بۇگىندە الەمدىك دارەجەدەگى العاشقى قازاق ءانشىسى اتانىپ جۇرگەن ديماش قۇدايبەرگەننىڭ حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنە ەكى جىلدان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ول تۋرالى اقىن وڭايگۇل تۇرجانوۆانىڭ كىتاپشاسىنان باسقا تەرەڭنەن قۋزاعان تياناقتى دۇنيە، ءتىپتى قازاقستان كولەمىندە مۋزىكاتانۋشىلىق ماقالا جازىلا قويعان جوق. ەسسەيست جازۋشى ماقسات ءتاج-مۇرات وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا «ديماش. كوگدا جاجدۋت كريكا» اتتى كىتاپ جازىپ ءبىتىردى. ءبىز وقىرمان نازارىنا سول كىتاپتىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان «جەر الەمدى شارلاعان قازاق ءانى» دەيتىن تاراۋىن ۇسىنۋدى جالعاستىرامىز. 

(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: «باعى بارمەن تالاسپا», تەڭىز تۇپتەن تەبىرەنەدى،ديماشتىڭ داۋىسى جانە الەمنىڭ 47 ەلىندەگى بەيتانىس تانىستار), ديماشتىڭ ديناميكالىق كونسەرۆاتيزمى، «قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا»، ديماش جانە قازاق مادەنيەتىنىڭ ينتەگراتيۆتىك مودەلى، تاۋداي تالاپتان – بارماقتاي باق، ورىنسىز ءسوز قان قىزدىرادى، ديماش جانە ءححى عاسىردىڭ «جىرتقىشتارى», باستى سوققىنىڭ باعىتى، تالانت پەن توبىر...

