«ايىر ءتىلدى، شۇبار ءدىندى...»
«ايىر ءتىل» تۋرالى اۋىز اۋىرتپاي-اق قويايىن، وسى كۇنگە دەيىن ونى جەر تۇبىنە جەتكىزىپ، شىڭنىڭ شىڭىراۋىنا شىعارا ايتىپ بىتكەنبىز...
ال، تاقىرىپتاعى وسى ءبىر توسىن ءسوز تىركەسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءسوز قورىنا جاڭا عاسىردىڭ باسىندا كەلىپ قوسىلعانى داۋسىز. العاش قاي جازارمان، قانداي شەشەن ويلاپ تاپتى ول بەلگىسىز... «مەن تاپقام، نە ول تاپقان» دەگەندەر بولسا ايتا جاتار.
مەنىڭ ايتپاعىم، وسى «ايىر ءتىلدى، شۇبار ءدىندى» دەگەن انىقتامانىڭ حالقىمىزدىڭ قازىرگى شىن حارەكتەرى ەكەنىنە كوزىم جەتە باستاعانى.
ارىپتەس، دوس-جاراندارمەن بولعان ءبىر باسقوسۋدا، «ءبىزدىڭ حالقىمىزدا حازىرەتى عالي ارىستان تۋرالى اڭىز، داستانداردىڭ كوپ ەكەنى، ونى ايتقان كەزدە اتالارىمىز «وي، قاسيەتىڭنەن اينالايىن شاديارىم!» دەپ، اجەلەر جاعى جاۋلىعىمەن كوزىنىڭ جاسىن سۇرتە ەمىرەنىپ، بالالار جاعى ونداي ەرەسەن ەردىڭ اسقان باتىرلىعىن كوز الدارىنا ەلەستەتكەندەي ەمەكسىپ وتىراتىن ەدى...» دەپ، كىرىسپە سويلەپ، ءبىر قىزىقتى ءاپسانانى ايتۋعا وڭتايلانا بەرىپ ەدىم، وتىرعانداردىڭ ءبىرى:
«وي، اعا ول سول زامانداعى پارسىلاردىڭ بىزگە جاساعان رۋحاني اسەرىنەن تۋعان قيالي نارسەلەر عوي. حاق دىنگە قاتىسى جوق!» دەپ قالدى. ءوزىم بالا كەزىمەن تالاي ەستىپ وسكەن بويىما ىزگىلىكتەن باسقا زيانى تيمەگەن تۋعان حالقىمنىڭ رۋحاني قازىناسىن ءبىر اۋىز سوزىمەن جوققا شىعارىپ وتىرعان باۋىرىما قارسى ءسوز ايتىپ، داۋلاسقىم كەلمەدى.
ويتكەنى، ءبىزدىڭ بۋىن اتەيزمنەن شىعىپ دەموكراتيامەن قاۋىشقان كەزدە، حالقىمىزدىڭ حاق ءدىنى قايتا كەلدى، دەپ قاتتى...ى...ى قۋاندىق.
تۇكىرىك جۇتۋدان دا قورقىپ قولتىعىمىزعا بوتەلكە تىعىپ ءجۇرىپ العاشقى ورازانى ۇستاپ، «مىناۋ نە دەگەن تەرەڭ فيلوسوفيا» دەپ، العاش جۇقا كىتاپشا بولىپ شىققان پايعامباردىڭ ءحاديسىن وقىپ مارە-سارە بولىق.
بۇل كەزدە، ەل ىشىندە سارى اۋليە، كوك اۋليە، جاسىل اۋليە... سەكىلدى ءتۇرلى-ءتۇستى اۋليەلەر شىعىپ، قارا-شوبىر كوپشىلىكپەن بىرگە ولاردىڭ ۋاعىزىنا دا جۇگىردىك. ءسويتىپ جۇرگەندە، كيەلى مەكەن تۇركستان جاققا ساپارلايتىن اق انا، اققۋ انا دەگەن قاسيەتتى ايەلدەر پايدا بولىپ، «پاز» اۆتوبۋستىڭ ارتىنا ءتىرى قوي تيەپ الىپ، ارۋاق اداقتاعان ۇرعاشىلار جاماعاتى دەگەندەر دە كوبەيدى... بىلايشا ايتقاندا، حالىقتىڭ اراسىندا «ءدىن كۇشەيە باستادى».
