلارى ءوز ماقساتتارىنا قوجا رۋىن قولداندى دەگەن ءجون. تۇركىلىك مۇسىلمان حالىقتاردىڭ پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) تۋىستارىن اسا قۇرمەتتەيتىن ءداستۇرىن ءوز قاجەتتەرىنە جاراتتى. ورتا ازيا مەن كاۆكاز مۇسىلماندارىندا بۋددالىق موناحتار مەن حريستيان موناحتارى داستۇرلەرىنە جاقىن سوپىلىق جول قالىپتاستىرىلدى. ول جول قوجالاردىڭ مۇسىلماندىعىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىندەي بولىپ كەتتى. انىعىندا قوجالار اۋەلدەن سوپىلىق جولدا بولدى دەگەن جالعان تۇسىنىك. يبن ءال اسير دەرەگىندە ەڭ العاش تاريح ساحناسىنا شىققان قوجا يمامنىڭ يران اۋماعىندا سەكتانت-مۇسىلماننىڭ (كاداريد سەكتاسى) قولىنان قازا تاپقانى كورسەتىلگەن. ياعني، ول تۋرا جولدى ۇستانعانى ءۇشىن قازا بولدى، يبن ءال اسير قوجالاردا سوپىلىق جول بارىن جازباعان. ال اقيقات حح عاسىرداعى ورىس تاريحشىلارى تۇجىرىمىندا ەمەس، سول ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحشى يبن ءال اسير دەرەگىندە ەكەنى داۋسىز. XIV عاسىرداعى اراپ ساياحاتشىسى يبن باتۋتا حوجەلىدەگى (قازىرگى قاراقالپاقستانداعى قالا) يمامداردىڭ قاداريد  سەكتاسى ادامدارى ەكەنىن، الايدا ولاردىڭ وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن جاسىراتىنىن، ويتكەنى قالا اكىمى مەن التىن وردا بيلەۋشىسى مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ سۋننيت مۇسىلماندار ەكەنىن ايتىپ وتەدى. وسى دەرەك XII عاسىردا قوجا يمامدى ولتىرگەن يراندىق قاداريد سەكتاسىنىڭ XIV عاسىردا ورتا ازيالىق حوجالار اراسىندا كەڭ تارالىپ قويعانىن بايقاتادى (حوجەلى اتاۋى ول قالانىڭ ءبىر زاماندا حوجالار تۇراعى بولعانىنا دالەل).

سول زاماننان باستاپ سوڭعى كەزگە دەيىن قوجالاردىڭ كەي توبىندا «ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىندەگى بيلىك قوجالارعا تيەسىلى» دەگەن تۇسىنىك ورىن العانىن، ولاردا سوپىلىق اڭىزدار ارقىلى قوجالاردىڭ پايعامبار (س.ع.س) وتباسىنان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شىڭعىسحاننىڭ ارعى تەگىمەن تۋىس دەگەن تۇجىرىم ورنىققانىن جاپون عالىمى كازۋو ماريموتو مەن بەلگىلى عالىمدار د.دەۆيز،  ا.مۋمينوۆ زەرتتەۋلەرى ايعاقتايدى: «كازۋو ماريموتو اناليزيرۋەت گەنەالوگيچەسكۋيۋ تابليتسۋ، سوستاۆلەننۋيۋ ۆو ۆتوروي پولوۆينە 15 گو ۆەكا، ياۆليايۋششۋيۋ سوبوي نەيزۆەستنۋيۋ دو ەتوگو رودوسلوۆنۋيۋ تيمۋريدوۆ. گەنەالوگيا ۆوزۆوديت تيمۋريدوۆ ك گەرويام يسلاميزاتسي رەگيونا، سۆياتىم ۆوينام، ياكوبى پرويcحوديۆشيم وت مۋحاممادا يبن ال-حانافيا، پوتومكي كوتوروگو پرەدپولوجيتەلنو ۋپراۆليالي زەمليامي، پوزجە ستاۆشيمي تەرريتوريامي ديناستي تيمۋريدوۆ. داننايا گەنەالوگيا، وپيساننايا نا ارابسكوم يازىكە، بىلا وبنارۋجەنا ۆ تەترادي، پرينادلەجاششەي الي يبن كاسيمۋ ال-مۋساۆي ال-نادجافي. زامەتنو، چتو رودوسلوۆنايا پوتومكوۆ تيمۋرا ۆ تەترادي ال-نادجافي بىلا ۆستاۆلەنا يلي نادستروەنا ۆ رودوسلوۆنۋيۋ مۋحاممەدا يبن ال-حانافي. وسوبەننو فانتاستيچنا ي نايبولەە ستراننا تا چاست رودوسلوۆنوي، كوتورايا سوەدينياەت مۋحاممەدا يبن ال-حانافيۋ ي يلياس حانا، تاك