ريناتتىڭ ديماش جايىنداعى بۇرىنعى شاتاقي سۇحباتتارىنا پىكىر بىلدىرۋشىلەر شامامەن ەلۋ دە ەلۋ بولىپ قاق جارىلسا، سوڭعى سۇحباتقا بايلانىستى جازىلعان قىرعىن كوممەنت شامامەن 70ح30 اراقاتىناسىمەن ديماشتىڭ پايداسىنا وزگەردى. ال بۇل ۋاقيعا جونىندە ءانشىنىڭ ءورىستىلدى تابىنۋشىلارى حاباردار بولعاننان كەيىن الگى مولشەر ەسەلەنە كوبەيىپ، جىلدىڭ ناعىز حايلايتىنا اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ءورىستىلدى فاندوم وتە قارەكەتتى، ءبىر كەزدە وسى فانقاۋىم ءبىر ساۋەگەي كەمپىردىڭ ديماش جايىندا ايتقان شىكىرت ءسوزىن جاريالاعان «كاراۆان» گازەتىن كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر ەتكەنى ەسىمىزدە. ول ەندى ورىستىلدىلەر اراسىنداعى «رازبوركا» بولاتىن، ال بۇل جولى سولار قازاقتىلدى قوعامنىڭ ىشتەيگى احۋالىمەن تانىستى جانە وسى ورايدا «ديماشتى الدىمەن ءوز ەلى تۇتاس تۇرقىمەن جاقسى كورەدى» دەپ كەلەتىن بۇرىنعى سەنىمدەرىنىڭ تايانىشى جىڭىشكەرىپ قالعان سياقتى. ءبىر مىسال. توماس LaLa دەيتىن باكۋلىك جەلى قولدانۋشى قازاقتارعا قاراتىپ: «وچەن وبيدنو زا ديماشا، ون پروسلاۆلياەت ۆاشۋ رودينۋ، ا ۆى ەگو توپچيتە. پوزور! پوزور! پوزور! كوگدا يا ۆپەرۆىە ۋسلىشالا ديماشا، يا پروستو ونەمەلا. ەتو نە پروستو تالانت، ون نەچتو».، - دەپ جازىپتى. ءسويتىپ، رينات حالقىمىزدىڭ توقسان توعىز جاقسى جاعىن ءبىر عانا جامان جاعىنىڭ جۋىپ كەتىپ، دۇنيە جۇزىنە وسى كەلەڭسىز جاعىمەن تانىلۋىنا ەلەۋلى «قىزمەت» ەتىپ وتىر. بىراق ماسەلەنىڭ وسى جاعىن ۇعىنىپ جۇرگەن ايتىسكەر جوق سياقتى. «ءبىر سۇراق» توك-شوۋىن جۇرگىزىپ، «الماتى» تەلەارناسىنىڭ «وتكىر ءتىل» حابارى سياقتى باعدارلامالاردا كوسىلىپ وتىرعانىنا، كۇنى وتكەن ايتىستى ەندى ونلاينعا كوشىرەم دەپ جەلپىنگەنىنە قاراعاندا ايىلىن جيعان رينات جوق، قايتا مۇمكىندىك تۋسا، ديماشتىڭ جاعاسىنان تاعى ءبىر الۋدان تايىنار ەمەس. شالاساۋاتتى، سەنساتسياقۇمار اقپارات قۇرالدارى، ەلىككەنگە جەلىككەن شاشباۋلاۋشىلارى تۇرعاندا عالامتوردى ءالى تالاي دۇرلىكتىرەتىن ءتۇرى بار. ءورىستىلدى قاۋىم دا: «وچەن پلوحوي پريمەر پوكازال زايتوۆ، تەپەر بىدلو پوۆتورياەت ەگو سلوۆا، ا مالولەتكي-ۋچەنيكي زايتوۆا پيشۋت وسكوربلەنيا ۆ ادرەس ارتيستا» - دەپ، وسىنى ايتىپ وتىر. ياعني كوزىقاراقتى الەم جۇرتشىلىعى زايتوۆتاردىڭ قازاقتىڭ جاس بۋىنىنىڭ وزەگىنە قۇرت تۇسىرە باستاعانىنا الاڭداۋلى. سويتسە-داعى شەتەلدىكتەردىڭ قازاق حالقىنا جالپى كوزقاراسىنىڭ اڭعارىندا ءبىزدى قۇرمەتتەۋى، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا دەگەن سەنىم باسىم ەكەندىگى اڭعارىلادى. ورتاق ءتۇيىن: ەگەر قازاق قوعامىنىڭ، قازاق سوتسيۋمىنىڭ ءوز ىشىندە ءتولسانانىڭ ءوسۋى، ازاماتتىق قوعامعا قاراي جىلجۋ، ادەتتە ينتەروۆەرتتىك باستاۋ-بۇلاق، ادامنىڭ ىشكى عارىشتىق الەمى دەپ اتالاتىن ىشتەگى ءبىر وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتپاعان بولسا، بۇل حالىق ديماشتاي تالانتتى تۋعىزا الماس ەدى. بالكىم وسىنىڭ ءوزى باعزىدان كەلە جاتقان، بىراق ءداستۇرى بار، بىراق ات توبەلىندەي حالىقتىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاھاندىق كولەمدەگى دەۋگە بولاتىن الدەبىر سىلكىنىستەردىڭ بار ەكەندىگىن نۇسقاي ما، قالاي. ياعني، ءدال وسى حالىقتىڭ ىشىنەن قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ءبۇتىن قۇرلىقتىڭ، ازيانىڭ رۋحاني الەۋەتىن بويىنا جيناقتاعان تۇلعا شىعۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا ديماش قازاق قوعامىندا رۋحاني ىلگەرىلەۋ توقتاپ قالماعاندىعىنىڭ دالەلى جانە ونداي دالەل سانعاسىرلىق تاجىريبە ناتيجەسىندە كەمەلدەنەتىن مۋزىكا ونەرىندە الدىمەن كورىنۋى زاڭدى. ديماشتان سوڭ الگىندەي يننوۆاتسيالىق-شىعارماشىلىق سەرپىن كوركەم ونەردىڭ باسقا سالالارىن، سونىڭ ىشىندە تاجىريبەسى بايىرعى عاسىرلارعا كەتەتىن جانە كەزىندە جىرشى-جىراۋلار سياقتى الابوتەن شىعارماشىلىق قۋات پروتۋبەرانتسىن بەرگەن ادەبيەتتى دە قامتۋى ابدەن ىقتيمال. قازاقتا وركەندەۋ، العا جىلجۋ بار، تەك ساياسي، الەۋمەتتىك، ەستەتيكالىق فاكتورلار ءوزارا سايكەسسىن دەڭىز، - وزىق ويلى الەم ادامدارىنىڭ ديماشقا قاتىستىرىپ ءبىز جونىندە ايتىپ وتىرعاندارى وسىنداي ۇمىتتىلىكتى اڭعارتادى. بىراق، قوعامنىڭ ءوزى بۇل ۇمىتتىلىكتى مالدانىپ، «ە، ءبارى دە رەت-رەتىمەن كەلە جاتىر ەكەن عوي» دەپ ارقانى كەڭگە سالماي، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، اقەزۋلەنىپ اققان تاسقىننىڭ جولدا كەزىككەن جاڭقالارىن جاعاعا لاقتىرا شىعارىپ تاستايتىنى ءتارىزدى الگى زاڭدى وزگەرىستەرگە كەسە-كولدەنەڭ تۇسەتىن زايتوۆشىلدىق سياقتى كەرتارپا قۇبىلىستارعا ۋاقىتىلى، قۋاتتى تويتارىس بەرىپ، وتىرۋى ءتيىس. ءبىر جەلى قولدانۋشى جازعانداي، بارشا قاسكويلەرگە no passaran جاريالاۋ كەرەك.