كريلليتسامەن ءتورت-بەس قىسقا سۇرە جاتتاپ الىپ جۇما نامازعا جالپىلدادىق. وسىنى كەرەمەت دىندارلىق كورىپ، كوڭىل جايلاندى. توقسانىنشى جىلاردىڭ ورتا تۇسىندا تۇركيادان، مىسىردان، پاكستاننان العاش ءدىني وقۋ وقىپ كەلگەن جاس تالاپكەرلەردىڭ قازاقشا جازعان يسلامي كىتاپتارىن تۇگىن قالدىرماي وقىپ، «و، يسلام دەگەن مەنىڭ اتام مەن اجەمنىڭ بۇكشەڭدەپ وقىعان نامازى عانا ەمەس، قىرۋار كەڭ عىلىم ەكەن عوي» دەپ، ماتەرياليزم مەڭدەگەن سانامىزعا سامال كىرگەندەي رۋحاني دۇنيەمىز كىشكەنە جاندانىپ، دۇنيەگە باسقاشا كوزبەن قاراۋعا تالپىندىق، وزىمىزشە...
ءسويتىپ جۇرگەندە، دارياداي جىلجىعان جىلدار دا ىلەزدە ءوتىپ، ەلدە يسلام ءدىنىنىڭ وقىمىستىلارىنىڭ سانى ارتىپ، ولاردىڭ نەشە ءتۇرلى ءپاتۋا-تۇسىنىكتەمەلەرىنەن وسى حاق ءدىننىڭ قايسىسى حاق، قايسىسى اق، قايسىسى قارا، قايسىسى سارا ەكەنىن بىلمەي باسى قاڭعىرعان ادامدار دا كوبەيدى. باسى قاڭعىرعان دەگەننەن گورى، باسى جاڭعىرعان دەسە دە بولا ما، دەپ قالدىم.
ويتكەنى، توقسانىنىشى جىلدارى «ءبيسميللا» دەگەن ءسوزدىڭ سوزبە-ءسوز ماعىناسىن دا بىلمەيتىن زامانداستارىم، قازىر ءدىن دەسە بىلمەيتىنى جوق، تۋما تالانت «ءدىنتانۋشى» بولىپ كەتكەن سەكىلدى.
استانا جاقتان ايەلىمەن قىدىرا كەلگەن ەسكى تانىسىمنىڭ ايتقان اڭگىمەسىنە قاتتى تاڭقالسام دا، ءدىن جونىندەگى «بىلىمدارلىعىنا» ءتىپتى، ءتانتى بولدىم. ەركەگىنىڭ ايتقان اڭگىمەسىن ايەلى قاتتى قاداعالاپ وتىرادى ەكەن.
ەكەۋى الدەبىر جۇما كۇنى مەشىتكە ساداقا سالماقشى بولىپ كوشەگە شىعىپتى. ءوزارا اقىلداسادى، «قايسى مەشىتكە بارساق جاقسى بولادى»، دەپ. كۇيەۋى ايتىپتى، «ەڭ قىمبات سالىنعان، جارقىراپ تۇرعان مەشىتكە ساداقا بەرسەك، ساۋابى كوپ بولۋى مۇمكىن» دەپتى. ياعني، ناقتىراعىن ايتقاندا قالادان جاڭا الىپ جاتقان پاتەردىڭ قۇجاتى تەز ءبىتۋ ءۇشىن قۇدايعا مەشىت ارقىلى تەڭگە جونەلتىپ جالبارىنباقشى عوي.
ايەلى، «ەكى مىڭ تەڭگە بەرسەك بولاتىن شىعار»، دەسە كۇيەۋى «ءاي، انانداي سالتاناتتى مەشىتكە ەكى مىڭ تەڭگە سالۋ دەگەن ۇيات ەمەس پە، ونىڭ ۇستىنە ءۇيدىڭ دوكۋمەنتى ءۇشىن سالعالى تۇرمىز، پارا بەرسەڭ ودان دا كوپ اقشا كەتەدى، نە دە بولسا ون مىڭ تەڭگە سالايىق» دەپ، ايەلىن كوندىرىپتى.
ءسويتىپ، ەكەۋى جۇما نامازىنان بۇرىنىراق الگى اتاقتى مەشىتكە ەندى تاياپ قالعاندا، ءدال الدارىندا قاپشىققا سالعان اۋىر زاتتى قولداسىپ العان، جۇپىنى كيىمدى، جۇدەۋ ءجۇزدى ەكى جاس جىگىتتى كورەدى. ايەلى كىلت توقتاپ، كۇيەۋىنىڭ جەڭىنەن تارتا قالادى، «قانات، مىنا ەكەۋى الگىلەر ەمەس پە!؟» دەيدى، سىبىرلاپ. كۇيەۋى: «نە بولدى؟ الگىلەرىڭ كىم!؟» دەيدى، شوشىنا.
ايەلى جاۋاپ تا بەرمەي، ءاي-شايعا دا قاراتپاي، كىلت بۇرىلىپ كەيىن قاراي جىلدامداتا باسىپ: «ءاي، الگىلەر دەپ، الگى جاراتىنداردى ايتىپ تۇرسام، ءدال ارتىنا بارىپ الىپ، دار-دار ەتەسىڭ عوي ءوزى! كانە، تەز قاشايىق!» دەپ، ۇيلەرىنە زىتادى. سودان، ءبىر پالەدەن امان-ەسەن قالعاندارىنا ءماز-ءمايرام وتىرادى عوي.
كەشكە ۇيگە جۇمىستان ۇلدارى كەلەدى. «بۇگىن جۇما نامازعا باردىم» دەيدى، ول. ەكەۋى ۇرپيە قالادى: «ءاي، مەشىت جاق تىنىش پا؟» دەيدى، قوسارلانا. ۇلدارى «نە بولدى؟» دەگەندەي، اڭتارىلا قارايدى. اكە-شەشەسى بۇگىنگى كورگەندەرىن، وزدەرىنىڭ امان قالعاندارىن ايتقانى سول ەدى، ۇلدارىنىڭ كوزى جاسقا تولا باقىرايىپ، اۋىزىن ارانداي اشىپ، ءىشىن باسىپ بۇكتەتىلە قۇلاپ ءتۇسىپتى. داۋىسى قيىق-قيىق شىعىپ سەلكىلدەپ جاتىر.
ەكەۋى «مىناۋ قاتتى قورىقىپ تالىپ قالدى ما، نە پالە بولدى؟!» ەستەرىن جيا الماي، ۇرەيلەنىپ تۇرعاندا، ۇلدارى كۇلكىدەن پارلاي اققان كوز جاسىن سۇرتە، ورنىنان تۇرادى. سويلەي الماي ءالى كۇلىپ ءجۇر: «ءاي، ماما-اي! جارعىشتار دەگەنىڭ مەشىتتىڭ ارتىنا پليتا توسەپ جۇرگەن جۇمىسشىلار ەمەس پە! ءبىزدىڭ وراز دا سوندا ىستەپ ءجۇر، باعانا كورگەم» دەپتى. بىراق، ماماسى وعان قايدان وڭاي يلانا قويسىن...
وسى «جارىلعىشتان» باستالعان اڭگىمەدەن كەيىن الگى ەسكى تانىسىم قاناتتىڭ شابىتى اشىلىپ كەتكەندەي بولدى. ماعان ءدارىس وقىعان ۇستاز سەكىلدى توقتاماي توگىلدى: مويىنىنا گالستۋك تاعىپ، ەۋروپالىقتار قۇساپ شىتتاي بولىپ جۇرەتىندەردى «سۇلەيمەنشىلەر» دەيدى. ولار قۇراندى تۇپنۇسقادان ۇيرەنىپ، ءتاجۋيتتى جاقسى مەڭگەرەدى. قاري بولىپ، سەنىمگە كىرگەندەرى «رابىتاعا» قامتىلادى.
ال، مۇرتىن شاقانا عانا شىرپىتىپ قويىپ، ساقالىن قىرىپ تاستاپ ءدارىسحانادا قۇراننىڭ ماعىناۋي ءتاپسىرى دەيتىن «قىزىل كىتاپ» وقيتىندار «نۇرشىلار». ولاردان ءبولىنىپ شىققان «گۇلەنشىلەر» دەگەن توپ «مۇسىلماندار عىلىمنىڭ ءبارىن يگەرۋ كەرەك» دەگەن ماقساتتى ۇستانادى. باسىنا قازاقى ويۋلى تاقيا كيىپ، مۇرتىن دىرداي قىرىپ، ساقال قويىپ جۇرەتىندەر «ءسالاپشىلار». ولاردىڭ كوبى ورىس ءتىلدى قازاقتار بولادى. كەيبىرەۋلەرى شالبارىنىڭ بالاعىن قىسقارتىپ تاستايدى، كەي ءسالاپشىلار ۇزىن كويلەك كيىپ اياعىنا ءماسى سۇعادى.
ەندى، ساقالى كەۋدەسىن جاۋىپ جۇرگەندەردى كورسەڭ ولاردى «ۋاحابشىلار» دەيسىڭ. ولاردان باسقا «قۇرانيدتەر» دەگەندەر دە بار. ءماۋلانا دەگەن عۇلامنىڭ جولىن ۇستاعان «تاسساۋىپشىلار» دەگەندەر دە بولادى. ال، ءوزىمىزدىڭ ياسساۋي بابامىزدىڭ جولىن قۋعاندار دا از ەمەس، «زىكىرشىلەر» دەگەن دە بىزدە ءبىر كەزدە قاتتى كوبەيگەن، دەيدى... تاقياسىندا ويۋى جوق شىمقاي كوك بولسا...
ونىڭ مۇنشا «بىلىمىنە» تاڭىرقاپ: «ءاي، قانات مۇنىڭ ءبارىن قايدان ەستىپ ءجۇرسىڭ؟ مەن ءوز باسىم سول مۇرت، ساقال، بالاق، تاقيا دەگەندى ءالى بىلمەيدى ەكەنمىن. ەندى، ءوزىڭ قايسىسىن ۇستاندىڭ؟» دەيمىن عوي. «وي، مۇنى قازىر ەلدىڭ ءبارى بىلەدى ەمەس پە؟ مەن وسىنىڭ قايسىسى وڭدى دەپ... ويلانىپ ءجۇرمىن...»
«سونىمەن، باسقانى قويىپ ءوزىڭدى ايتساڭشى!...» دەسەم، قانات ايەلىنە جاۋتاڭداي قاراپ: «مىنا، گۇلمايرا رۇقسات بەرمەي ءجۇر، جۇما نامازعا بارايىن دەسەم، جارىلىپ ولگەلى ءجۇرسىڭ بە؟! دەپ ۇرسادى... پەنسياعا شىققان سوڭ بىراق، كورەم بە، دەپ بايقاستاپ...»
«ءۇيباي-اۋ، قۇدايدان گارانتيا الىپ پە، ەڭ... اجال دەگەن ايتىپ كەلمەيدى عوي!...» الگى، شابىتتانىپ اڭگىمەنى بۇرقىراتىپ وتىرعان قاناتىمنىڭ ءوڭى وزگەرىپ كەتتى. «ءوي، ولاي دەمە! نامازعا جىعىلايىق دەپ ءجۇرمىز...» دەپ، رەنجىدى.
اڭگىمەنى قالت جىبەرمەي باقىلاپ، گۇل-گۇل جايناپ وتىرعان گۇلمايرا دا كۇيەۋىنە بولىسا كەتتى: «قانات قۇلقۋاللانى جاقسى جاتتاپ العان، جۇما سايىن تاڭەرتەڭ شەلپەك ءپىسىرىپ بەت سيپايمىز» دەدى.
مەن دە، ەسكى تانىسىمنىڭ دىنگە دەگەن تالپىنىسىن قۋاتتاعانداي: «قانەكە، ەندى نامازعا جىعىلعاندا دا ءوزىڭ ايتقان وسىنشا كوپتىڭ بىرەۋىن ۇستانۋىڭ كەرەك قوي...» دەدىم.
قانات باعانادان ايتپاي ءسۇر ەتتەي ساقتاپ وتىرعان ويىن جايىپ سالدى: «ءبارى ءابۋ حانيپا دەگەن باعىتتى جاقسى دەپ ءجۇر... جىعىلساق، سونى ۇستاپ جىعىلاتىن شىعارمىز...»
«ونىڭ قانداي جاقسىلىعى بار ەكەن؟»
«ويبوي، ونى ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ! اتا-بابامىز ۇستاپتى عوي، باياعىدا... ايتەۋ، توي-تومالاعىمىزعا بوگەتى جوق سەكىلدى...»
ارينە، مۇنداي اڭگىمەنى العاش ەستىپ وتىرماساق تا، مەنى تاڭعالدىرعانى زامانداستارىمنىڭ ءدىننىڭ يماني ماقساتىنان گورى «دىنتانۋشىلىقتى» قاتتى «زەرتتەگەنى». ءبىر قىزىعى الگى اڭگىمەدەن كەيىن «پسيحولوگيالىق ۆيرۋس» ماعان دا جۇققان سەكىلدى، كوپشىلىك كولىككە وتىرعان كەزدە ەركەكتەردىڭ مۇرىنىنىڭ استىنداعى مۇرتىنىڭ جاعدايىن باقىلايتىن، ساقالىنىڭ ۇزىن-قىسقاسىن تەكسەرەتىن، بالاعىنا دا كوز تاستاپ قالاتىن، تاقياسىنا دا قادالا قارايتىن باسىمدا اۆتومات بىردەڭە پايدا بولىپتى. ءبىر جاقسىسى، قاناتتىڭ قاتىنىنىڭ «جارىلعىش» دەيتىن ۇرەيىنەن امان-ساۋ قالعان سياقتىمىن، ايتەۋبىر...
ايتپاقشى، اڭگىمەنى باسىندا اۋىزعا العان حازىرەتى ءاليدىڭ ءاپساناسىن ايتا كەتسەم، ساۋاتتى وقىرمان ونىڭ حاق دىنىمىزگە ەش وعاشتىعى جوق ەكەنىن بايقايتىن شىعار دەيمىن:
حازىرەتى الي ءوزىنىڭ قىرىق سەنىمدى سەرىگىمەن جورىقتا كەلە جاتسا، الدىنان ءۇش اياقتى ات مىنگەن بىرەۋ قاشادى. ءبارى قانشا قۋسا دا جەتە الماپتى. كەلەسى دە، اۋىر وتىن كوتەرگەن ءبىر مىسكىندى جولدا كەزىكتىرەدى، ول وتىنى سوشا اۋىر بولا تۇرا الدىنان وتىن كورىنسە بولدى تاعى دا قوسىپ كوتەرىپ الادى. ولار جول جيەگىنەن كەزىككەن جىلاندى ولتىرمەك بولىپ، قامشىمەن قانشا ۇرسا دا، جىلان ورشەلەنە شاپشىپ ولمەيدى، سوندا ءالي وعان ساۋساعىنىڭ ۇشىن تيگىزىپ ەدى، جۋاسىپ جايىنا كەتتى. ءبىر كەزدە ءدال جول ۇستىندە جاتقان قازىنا سالعان ساندىقتى كورەدى، ءتورت-بەس جىگىت جەتىپ بارىپ كوتەرمەكشى بولىپ ەدى، ورنىنان قوزعالتا دا المادى. ال، ارىستان قۋاتتى ءاليدىڭ ءوزى ات ۇستىنەن ءىلىپ الماق بولعاندا تۇلپارىنىڭ ءتورت اياعى جەرگە كىرىپ كەتتى. سوندا، ەسەك مىنگەن ءبىر قاريا ادام كەلىپ ونى قولىنداعى بيشىگىنىڭ ۇشىمەن عانا ءىلىپ كوتەرە سالدى، دەيدى.
سوڭىندا ءالي بۇل كورىنىستىڭ اللانىڭ ادامدارعا كورسەتكەن حيكمەتى ەكەنىن ءبىلىپ، دوستارىنا شەشۋىن ايتىپ بەرگەن ەكەن: «ءۇش اياقتى ات ادامداردى الدايتىن دۇنيەشىلىك، ءومىر بويى قۋساڭ دا جەتكىزبەيدى. وتىن كوتەرگەن ادام، ءبىزدىڭ پەندەشىل ءناپسىمىز، كۇنامىزدى ازايتۋدىڭ ورنىنا كوبەيتۋگە قۇشتارمىز. ال، جىلان دەگەن ءوز ايەلىڭ، قاتتى كەتسەڭ ورشەلەنەدى، جۇمساق قاتىناسساڭ جانىڭنان تابىلادى. قازىنا ساندىق دەگەن ادامداردىڭ بۇل ومىردە جەتۋگە ءتيىستى دانالىعى ونى بايلىقپەن دە، بيلىكپەن دە، كۇشپەن دە الا المايسىڭ، ونى يگەرەتىن ادامنىڭ پاراساتى عانا» دەپتى.
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