كاك ۆسەگو چەرەز چەتىرە پوكولەنيا پوسلە يبن ال-حانافي ۆوزنيكاەت سوۆەرشەننو تيۋركسكوە يميا - كارابۋگرا حان، كوتورىي پريۆوديتسيا كاك ەگو پوتوموك. پري ەتوم مەجدۋ كاراچاگحانوم (كاراچاروم) ي مۋحاممەدوم يبن ال-حانافيەي ۆيدەن وگرومنىي ۆرەمەننوي رازرىۆ ۆ شەست ۆەكوۆ، توگدا كاك ۆ رودوسلوۆنوي ۋكازانو تولكو 14 پوكولەني. ودناكو رودوسلوۆنايا، نەسموتريا نا ۆسە نەتوچنوستي، بىلا ۋبەديتەلنوي دليا سۆويح سوۆرەمەننيكوۆ، تاك كاك وتراجالا تسەنترالنوازياتسكي نارراتيۆ يسلاميزاتسي، ۋكورەنەننىي ۆ ياساۆيسكوي سۋفيسكوي تراديتسي، گدە گلاۆنىم پروتاگونيستوم ۆىستۋپاەت يسحاك باب – ودين يز ترەح لەگەندارنىح گەروەۆ، راسپروسترانياۆشيح يسلام. يسسلەدوۆانيا د. دەۆيزا ي ا. مۋمينوۆا ي در. و ناسلەدي يسحاك بابا ۆ نارراتيۆنوي ي گەنەالوگيچەسكوي تراديتسياح پوكازالي، چتو داننىي نارراتيۆ سلوجيلسيا ۆ پەريود مونگولسكوگو ۆلادىچەستۆا ء(حىىى-حIV ۆەكا) سرەدي مەستنوگو مۋسۋلمانسكوگو ناسەلەنيا. پونياتنو، چتو، وبەدينيايا تيمۋريدوۆ س ۆلياتەلنىمي سۋفيسكيمي شەيحامي، رودوسلوۆنايا ۆىپولنيالا چەتكۋيۋ پوليتيچەسكۋيۋ تسەل، تاك كاك شەيحي موگلي بروسيت ۆىزوۆ پوتومكام تيمۋرا زا پوليتيچەسكوە ۆليانيە. يسحاك باب ي ەگو رودستۆەننيكي پروۆوديلي يسلاميزاتسيۋ، سوگلاسنو لەگەندام, نا تەرريتورياح، كوتورىە يستوريچەسكي پرينادلەجالي ديناستي كاراحانيدوۆ. كوگدا تري گەرويا دوستيگلي تاشكەنتا (چاچ), وني رازدەليليس - ابد ال-راحيم زاۆوەۆال كاشگار، پراۆيل تام تريدتسات لەت ي يسلاميزيروۆال ەگو، تاكجە، كاك ي بالاساگۋن. تاكيم وبرازوم، رودوسلوۆنايا تيمۋريدوۆ پوكازىۆاەت يح كاك پوتومكوۆ لەگەندارنوي ديناستي، كوتورىە ەششە دو ساموگو تيمۋرا يسلاميزيروۆالي رەگيون، بىلي ۆوينامي زا ۆەرۋ، نو تاكجە ي ەگو پراۆيتەليامي. پودۆوديا يتوگ، نۋجنو وتمەتيت، چتو، نەسموتريا نا تو، چتو داننايا رودوسلوۆنايا ۆىگلياديت فانتاستيچەسكي، نا ساموم دەلە ونا نەسەت گلۋبوكي سمىسل. ۆ نەي موجنو ۋۆيدەت دۆە گلاۆنىە فورمى لەگيتيمنوستي ۆلاستي: ياساۆيسكۋيۋ ي اليدسكۋيۋ. نارراتيۆ يسحاك بابا ەست سۆياز س ياساۆيسكوي تراديتسيەي. نو تاكجە ۆ داننوي رودوسلوۆنوي تيمۋريدى پرەدستاۆلەنى كاك اليدى (پوتومكي الي). موريموتو پريۆوديت رياد ەپيتافي (يز مەموريالا شاح-ي زيندا ۆ ساماركاندە), گدە گوۆوريتسيا، چتو لەگەندارنايا الان گوا يمەلا نەپوروچنۋيۋ سۆياز س لۋچوم سۆەتا، پرينياۆشيم فورمۋ چەلوۆەكا-پوتومكا الي يبن ابۋ تاليبا (پلەمياننيكا پروروكا مۋحاممەدا). ۆوزۆەدەنيە تيمۋريدوۆ ك الي پرويسحوديت پاراللەلنو چينگيزيدسكوي گەنەالوگي. حوتيا وني وبەدينەنى پرويسحوجدەنيەم وت الان گوا، دۆە ديناستي – تيمۋريدوۆ (كاراحانيدوۆ) ي چينگيزيدوۆ، پوحوجە، پرەتەندۋيۋت نا ساموستوياتەلنىە، حوتيا ي پاراللەلنىە پوزيتسي. مى نە زناەم، كتو يزوبرەل ەە – پريدۆورنىي تيمۋريدوۆ يلي سۋفيسكي شەيح، نو وپرەدەلەننو ونا سلۋجيلا تسەليام ۋكرەپلەنيا ديناستي. پريۆيازكا حودجەي يلي سەمەيستۆ كوجا ك اليدام، ك الان گوا (ك درەۆۋ چينگيسحانا) دو سيح پور كۋرسيرۋەت سرەدي كوجي ۆ يۋجنىح رەگيوناح كازاحستانا, چتو يا زافيكسيروۆال ۆو ۆرەميا پولەۆىح رابوت ۆ 2014 گودۋ. ۋلان بيگوجين».