ياعني، ءدال وسى جەردە قوعامنىڭ زور داۋىسى، تەگەۋرىنى، ەلدىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعاراتىن بىرلىگى، ۇلكەندەردىڭ تەنتەككە تىيىم، تەلىگە توقتاۋ سالاتىن كەرەگە بيلىگى كەرەك. ونداي قارەكەتتى ءبىز بايقاپ وتىرمىز با؟ وكىنىشتىسى، بايقالمايدى. شىرىلداپ جاتقان قارا حالىق، ال ەلدىڭ ءسوزىن ايتار زيالىلارىمىزعا كوپ نارسە ءبارىبىر بولىپ قالعان سياقتى عوي. مۇنداي جاعدايدا جاستار زايتوۆ اۆانتيۋراسىنا ەرمەگەندە، كىمنىڭ سوڭىنان ەرەدى؟!.

قايتكەندە دە وسى بولىپ جاتقاندارعا ديماشتىڭ ءوزىن ارالاستىرماۋ ءجون. ول ەگەر، بازبىرەۋلەر ايتىپ وتىرعانداي، باسقا الەمنەن كەلگەن بولسا، ول الەمى مىنا دۇنيە تىرشىلىگىنەن اۋلاق كىرسىز، ساف تازا الەم بولماق كەرەك. سەبەبى، ديماش وزگەشە تازا، نازىك جاندى ونەر يەسى جانە ول وسىنىسىمەن دە الەم حالىقتارىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ وتىر. دەگەنمەن، ونىڭ ومىردە دە، ونەردە دە تابىستى بولۋى تۋعان جەرىمەن، ەلىمەن، اعايىن-اۋماق، ءۇي-ىشىمەن كىندىگىنەن بايلاۋلى. استرولوگتار دا ونىڭ جان فورمۋلاسىندا اي-شولپان تىزبەگى باستى ورىن وتباسى تۇرعانىنا، ياعني ءانشى ءۇشىن وتانىنىڭ ايرىقشا ەكەندىگىنە نازار اۋدارىپ وتىر. بەينەلەپ ايتقاندا، ديماش ءۇشىن گولليۆۋدتىڭ قىرمىزى قىزىل كىلەمى — اقتوبەنىڭ كوشەسى. ءانشىنىڭ ەلىن، جەرىن، اتا-اناسىن، باۋىرلارىن قاتتى ساعىناتىنىن شەتتە ءجۇرىپ ايتقان اندەرىنەن، اسىرەسە قازاقشا ا كاپەللالىق يمپروۆيزاتسيالارىنان بايقاپ قالامىز، مىسالى، «انا تۋرالى جىردى» ايتىپ وتىرعاندا «قابىل ال ديماشتىڭ سالەمىن جولداعان» دەپ انالارىنا ىستىق سالەم جولداۋىنان، «اي-انا» (Moonlight Mama) كومپوزيتسياسىن ەرەكشە ساعىنىش سەزىممىمەن ورىنداعانىنان كورىنىپ تۇر. وسىنى شەتەلدىك فاناتتار دا بايقاپ قالىپتى. ماسەلەن، ۆورونەجدىك ەلەنا انتيپوۆا «ون پوستوياننو زارياجاەتسيا نا رودينە توي ەنەرگيەي، كوتورايا ۆوپلوششاەتسيا ۆ ەگو پەسنياح» دەسە، «ساۋلە ساۋلە» بۇل ويدى «مەنىڭشە، وسىندا، ءوز جەرىندە ول جەرلەستەرىمەن ارادا ايرىقشا ءبىر بايلانىس بارىن انىعىراق تۇيسىنەتىن ءتارىزدى، تەك قازاقستاندا عانا ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ «دەلفين دىبىسىن» ىسكە قوساتىنى سودان بولۋى كەرەك» دەپ دامىتادى. راسىندا دا ديماشتىڭ «ىسقىراۋىق» رەگيستردى تەك قازاقشا اندەردە - «ۇمىتىلماس كۇن»، «قازاقستان»، «كىنالاما» كومپوزيتسيالارىندا جانە قازاقستاندا ءان سالعاندا عانا قولداناتىندىعى وزىنە ەرىكسىز نازار اۋدارتاتىن فاكتى. دەمەك، ءانشى قىتايدا دا ءوزىن ەلىندەگىدەي جايلى سەزىنە العانىمەن، فلەيتالىق رەگيستر سياقتى اسا كۇردەلى پاسساجداردى ورىنداۋعا كەرەك جايلى كوڭىل-كۇيدى تۋعان ەلىندە، وسكەن جەرىندە عانا تابا الادى ەكەن. ول قازىردە قىتايدا جەرسىنۋ (اككليماتيزاتسيا), الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋ (ينتەريزاتسيا) ساتىلارىنان ءوتتى، الدا جات جەردە ءوزىن ءسال دە بولسا قولايسىز، ينەدەي بولسا دا جايسىز سەزىنەتىن ەيكۋمەنيزمنەن ارىلۋ كەزەڭى تۇر. بۇل ورايدا وعان قانداستارىنىڭ، ەلىنىڭ قولداۋى قاي كەزدەگىدەن دە كوبىرەك قاجەت. ءبىز وسىنى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءومىر ءبارىن دە ورىن-ورنىنا قويادى. مىنا بولىپ جاتقانداردىڭ بارلىعى دا قاي مەگاجۇلدىزدىڭ بولسىن باسىنان وتكەن، جاڭادان تۋعان الەمدىك «جۇلدىزدى» اينالىپ وتپەيتىن شۋلىعاندار. جاعداي جانر زاڭدىلىعىمەن دامىپ كەلەدى. ارا-تۇرا جەڭىلۋ، ارا-تۇرا تۇسىنبەۋشىلىككە ۇشىراۋ شايقاستا جەڭىلۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. مايداندا قىلىش پەن قىلىش ايقاساردان بۇرىن سوعىستىڭ تاعدىرىن ارتتاعى حالىق شەشىپ قويادى. ءدال سول سياقتى ديماشىمىزدىڭ جات ەلدە، ءومىردىڭ ءورىن كوزدەپ جالعىز كەلە جاتقان ساپارىندا جانىنىڭ جاماندىق كورمەۋى ارتتاعى تۋعان حالقىنا، قانداستارى — بىزدەرگە بايلانىستى. سەبەبى، جول ۇزاق ءالى، جەر شالعاي.

ءسوزىمىزدى بەلگىلى ورىس اقىنى اندرەي ۆوزنەسەنسكيدىڭ قازاق ومىرىنەن الىپ جازعان «پەسنيا اكىنا» دەيتىن ولەڭىمەن تۇيىندەگىمىز كەلەدى.

ني سلاۆى، ي ني كوروۆى،
ني شاتكوي كورونى زەمنوي —
پوشلي منە، گوسپود، ۆتوروگو، —
چتوب ۆىتيانۋل پەت سو منوي!

پروشۋ نە ليۋبۆي ۆوروۆاننوي،
نە ميلوستەي نا دەنيوك —
پوشلي منە، گوسپود، ۆتوروگو، —
چتوب نە بىل تاك ودينوك.

چتوب بىلو س كەم پاسوۆاتسيا،
اۋكاتسيا چەرەز ستەپ،
دليا سەردتسا، نە دليا وۆاتسي،
نا دۆا گولوسا سپەت!

چتوب كتو–نيبۋد مەنيا پونيال،
نە چاستو، نۋ، حوت رازوك.
يز رانەنىح گۋب مويح پودنيال
تساراپنۋتىي پۋلەي روجوك.

ي پۋست موي ناپارنيك پەۆچي،
زابىۆ، چتو مى سيلا ۆدۆويوم،
مەنيا، پوبلەدنەۆ وت سوپەرنيچەستۆا،
پريرەجەت زا وبششيم ستولوم.

پروستي ەمۋ. پۋست دو گروبا
ودينوچەستۆوم وكرۋجيون.
پوشلي ەمۋ، بوگ، ۆتوروگو —
تاكوگو، كاك يا ي ون.

03.01.2019-09.02.2019

قاسكەلەڭ شاتقالى

(سوڭى)

ماقسات ءتاج-مۇرات

Abai.kz