كيپر ارالى كرەسشىلەر ءۇشىن مۇسىلمانداردى شابۋعا قولايلى جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىسىنداعى ەڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورىن بولدى. ءبۇرجي ماملۇكتەرى كەزىندە كيپرلىك كرەسشىلەر قاراپ جاتپاي، مىسىر مەن شام جەرىنىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى ەلدى مەكەندەرىنە ءۇستىن-ءۇستىن شابۋىلداپ، مۇسىلمانداردىڭ تىنىشىن الدى. تەڭىز ساۋدا جولدارىن بوگەدى. 1365 جىلى كيپر كورولى ءى پەتر مىسىردىڭ سولتۇستىگىندەگى الەكساندرياعا جورىق جاساپ، قالانى وتقا ورايدى. ايەل دەمەي، بالا-شاعا، قارت دەمەي حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتادى. قالانى ءۇش كۇن توناپ ويرانداعان كيپرلىكتەر ەلدەرىنە ولجالى ورالادى.

ۇلكەندى-كىشىلى مۇنداي جورىقتار تەڭىز جاعالاۋىنداعى قالالارعا  جيى-ءجيى قايتالانىپ تۇردى. الەكساندرياعا جاسالعانداي جويقىن جورىق 1393 جىلى شام جەرىندەگى تريپولي قالاسىنا دا جاسالدى. «1423 جىلى كرەسشىلەر دۋميات ماڭىندا ماملۇكتەردىڭ ەكى ۇلكەن كەمەسىنە شابۋىل جاساپ، ونداعى بار جۇكتى توناپ، جۇزدەن اسا ادامىمەن قوسا الىپ كەتەدى» [1, 423 ب.]. 1422 جىلى بۇرجيلەر كەزەڭىندە بيلىككە كەلگەن شەركەش بارىسباي سۇلتان (1422-1438 جىلدارى 16 جىل بيلىك قۇرعان) كرەسشىلەردىڭ بۇل قورلىعىنا شىداماي كيپر ارالىنا جورىق جاساۋعا دايىندىق جۇرگىزەدى. 1424 جىلى كيپرگە جاساعان العاشقى كىشىگىرىم بارلاۋ جورىعىندا ليماسول پورتىنا شابۋىلداپ، تەڭىز قاراقشىلىعىنا شىققالى وتىرعان كيپرلىكتەردىڭ ءۇش كەمەسىن باسىپ الىپ، كايرگە ولجالى ورالادى. 1425 جىلى كوبىرەك كۇش جيناپ قىرىق كەمەمەن جاساعان ەكىنشى جورىعىندا ليماسول قامالىن تالقانداپ، ورتەپ كەتەدى. تاريحشى يبن حاجار ءال-اسقالانيدىڭ جازۋىنشا «بۇل سوعىستا، اينالدىرعان جارتى ايدىڭ ىشىندە، كيپر جاعى بەس مىڭعا جۋىق ادامىنان ايىرىلسا، مۇسىلماندار جاعىنان ون ءۇش ادام وپات بولدى» [2, 348 ب.]. بارىسباي سۇلتاننىڭ اسكەرى مىڭعا تارتا كيپرلىكتى تۇتقىنداپ، بۇل جولى دا كايرگە ۇلكەن ولجامەن ورالادى.

1426 جىلى بارىسباي سۇلتان ءۇشىنشى جورىعىنا دايىندىق جاساپ جۇرگەندە، كيپر كورولى ءيانۋستىڭ «وزگە ەۋروپالىق كورولدىكتەرگە حات جازىپ شاعىمدانعانى، بارىسباي سۇلتانعا قارسى كومەك سۇراعانى، ەۋروپالىقتاردىڭ كومەككە قوسىمشا كۇش جىبەرگەنى» [2, 366 ب.] تۋرالى حابار جەتەدى. ونى ەستىگەن بارىسباي سۇلتان دايىندىعىن كۇشەيتە تۇسەدى. اسكەري كەمەنىڭ سانىن ارتتىرادى. 1426 جىلى بارىسباي اسكەرى كيپر ارالىنا قاراي 180 كەمەمەن ءۇشىنشى رەت بەتتەيدى. يبن حاجاردىڭ جازۋى بويىنشا «بارىسباي اسكەرى ليماسولعا جەتكەندە، ءبىر جىل بۇرىن وزدەرى ورتەپ كەتكەن قامالدىڭ قالپىنا كەلتىرىلگەنىن، اسكەري تەحنيكامەن جابدىقتالعانىن بايقايدى. مۇسىلمان اسكەرى قامالدى قورشاۋعا العان كەزدە، قامالداعى ەۋروپالىق اسكەر ۇرەيلەنە قاشا باستايدى. شابۋىلداعان بارىسباي اسكەرى قامالدىڭ ءبىرىنشى مۇناراسىن باسىپ الدى. اسكەردىڭ جانە ءبىر بولىگى كىشىگىرىم ءبىر اۋىلدى قورشاپ العاندا، اۋىل تۇرعىندارى سوعىسسىز بەرىلەتىندەرىن ايتادى. اۋىل تۇرعىندارىنان يانۋس كورول تۋرالى سۇراعاندا، ولار ونىڭ بەس مىڭ اتتى اسكەرمەن جانە جەتى مىڭ جاياۋ اسكەرمەن سوعىسۋعا ساقاداي ساي تۇرعانىن جەتكىزەدى. مۇنى ەستىگەن مۇسىلماندار جاعى يانۋسكە حات جازىپ، باسى امان قالسىن دەسە جانە اسكەرىن، ەلىن امان الىپ قالعىسى كەلسە، سوعىسسىز بەرىلۋىن، ولاي ەتپەگەن جاعدايدا اياۋسىز ويران سالىپ، سارايىنا باسا كوكتەپ كىرەتىنىن، ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ولتىرمەگەنىن تۇتقىنداپ اكەتەتىنىن جەتكىزەدى. بۇل حاباردى جەتكىزگەن مۇسىلمان ەلشىسىن يانۋس كورول ءولتىرىپ، ورتەپ جىبەرەدى. ونى ەستىگەن مۇسىلماندار ەكى توپقا ءبولىنىپ، ءبىرى تەڭىزدەن، ەكىنشىسى قۇرلىقتان سوققى بەرۋگە دايىندالادى» [2, 368 ب.]. بارىسباي اسكەرى ليماسول قامالىن تالقانداعان كەزدە، يانۋس كورول دە اسكەرىمەن جەتەدى. ەكى جاق اراسىندا كەسكىلەسكەن شايقاس بولادى. بۇل سوعىستا بارىسباي اسكەرى سانى ازدىعىنا قاراماستان جەڭىسكە جەتىپ، يانۋس كورولدى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. نيكوسيا قالاسىن باعىندىرىپ، كيپر ارالى تولىعىمەن شەركەشتەردىڭ قولىنا وتەدى. بارىسباي اسكەرى يانۋس كورولگە قوسا 3700 تۇتقىنمەن كايرگە ورالادى. 1426 جىلى 14 تامىزدا كاير كوشەلەرىندە جەڭىسپەن ورالعانداردىڭ قۇرمەتىنە ۇزىن-سونار سالتاناتتى شەرۋ وتەدى. شەرۋ ارتىندا 3700 تۇتقىنمەن بىرگە قولى كىسەندەۋلى كورول يانۋس پەن ونىڭ امىرلەرى دە ءجۇرىپ بارا جاتتى.

تۇتقىنعا تۇسكەن يانۋس كورول كوپشىلىكتىڭ الدىندا بارىسباي سۇلتاننىڭ اياعىنا جىعىلىپ، جەر ءسۇيىپ، راحىمشىلىق جاساپ بوساتۋىن سۇراپ جالبارىنادى. وسىلايشا كيپر ارالى وسمان يمپەرياسىنا دەيىن ءبىر عاسىرعا جۋىق تولىعىمەن ماملۇك-قىپشاقتاردىڭ (شەركەشتەردىڭ) قول استىندا بولدى. ياعني 1426 جىلدان 1517 جىلعا دەيىن شەركەشتەرگە جان اماندىعى ءۇشىن جىل سايىن سالىق تولەپ تۇردى.

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەردەن قاجىبەك ءوزىنىڭ فەيسبۋك الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا وسى جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا: «كيپر تۇرىكتەرىنىڭ ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاقىن. ولار "گەليورۋم" دەمەيدى - "كەلەمىن" دەيدى»، – دەگەن بولاتىن. كيپر تۇرىكتەرىنىڭ كەيبىر ديالەكتىسى قازىرگى قازاق تىلىنە جاقىن بولۋى كيپردى باعىندىرعان شەركەش بارىسباي سۇلتان اسكەرىنىڭ، ياعني شەركەشتەردىڭ اسەرىنەن بولسا كەرەك.

ادەبيەتتەر:

1. ساعيد اشۋر. ءال-حاراكا ءاس-ساليبيا. ءىى توم. ماكتابا ءال-انجلۋ ءال-مىسريا. – 2010 م.
2. يبن حاجار ءال-اسقالاني. ءينبا ءال-عۋمر بي ءابنا ءال-ۋمر. ءىىى توم (853 ھ).

قالدىباي ارىستانبەكۇلى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى م.ا.

Abai.kz