وسى دەرەكتەردەن ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنداعى ءداستۇرلى بيلىك شىڭعىسحان اۋلەتىنە عانا ەمەس، ودان بۇرىن كەلگەن قوجالارعا دا تيەسىلى جانە تەمىرلان ارعى تەگىندە شىڭعىسحانعا عانا ەمەس حوجالارعا دا تۋىس دەگەن تۇسىنىك ورىن العانىن كورەمىز. سول تەمىرلان زامانىندا ارنايى شەجىرە دايىندالىپ، وندا ءVىىى عاسىردان باستاپ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى بيلەگەن قوجالار اۋلەتى جانە تەمىرلان ارعى تەگىندە سولاردىڭ ۇرپاعى دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. «قانشا وتىرىك بولسا دا وعان سەنەتىندەر وڭتۇستىك قوجالارى اراسىندا كوپ» دەيدى ۇلان بيعوجين. ونىڭ ءبىر سەبەبى «قازاقتا مەملەكەت بولماعان، ءتىپتى ءوز بيلەۋشىسى دە بولماعان» دەپ حالقىمىزدىڭ تاريحىن بەيشارا ەتىپ وزگەرتكەن ورىس يمپەرياسى ساياساتىندا جاتىر. ويتكەنى، ولار ءىح-ءحىىى عاسىرلار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن مۇسىلمان ءدىندى قازاق حاندىعىن «قاراحانيد» ەتىپ تاريحقا ەنگىزدى جانە ونى بيلەگەن قوجالار اۋلەتى دەگەن جالعان تۇجىرىمدى ورنىقتىردى.

انىعىندا، بىزدەگى قوجا رۋى – قازاقتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى، ولاردىڭ قازاققا ودان دا جاقىن بولۋىنا «اقسۇيەك» دەگەن قاتە تۇسىنىك كەدەرگى. ءيا، قوجا – قازاقتىڭ ءبىر تايپاسى، ول – ەشقانداي اقسۇيەك ەمەس، قۇرمەتتى رۋ. ويتكەنى، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) جۇرتىنان. قازاق حالقىنىڭ بيلىگىنە مۇراگەر دەپ تانىلىپ كەلگەن بىردەن-ءبىر رۋ – تورەلەر. ال قوجا رۋىنىڭ بيلىككە ەش مۇراگەرلىگى بولعان ەمەس. مىسالى، قىپشاق نەمەسە نايمان رۋلارى قىرعىزدا دا بار. الايدا، ولار وزدەرىن ەڭ اۋەلى قىرعىز دەپ سانايدى، ال ءبىزدىڭ قىپشاقتار پەن نايماندار وزدەرىن اۋەلى قازاق دەپ تانيدى. قازاق قوجالارىندا دا وزدەرىن ەڭ اۋەلى قازاق حالقىنان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسۋى مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا قاجەت. ولارداعى «وزبەك حوجالارى – جاقىن تۋىسىمىز، اقسۇيەكپىز. سول سەبەپتەن قارا قازاقپەن قۇدالاسۋ – قاتەلىك» دەگەن تۇسىنىك قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا اسا قاۋىپتى ەكەنى داۋسىز. تولە ءبيدىڭ كەڭەسشىسى بولعان قوجانىڭ كەيىن تاشكەنت قالاسىنان قازاقتاردى قۋىپ، ونى وزبەك قالاسىنا اينالدىرعانى جايلى تاريحي دەرەك سوزىمىزگە كۋا.

تاراز، الماتى، ماڭعىستاۋ جانە باسقا دا ايماقتارداعى قوجالار الدەقاشان قازاقتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. ولار قازاقتىڭ بارشا رۋلارىمەن قۇدالاسىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن. الايدا، تۇركىستان، سوزاق، كەنتاۋ اۋماعىنداعى قوجالاردا وزبەك تىلدىلىك باسىم، ولاردىڭ قازاقتان گورى وزبەككە جاقىن ەكەنى بايقالادى. سەبەبىن وزبەك حالقىنداعى قوجالارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستارى ساقتالۋىنان ىزدەگەن ءجون بولار.

جالپى قوجالاردىڭ بارلىعىن سوپىلىق جولدى ۇستانۋشىلار دەۋ – قاتەلىك. قازاقتىڭ اسىل ءدىنى يسلاممەن قايتا جاقىن قاۋىشى جولىندا قىرۋار ەڭبەك ەتىپ جاتقان اعايىندى مۇسىلمان عالىمدار – سمانوۆتار اۋلەتىنىڭ ءبىر ءوزى تالاي ناردىڭ جۇگىن كوتەرۋدە. ولار اشقان مەدرەسە تۇلەكتەرى قازاقستان اۋماعىنداعى تالاي مەشىتتەردە قىزمەت ەتىپ، حالقىمىزدىڭ اتا دىنىنە جاقىنداۋىنا سەبەپكەر بولۋدا. الايدا، سوپىلىق جولدى قارۋ ەتكەن كەي قوجالار توبى مەملەكەتتەگى ءدىن سالاسىن جۋىق بولاشاقتا ءوز قولدارىنا الۋدى ماقسات ەتكەندەي. ويتكەنى، ونداي ءتاسىل تەمىرلان زامانىنان قولدانىلىپ كەلگەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.

التىن وردا اۋماعىن XIV عاسىردا ارالاپ وتكەن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دەرەكتەرى قازاق مۇسىلماندىعى مەن ورتا ازيا حالىقتارى مۇسىلماندارىعىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار ەكەنىن ايعاقتايدى. ول قىرىم ماڭىنداعى كەرىش تۇبەگىنەن باستاپ، التىن وردانىڭ قىرىم (كرىمسك), ازاق (تاگانروگ), ماجار (كازانسكايا ستانيتساسى), حاجتۇرعان (استراحان), اككى (پروحلادنايا), ەل استاناسى اس-ساراي (اق قىستاۋ ەلدى مەكەنى ماڭى) قالالارىندا بولىپ، ول شاھارلاردىڭ تۇرك ەلىنە، ياعني قازاق حالقىنا تيەسىلى ەكەنىن جانە ولاردىڭ مۇسىلماندىق ۇستانىمدارى جايلى ناقتى دەرەكتەر كورسەتەدى. سولاردىڭ بىردە-بىرىندە قازاق حالقىندا اۋليەلەردىڭ قابىرىن قۇرمەتتەۋ نەمەسە كەسەنەلەر سالىپ زيارات ەتۋ ءداستۇرى بارى جازىلماعان. مىسالى، حاجىتۇرعان (استراحان) قالاسى ەرتەدە ءبىر سىيلى قاجىنىڭ مەكەنى بولعانىن، وعان حان سول جەردى سىيعا بەرگەنىن جانە ول ۇلكەيىپ اۋەلى ەلدى مەكەنگە، كەيىن الىپ قالاعا اينالعانىن باياندايدى. الايدا، سول قاجىنىڭ قابىرى ساقتالعانىن نەمەسە ونىڭ قابىرى سىيىنۋ ورنىنا اينالعانى ايتىلمايدى. التىن وردا حانى مەملەكەت استاناسىنداعى ءدىن باسشىسىن قاتتى قۇرمەتتەيتىنىن، بيلەۋشىلەردەن باستاپ قاراپايىم قىزمەتشىلەرگە دەيىن بەس مەزگىل نامازىن قازا ەتپەيتىنىن، سول سەبەپتەن جولعا شىققاندا كوشپەلى مەشىتتەرىن تاستامايتىنىن (كيىز ءۇي-مەشىتتەر) جازادى. قىمىز، بوزا ىشەتىنى، ويتكەنى حانافي مازحابى وعان رۇقسات ەتەتىنىن ايتادى. تاماق ءىشىلىپ بولعان سوڭ قۇران وقىلىپ، ءدىني ۋاعىزدار ايتىلۋى ءداستۇر ەكەنىن دە باياندايدى. حان ايەلدەرىنىڭ مۇساپىرلەرگە كوپ ساداقا بەرەتىنىن دە جەتكىزەدى. الايدا، ەش جەردە «التىن وردا اۋماعىنداعى حالىق ارۋاققا سىيىنادى نەمەسە قابىر-كەسەنەلەرگە بارىپ مال شالاتىن داستۇرلەرى بار» دەمەگەن.

ال ورتا ازيادا بارلىعى كەرىسىنشە, سارايشىق قالاسىنان (قاراقالپاقستانداعى حوجەلى قالاسىنان ءتورت كۇندىك جەردەگى ەسكى قالاشىق ورنىندا) باستاپ، حوجەلى (ورىسشادا حوۆارەزم دەپ بۇرمالانعان), بۇحارا، سامارحان ءتارىزدى ورتا ازيالىق قالالاردىڭ بارلىعىندا اۋليەلەر كەسەنەسى كوپ ەكەنى جانە ول قابىرلەر جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردىڭ سىيىنۋ ورنىنا اينالعانى ناقتى دەرەكتەرمەن باياندالادى. سول قالالاردى بيلەۋگە تاعايىندالعان قازاقتاردىڭ (ورىسشا «شىڭعىسحاندىق تاتارلار» دەپ كورسەتىلگەن) جەرگىلىكتى مۇسىلماندارعا ەلىكتەپ سول قابىرلەر باسىن زيارات ەتۋگە داعدىلانعانىن دا ايتىپ وتەدى. وسى جازبالار تەمىرلان زامانىنا دەيىنگى قازاق حالقى ءبىر اللاعا عانا سىيىنعانىنا جانە ءبىر قۇدايدان عانا قاجەتىن سۇراعان تۋرا جولداعى مۇسىلمان ەل ەكەنىنە كۋا. حاق جولدان جاڭىلىسۋ تەمىرلان بيلەگەن زاماندا باستالعان. سوندىقتان اۋليەلەردى اللامەن اراداعى «پوسرەدنيك» ەتۋگە داعدىلانعان سوپىلىق جولدى قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ جولى دەگەندەر قاتتى قاتەلەسەدى.

قالاي بولعاندا دا قازاق ءبىر اللاعا عانا سىيىنعان مۇسىلمان، ال قازىرگى سوپىلىق جول - بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتكەن ءبىر توپتىڭ قارۋى عانا. ويتكەنى، ونداي سوپىلىق جولدى ۇستانعاندار ۇستازىنا تولىق باعىنىپ، سول ۇستاز-اۋليەسى ارقىلى عانا اللادان جاردەم سۇرايتىن «زومبي» توپقا اينالادى. ونداي زومبي-مۇسىلمانداردى باسقارۋ، ءوز ماقساتتارىنا قولدانۋ وتە وڭاي. ال قاجەتىن تىكەلەي ءبىر اللادان سۇرايتىن، ءوز بەتىمەن قۇران اياتتارى ماعىناسى مەن حاديستەردى زەرتتەپ وقيتىن ەركىن مۇسىلماندى وزگەنىڭ قولشوقپارى ەتۋ قيىن. ارابقا ۇقسايمىز دەپ بارىنشا تىرىساتىن، الايدا سوزدەرى ورىسشا كەي ورىستانعان مۇسىلمان قازاقتارعا رەنجيمىز دەپ سوپىلاردىڭ قارماعىنا تۇسپەيىك، اعايىن. قازاقتىڭ مۇسىلماندىعى ەش ارابتان كەم بولماعان. ءبىز مۇسىلمان اۋليەلەر مەن عالىمداردى قۇرمەتتەيمىز، الايدا ولاردىڭ قابىرلەرىنەن سۇرامايمىز. ءبىز ءبىر اللادان عانا تىلەيتىن، ءبىر اللاعا عانا سىيىناتىن قازاق حالقىمىز، اتا-بابامىزدىڭ جولى سول. وسى جولدى ۇستانساق عانا اللانىڭ قورعاۋىندا بولامىز، وسىنداي تۋرا جول - مەملەكەتىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى كەپىلى بولىپ تابىلادى. ال سوپىلىق جولدىڭ اللانىڭ قاحارىنا ۇشىراتاتىنا، ونىڭ اقىرى مەملەكەتىمىزدىڭ جويىلۋىنا جانە ۇلتىمىزدىڭ وزگەگە قۇل بولۋىنا اپارارىنا وتكەن تاريحىمىزدىڭ ءوزى كۋا.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz