اقجايىقتىڭ «اق شاعالاسى» اتانعان قوعام قايراتكەرىن وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. اڭگiمە اپپاق كەلبەتiمەن عانا ەمەس، جۇرەكجاردى جىرلارىمەن، تiپتi, ءوزiنiڭ ەسiمiمەن ەرەكشەلەنiپ تۇراتىن اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا جايلى بولىپ وتىر. دەسە دەگەندەي، قازاقتىڭ اقىن قىزىنىڭ «اق شاعالا» اتانۋى دا تەگiن ەمەس. حالقىنىڭ ماڭدايىنا تۋعان قالامگەر اپانىڭ اقىندىعى بiر توبە دە، قايراتكەرلiگi بiر توبە. قاي كەزدە دە تۋرالىقتى بەتكە ايتىپ، ادىلدىكتى سۇيەتىن قوعام قايراتكەرىنىڭ كەيدە تۋرا ايتامىن دەپ، تۋعانىنا دا جاقپاي جۇرەتىن كەزدەرى دە از ەمەس. سوعان قاراماستان، قوعامداعى بولىپ جاتقان ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر مەن ادىلەتسىزدىكتەرگە شىداپ تۇرا المايتىن اقىن جاس ۇرپاقتى كەزى كەلسە سوزىمەن بولسا دا جونگە سالعاندى ءوزىنىڭ پارىزى سانايدى. بۇگىندە ايەل پەندەسى تۇگىلى، ەركەگىڭ ەڭكەيىپ قالعان بۇقپانتاي زاماندا ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن ايتىپ جۇرگەن اپامەن جاقىندا كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. سوندا ەل ومىرىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرىنىڭ انا ءتىلىمىز جايىندا ايتقان كەسەك-كەسەك ويلارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

«ءتىلىڭدى ۇمىتۋ – تەگىڭدى ۇمىتۋ»

قازاق – تىلىمەن داۋىن شەشكەن، وسى تىلىندە ۇرانداپ جاۋىن جەڭگەن، سان عاسىرلار ۇرپاعىن انا تىلىندە تاربيەلەپ كەلە جاتقان حالىق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قوعامىمىزدا كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلاردى تۋعىزىپ وتىرعاندار – انانىڭ تىلىنەن ءنار الماعاندار. شىندىعىندا، ءوز ءتىلىڭدى ۇمىتۋ ءوز تەگىڭدى ۇمىتۋىمەن پارا-پار. ءبىزدىڭ كەشە دە، بۇگىن دە «ءتىل، ءتىل» دەپ جالىقپاي ايتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ تەگىن ەمەستىگىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى، ءتىپتى، اسىپ تا كەتتى. ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەۋ ارقىلى ءبىز بارىنە جەتەر ەدىك. ەگەر ءبىزدىڭ بارلىعىمىز ءوز انا ءتىلىمىزدى جاقسى بىلسەك، بارلىق نارسەدەن تەك ۇتار ەدىك. ءسوز تۇسىنبەگەندى «كورگەنسىز» دەيمىز، «مىناۋ ءسوز ۇقپايدى» ەكەن دەيمىز. مىنە، سول كورگەنسىزدىكتىڭ ءبارى ءوز ءتىلىن بىلمەگەننەن كەتىپ جاتىر. مەن، ارينە، وزگە تىلدە سويلەگەننىڭ ءبارىن كورگەنسىز دەمەيمىن، بىراق قوعامدا كەتىپ جاتقان كوپ قاتەلىكتىڭ باستى سەبەبى – ءوز تامىرى مەن ءتىلىن بىلمەۋدەن بولىپ تۇر. ءتىل بولماعان جەردە ۇلتتىڭ تاربيەنىڭ ايقسايتىنى انىق. سودان دا قىزىمىز بالاسىن دالاعا تاستاپ، كەرەمەت سوقتالداي جىگىتتەرىمىز ءۇي بولىپ، ءوز ۇياسىنا قورعان بولا الماي ءجۇر. قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ماقاش ءتاتىمنىڭ ساناعى بويىنشا 350 مىڭ وتىرىپ قالعان قىز بار. 150 مىڭ ءوز وتباسىن قۇرماي جۇرگەن ءبىلىمدى جىگىت بار. ءبىزدىڭ بىرنەشە ءتىل بىلەتىن، ساۋاتتى قىزدارىمىز نەگە انا بولا المايدى؟ «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. سول قىزدارىمىزعا: «اينالايىن، انا جولىن قۋىپ، انا بول، ءوز انا تىلىڭدە ءانىڭدى ايتىپ، بەسىگىڭدى تەربەت» دەپ وتىرعان كىم بار؟ ءبىز قازىر بالەن ءتىل بىلەمىز دەپ ماقتانامىز. ءتىل ۇيرەنۋدە قازاق الدىنا جان سالمايدى. قازىر قازاقتىڭ ورىسشا سويلەگەنىنە ورىستىڭ ءوزى تاڭ قالادى، ءتىپتى، كەي ورىس ۇلتىنىڭ ءوزى ولاي سويلەي المايتىن شىعار. وسىندايدا كەنجە قىزىمنىڭ كىشكەنتايىندا: – «ماما، ءسىز جوقتا ءبىزدىڭ ۇيگە ءوزى قازاق، اۋزى ورىس اپا كەلىپ كەتتى» دەگەن سوزدەرى ەسىمە تۇسەدى. ءالى كۇنگە دەيىن كوشەگە شىقسام ءوزى قازاق، اۋزى ورىستارمەن سويلەسىپ ۇيگە قايتامىن. قازاققا قازاقشا اۋىز قاشان بۇيىرار ەكەن؟..

«وزگە تىلمەن كەلگەن تاربيە – وگەي بالا ءتارىزدى»

قازىر قاراپ وتىرسام، ۇستاز دەگەن ءسوزدىڭ قادىرىن قاشىرىپ العاندايمىز. زاڭگەر بولا الماعان، قارجىگەر بولا الماعاننىڭ ءبارى مۇعالىم بولاتىن بولدى. ال دۇرىسى، ەڭ دارىندىنىڭ، ەڭ قابىلەتتتىنىڭ اراسىنان مۇعالىم تاڭداپ الۋىمىز كەرەك دەر ەدىم. وقۋعا تۇسەردە «مىناۋ ەرتەڭگى ۇرپاقتى تاربيەلەيتىن ادام» دەگەن مىنەزدەمەمەن الۋ كەرەك. باسقا سالادا ادام پىسىق بولسا، جەتىلىپ كەتەدى. ال بالا ءوسىرۋ دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. ودان قاتە كەتسە، ادامزات قاسىرەت شەگەدى. ءبىر بالاڭ جامان بولسا، وندا سەنىڭ ءومىرىڭ تۇككە تۇرمايدى. بالانى وسىرەتىن ۇستازعا كوڭىل بولىنبەي قالعاندىقتان، كوپ قاتەلىكتەر كەتىپ جاتىر. كەيدە كەيبىر زامانداستارىم: «قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم جوق، باسقا تىلدە وقىتساق بالامىز ءبىلىمدى بولادى» دەپ ايتىپ وتىرادى. اينالايىن-اۋ، انا ءتىلىن، ءوز اتا-باباڭنىڭ قاسيەتى مەن قادىرىن بىلمەگەن بالاڭنان نە كۇتەسىڭ؟ سىلانىپ-سيپانىپ امەريكاعا، انگلياعا بارىپ كەلەر. قازاقتى مەنسىنبەي، انا جەردە بولەك ىدىستان تاماق ءىشىپ، بولەك جۇرەدى. ءسويتىپ، قىز كۇيەۋسىز قالادى. جىگىت بارىپ باسقا ۇلتتان ايەل اكەلەدى، تۇقىمىن قۇرتادى. وسىنى حالقىمىز، ەرتەدەن ناسيحاتتادى، استىرتىن ايتتى دا. كەزىندە قازاق مەكتەبىن اشۋعا تالپىنىپ، ورىس مەكتەبىنىڭ ءبىر بۇرىشىنان قازاق سىنىبىن اشقىزعان شونا سماحانۇلى سياقتى ۇلت جاناشىرلارى اجالىنان بۇرىن كوز جۇمدى. سول شونا سماحانۇلى اعامىزعا ەرىپ، «قازاق بالاباقشاسىن، قازاق مەكتەبىن اشامىز» دەپ ۇران كوتەرگەن بەلسەندى توپتىڭ بەل ورتاسىندا بولدىم. سەگىز سىنىپقا تولماسا، قازاق مەكتەبىن اشتىرمايدى. الماتىداعى №12 مەكتەپ الدىمىزداعى اعالارىمىزدىڭ كۇشىمەن اشىلعان بولاتىن. كەيىن №44 مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا اتسالىستىم. العاشىندا ارالاس مەكتەپ بولىپ اشىلعان. جەتىنشى سىنىپتاعى بالا سانى ءتورت-بەس ادامنان اسپادى. سول كەزدەرى جاياۋ كوشە كەزىپ كەتتىم. كەزدەسكەن قازاق ايەلىنە «اينالايىن، قازاق تىلىندە 7-8 وقيتىن بالاڭ بار ما؟» دەسەڭ، «يا ساما نە پونيمايۋ پو كازاحسكي» دەپ، مۇرنىن ءشۇيىرىپ وتە شىعادى.

الماتىدا ءۇش بالامىزدى قازاق مەكتەبىنە ارقالاپ اپارىپ ءجۇرىپ وقىتقاننان ۇتىلعان جوقپىز. قازىر ءالى دە بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ جۇرگەن اتا-انا ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇتىلاتىنىن سەزبەيدى. وزگە تىلمەن كەلگەن تاربيە، ول وزىڭنەن تۋسا دا اسىراپ العان وگەي بالا ءتارىزدى. مەنىڭ كەيبىر زامانداستارىم جىلايدى: «قازاقشا وقىعانى: – ماما، قالايسىز؟ جاعدايىڭىز جاقسى ما؟ – دەسە، ورىسشا وقىعانى: – تى ۆچەرا زۆونيلا؟ چتو، س توبوي چتو-تو سلۋچيلوس؟ – دەپ سۇرايدى. بۇل نە دەگەن ايىرماشىلىق؟ ەكى بالام ەكى مەكتەپتە وقىپ ەدى»، دەپ وكىنەدى. باسقا ۇلتتىڭ مىنەز-قۇلقىن العان بالاڭ ول ۇلتقا قوسىلمايدى، ول ۇلت تا ونى باۋىرىنا باسپايدى. ەسەيە كەلە، «موجنو، يا پو رۋسسكي» دەپ تۇرعاندى قازاقشا توپ قابىلدامايدى، ورىس ونى قاجەتسىنبەيدى. ءبىرىنشى سول بالا قينالادى. بىلىمدىلىك دەگەن ەڭ الدىمەن – پاراسات. سول پاراسات نەگىزى – مەكتەپ. اقىلى بار ما، انا تىلىندە وقىدى ما، نەگىزگى تۇپكى تاربيەنى الدى ما، سوندا عانا ول ازامات بولادى. قازاقشا ايتقان: «مەيىرىمدى بول، ۇلتىڭا قىزمەت ەت، اقىلدى بول، الا ءجىپتى اتتاما، ۇرلىق جاساما» دەگەن سوزدەردى ۇققان بالادان عانا ءۇمىت كۇتۋگە بولادى. ال قازىر ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ كەيبىرەۋى ورنىنان تۇرىپ سالەمدەسۋدى، ۇلكەندى سىيلاۋدى بىلمەيدى. سەنى قالاي بولسا سولاي شىعارىپ سالادى، سەبەبى بويىندا ۇلتتىق مادەنيەت جوق. مادەنيەت دەگەن تۋعان تىلىمەن كەلەتىن، قانمەن سىڭەتىن، ۇلتتىق تامىردان بەرىلەتىن عاجايىپ ءنار.

«ءتىل بولماعان جەردە ۇلتتىق تاربيە اقسايدى»

جالپى، مەن ءتىل بىلمەگەن ادامنان قورقام. ءبىر كەزدەرى سونداي كەزەڭ بولعانى راس. الماتىدا قازاقشا جالعىز مەكتەپ قانا قالعانى – وسىنىڭ دالەلى. وزگە تىلگە وقىتۋ ارقىلى ونىڭ دۇنيەتانىمى وزگەرەدى ەكەن. ەۆرەيلەردە بايقاساڭىز، ولاردىڭ ويلىلارى كوپ بولدى عوي. ولارعا كىشكەنتاي كەزىندە چۋكوۆسكيدى وقىتادى. ول كىپ-كىشكەنتاي بالاعا جان-جانۋاردىڭ ءوز داۋسىمەن سويلەگەنى دۇرىس ەكەن دەپ ايتادى. قارعا قارقىلداۋ كەرەك، يت ءۇرۋ كەرەك دەگەن سياقتى. ال مىسىققا ۇرگەن، يتكە مياۋلاعان جاراسپايدى. كىشكەنتاي بالانىڭ ساناسىندا ءار نارسە ءوزى بولىپ قالۋ كەرەك دەگەندى قالىپتاستىرادى. ءسويتىپ، ەۆرەيلەر كىشكەنتاي بالانىڭ كىشكەنتاي عانا تاقپاقتارىن وسىلاي جازادى. وسىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان جاتىر. نەمەسە تاۋىقتىڭ باۋىرىندا وسكەن قىڭىر ۇيرەك، ءبارىبىر ۇيرەك بوپ ۇشىپ كەتەدى عوي. تاۋىق قىت-قىتتاپ قالىپ قويادى. قازىر وسىلاردى وقىتپايدى عوي دەيمىن.

مەن جاستاردىڭ ءتىل ۇيرەنۋىنە قارسى ەمەسپىن. كوپ ءتىل بىلگەننىڭ ەش زيانى جوق. بىراق قازاق بالاسى اۋەلى بەسىكتەن انا ءتىلىن ءبىلىپ، ۇلتتىق تاربيەنىڭ قاينارىنا سۋسىنداپ ءوسۋى كەرەك. ۇلتتىق تامىرى ۇزىلمەگەن بالا عانا كەيىن قانشا ءتىل ۇيرەنسە دە، ءوز ءتىلىن ۇمىتپايتىن بولادى. ال بالا قازاقشا وقىپ-جازىپ ۇيرەنبەي جاتىپ، وعان باسقا تىلدەردى تىقپالاۋ – مەنىڭشە، دۇرىس ەمەس. لەنينگرادتا (قازىرگى سانكت-پەتەربور) وقىعان، ورىسشا، اعىلشىنشا تازا سويلەيتىن، بىراق قازاقشا ءلام-ميم دەپ اۋىز اشا المايتىن، ونىڭ ۇستىنە ول جاقتان ناشاقورلىققا شالدىعىپ ورالعان قازاق جىگىتتەرىن بىلەمىن. ءبارىن وقىدى، ءبىلىم مەڭگەردى، الايدا، انا ءتىلىن ۇمىتىپ كەتتى. بۇل ءوزىنىڭ اق ءسۇت بەرگەن اناسىن، اق باتاسىن العان اتاسىن، ءتۇبىن، تەگىن، وتانىن ۇمىتىپ، ساتىپ كەتكەنمەن بىردەي ەمەس پە؟ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنگەن بالالار اعىلشىنشا وقىپ، مەڭگەرىپ جاتسا، مىنە، سولاردان بىردەڭە كۇتۋگە بولادى. ءتىلىن ساتقان، وتانىن ساتقان، اناسىن ساتقان، ءدىنىن ساتقاندار ءتۇپتىڭ تۇبىندە قايعى-قاسىرەت شەگەدى. ول قايعىنى ءوزىنىڭ بالاسىنان شەگۋى مۇمكىن. ءوز بالاسى ءوزىنىڭ اۋزىنا سۋ تامىزباۋى مۇمكىن. سەبەبى ودان ۇلتتىق سيپات كورگەن جوق. ولاردى تابيعات قايتارماسا، ساناسى بىلسە، وزدەرى بۇرىلادى. ءبىز كەتكەندەرمەن ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتى، ومىرگە جاڭا كەلگەن بالانى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. «سەن قازاقسىڭ، سەنىڭ ەلىڭ – قازاق ەلى» دەپ، ءوز تىلىندە وسكەن ازاماتتان عانا قازاقتىڭ ۇلتىن سۇيگەن ازامات تۋادى.

«ۇلت تىلىندە سويلەمەگەن ۇرپاقتىڭ ءومىرى وكىنىشپەن اياقتالادى»

ءيا، قالتالىلار شەت ەلدى تانىپ جاتىر، شۇكىر، شەت ءتىلىن مەڭگەرگەن ۇرپاق ءوسىپ جەتىلۋدە، بىراق انا ءتىلى مەن اتا سالت ۇلت ساقتاۋدا، ەلدىكتى ساقتاۋدا ورنى بولەك نارسە ەمەس پە؟ قازىر بىزدە سول دالا فيلوسوفيا­سى، عاسىرلاپ جينا­عان بابالار ءداستۇرى، ۇرپاق تاربيەلەۋ­دەگى قۇندى پىكىرلەر ۇمىتى­لىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ ەرتەڭىنە لايىق سانالى، نامىستى، جانى باي، سالتقا بەرىك ۇرپاقتى تاربيەلەۋ كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى كوتەرمەيتىن ماسەلە. مۇنىڭ ءبارى جاقسارا تۇسسەك، بولا تۇسسەك، ەشكىمنەن كەم بولماساق دەگەن يگى ارمان، اق تىلەك.

كەمەلدەنىپ كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ كەڭ ماڭدايلى باسشىسى قانداي، بايلىعى قانداي، ونەرى قانداي! ياپىر-اي، بۇل قازاقتىڭ قىزدارى نەتكەن تالانتتى ەدى! بيبىگۇل، روزا، ءجانيا، ايمان، شۇعىلا، مايرا، ءلايلا. ءار ەسىم ۇلت نامىسىن كوتەرىپ تۇرعان جوق پا؟ وسىنشا ونەرلى قىزدار وسىرگەن ۇلت كىمنەن كەم، ونىڭ ءتىلى كىمنەن كەم؟ نەگە انا تىلىمىزدە سويلە­مەيمىز؟ شىنىندا ۇلت تىلىندە سويلەمەگەن ۇرپاقتىڭ ءومىرىنىڭ اياعى وكىنىشپەن بىتكەنىنە تالاي مىسال كەلتىرۋگە بولادى. ولار وزىنەن تۋعان ۇلعا دا جات بولىپ كەتكەن. تالاي ارىستارىمىز وزگە ۇلتقا ۇيلەنىپ، قارتايعان­دا قارتتار ۇيىندە قالعان! وسىنداي نامىس تاربيەسىنەن تىس قالعان ۇل-قىز ارالاس نەكەگە بەيىم كەلەدى. انا ءتىلدى دە قولدامايتىن سولار. ول جەردە اتا سالت جايلى اڭگىمە بولماسا، اقىرى قيىن. كەيدە جاعدايعا بايلانىستى انا ءتىلىن جەتە بىلمەسە دە ۇلتتىق نامىستى جوعارى ۇستاپ وتىراتىن وتباسى بولادى، نامىسشىل، وجەت بولادى-اق، اتتەڭ ءوزىن تەرەڭ بىلە الماي قينالادى. ءبارى ءبىر انا ءتىلىنىڭ تەرەڭ ءمانىن انا سۇتىمەن ەمگەنگە، الىپپەدەن باستاپ سويلەگەنگە جەتپەيدى. كەيدە انا تىلىندە سايراعاننىڭ ساناسى تومەن، نامىسى جوق بولىپ قينايدى. سوندىقتان رۋحاني باي، سانالى، نامىسقوي ۇرپاق تاربيەسى ءار اتا-انانىڭ ەسىنەن شىقپاۋعا ءتيىس بورىشى دەر ەدىم. ۇلتتىق نامىستى سەزىنبەگەن قىزداردىڭ الدى امەريكادا، سوڭى ۆەنگريا مەن تۇركيادا تۇرمىستا ءجۇر. وزگە ۇلتقا شىققان قىزدان قازاققا نە پايدا، ولار بالاسىن قازاق دەپ جازدىرتا المايدى.

انا ءتىل­دىڭ تاربيەلىك قاسيەتى مەن قۇدىرەتىن بىلمەگەن، ونەر مەن ءان-كۇيدەن سەزىگى جوق جانۋارعا ۇق­ساس ادام وبال-ساۋاپتى بىلمەيدى، قۇدايدان قو­رىقپايدى. اقشا بەرسەڭ، بار بۇيرىقتى ورىن­دايتىن – ماڭگۇرت. ونى دا ءوسىرىپ وتىر­عان ءوز ورتامىز، اسپاننان تۇسكەن جوق. قو­عامداعى ءتارتىپتىڭ بۇزىلۋىنا باستى سەبەپتى دە سوندايلار.

«انا ءتىلىن بىلمەگەن ادام نامىسسىز كەلەدى»

بۇگىنگى قوعامدا تۇلعانىڭ بولۋى شارت ەمەس. نەگە قازاق «جەتى اتاڭدى ءبىل» دەيدى. «جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، سەنىڭ جەتى اتاڭدا تەگىڭ بار» دەپ ايتىپ وتىرادى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تاربيەدەن كەتىپ وتىر. ءسوز بىلەدى دەسەك، ابايعا نەگە سيىنبايمىز؟! باتىر، اقىن دەسەك، ماحامبەتكە نەگە سيىنبايمىز؟! سيىناتىن ەسىم كوپ قوي. سونىڭ ءبارىن ناۋقان جاساپ، توي قىلامىز دا، شۋلاپ-شۋلاپ ءبىر كۇندە ءولتىرىپ جىبەرەمىز. وسىلاي تورىمىزدە ماڭگى باقي تۇراتىن ەسىمدەردى ويىنشىققا اينالدىرىپ جىبەردىك. يتاليانى الىڭىز. ميكەلاندجەلو سياقتى، بالالاردىڭ ءبارى تۋعاننان سۇلۋلىقتىڭ سۋرەتىن سالۋعا ۇمتىلادى. باسقا ۇلتتاردا وسىنداي تۇلعالار بار. ال بىزدە ابايدى ايتايىن دەسەڭ، ءتىل بىلمەيدى. ءتىل بىلمەگەن سوڭ، ولەڭدى قايتىپ ءتۇسىنسىن؟! ۇيدە ايتاتىن اتا-انانىڭ سيقى اناۋ، ولار ءتىل بىلمەيدى. نامىسسىزدىق وسىدان كەلىپ شىعىپ جاتادى. سودان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلى دەپ قاشانعى شۋلايدى؟ ءوز ەلىندە وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءتىلىن جوقتاعان نەعىلعان بۇل سورلى ۇلت. وعان سونشا اقشا بولگەنشە، قازاقتىڭ بالاسىنا باسقا تىلدەردى قوسىپ وقىتاتىن جاعداي نەگە جاسامايدى؟! قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ميللياردتاپ اقشا ءبولىنىپ جاتىر. قازاق ءوزىنىڭ ءتىلىن ءبىلسىن، اقشا تولەسەڭ دە، تولەمەسەڭ دە... ءوز اناسىن تانىسىن، اكەسىن قادىرلەسىن، تاريحىن وقىسىن، قازاقتى سوعان مىندەتتەۋ كەرەك. تەگىن بىلمەگەن سوڭ ماڭگۇرت بولادى ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارىن وقىتاتىن ۇلاعاتتى ۇستازدار كەرەك. قازىر ۇلاعاتتى ۇستازدارىڭىز نان ىزدەپ، قاراقان باسىمەن كەتىپ قالدى. سودان كەيىن اقشالى وقۋلار كوبەيدى.

قازىر مەكتەپتەردە قازاقى تاربيە­نىڭ ساعاتى وتپەيدى. نەمەرەلەرىمىز الپا­مىس، ەر تارعىن، قوبىلاندى بولىپ ەمەس، مونستر بولىپ كيىنۋدى قالايدى. بۇل تەگىس قوعام كوڭىل بولەتىن شارۋا، ءبىر-ەكى اجەنىڭ قولىنان كەلمەيدى. قازىر اجەلەردىڭ ءوزى ەرتەگى مەن ماقالسىز وسكەندەر. مەكسيكا سەريالى تاربيەلەگەن كەمپىرلەر ەمەس پە؟ بەسىكتەن انا تىلدە ءالدي داۋىسىن ەستىمەگەن ۇر­پاق ۇلتتىق رۋح جايلى ايتقاندى ۇق­پاي­دى. مەكتەپ وقۋلىعىنىڭ ءار تاقىرىبى تۋ­عان جەردى ءسۇيۋ، ءوز انا ءتىلىن سۇيۋدەن باستال­عا­نى ءجون-اق. قازاققا باسقا ەل سەنى بي ساي­لامايدى، قاي ءتىلدى مەڭگەرسەڭ دە سەن قازاق­سىڭ دەپ ۇيرەتۋ قاجەت. بەيبارىس مىسىردى بيلەگەنمەن، جۋسان ءيىسىن اڭساپ، دالا بارى­سىنىڭ ءمۇسىنىن سالىپ ولگەنىن ايتۋ كەرەك سياقتى. ولجاس اقىنعا ءبارىبىر ەسكەرتكىشتى قازاقتار قوياتىنى شىندىق.

«ۇرپاق تاربيەسى الاڭداتپاي قويمايدى»

مەنىڭ ورالعا ورالعانىم – ءوزىمنىڭ شەشىمىم. وعان سەبەپشى بولعان پرەزيدەنتتتىڭ: «قالامگەرلەر حالقىنىڭ ورتاسىنا بارسىن، ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىسسىن» دەگەن ءسوزى ەدى. بۇل ءسوز مەنىڭ كوكىرەگىمە قوندى، ۇنادى. قالامگەرگە ءوزىنىڭ وسكەن ورتاسى كەرەك. ءاربىر قالامگەر «مەن اقىن ەدىم»، دەپ استانادا، بولماسا الماتىدا شىرەنىپ وتىرىپ الۋىنا بولمايدى. تۋعان جەرىنە، حالقىنىڭ ورتاسىنا بارسا، كورگەن-بىلگەنىن ۇيرەتسە – جۇمىستىڭ ۇلكەنى سول دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، مەملەكەت مۇراتى، انا ءتىلىنىڭ قاسيەتى، يدەولوگيا، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ ناسيحاتى سوڭعى جيىرما جىلدا اقساپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. ەڭ بولماسا كورگەنىمىزدى ايتامىز، بىلگەنىمىزدى ۇيرەتەمىز. جەرلەستەرىمىزدىڭ وعاش قىلىعىن كورسەك، «ءتايت!» دەپ تىيىم سالامىز. اتا-سالتتى، بابا ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىز. مەن ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىمە كەرەكپىن-اۋ دەپ ويلادىم. سونداي ءور، رۋحى بيىك ەلدىڭ بۇگىنگى ۇل-قىزدارىنا انالىق، اپالىق ىقپالىمدى تيگىزۋ، ولاردىڭ وي-ارماندارىن ۇشتاۋ، ەگەمەن ەلگە قالتقىسىز قىزمەت جاساۋ قاجەتتىگىن ۇعىندىرۋ ەدى. ايتپەسە ەكىنىڭ ءبىرى قولى جەتە الماي جۇرگەن، بۇكىل سانالى عۇمىرىم وتكەن ورتا، قاتار قۇربى، دوس-جولداس تاپقان اسەم الماتىنى قيىپ مۇندا كەلەرمىن بە؟ مەنىڭ ويىمشا، قازىر جاستارعا ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان كوپ كومەك كەرەك. ويتكەنى سوڭعى كەزدە ولار نە ىستەپ، نە قويارلارىن بىلمەي، ابدىراپ قالعانداي كۇي كەشۋدە. بۇل – ءبىلىم سالاسىنا دا قاتىستى جايت. مىسالى، قازىرگى كەزدە اشىلىپ جاتقان اقىلى وقۋ ورىندارىنان كوپ نارسە جوق، بىراق سولاردىڭ لايىقتى دەڭگەيدە ءبىلىم بەرىپ جاتقانى سيرەك. انا ءتىلدىڭ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسكەن ەمەس. سول سياقتى، ءبىز تاربيە سالاسىن دا كوپ بوساڭسىتىپ الدىق. اسىرەسە، قىزدار تاربيەسىن... تاستاندى بالالاردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگىن دە مەن وسىنىڭ سالدارى دەپ ويلايمىن. قازىر باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ورال پەدكوللەدجىندە ءدارىس وقىپ ءجۇرمىن. جۇرگەن جەرىمنىڭ بارىندە قىزدارعا: «ەرتەڭ قانداي ماماندىقتى تاڭداپ، قىزمەتكەر بولساڭدار دا، سەندەر ەڭ اۋەلى بولاشاق انا ەكەندىكتەرىڭدى ۇمىتپاڭدار» دەپ ايتامىن. تۇسىنەتىندەرى تۇسىنەدى، بىراق سەلت ەتپەستەن، وزىڭە شىنى كوزىمەن قاراپ وتىراتىندار دا جەتىپ ارتىلادى.

ءوز بەتىممەن رەسەيمەن شەكتەسەتىن اۋىلداردى ارالاپ، ەل-جۇرتپەن كەزدەسۋ وتكىزىپ ءجۇردىم. ەشكىمنەن ءبىر تيىن سۇراعان ەمەسپىن. انا ءتىلدى ايتامىن. العاشقى كەزدەرى ءتىل، ءدىل، ءدىن ماسەلەلەرىنە بايلانىستى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىمەن مەن بارماعان اۋديتوريا، مەن كىرمەگەن كەڭسە قالماعان شىعار. ءتىپتى، بانكتىك قۇرىلىمدارعا دەيىن كىردىك. كەشقۇرىم ۇيگە كەلگەندە تاماعىم قىرىلداپ، ءبىتىپ قالاتىن. قازىر ورال ءوڭىرى ەداۋىر قازاقىلانىپ قالدى.

نەگىزگى، قازاقتىڭ و باستا كەلە جاتقان تاربيەسى – دۇرىس تاربيە. ماسەلەن، «شىلىم شەكپە، اراق ىشپە، وتىرىك ايتپا، قيانات جاساما، قۇدايدان قورىق. اللا ءبارىن كورىپ تۇر، ءوزىڭنىڭ الدىڭا كەلمەسە، بالاڭنىڭ الدىنا كەلەدى» دەگەن قاراپايىم عانا ناقىلداردا قانشاما ۇعىم جاتىر! قازىر بىزگە اناعان ۇرىنىپ، مىناعان ۇرىنىپ قاجەت ەمەس. بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ سوناۋ ساق، عۇن داۋىرىنەن تامىر تارتقان تاربيەسىنەن ارتىق فيلوسوفيا جوق.

«ءتىلىن بىلمەگەن ۇلتىنىڭ قاسيەتىن تاني المايدى»

اۆتورى ەسىمدە جوق، باستاۋىش مەكتەپتە «انا تىلىنەن» «جامان جولداس» دەگەن شاعىن اڭگىمە وقىعانبىز. ەكى دوس كەلە جاتسا ورماننان ايۋ شىعادى. بىرەۋى جۇگىرىپ بارىپ اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ كەتەدى دە، بىرەۋى جۇگىرە الماي جەرگە جاتا قالادى. ايۋ ولگەن ادامدى جەمەيتىنىن ەستىگەن ول دەمىن الماي شىدايدى. بالپاڭداعان ايۋ جاتقان جىگىتتى يىسكەپ ءوز جونىنە كەتكەسىن، جولداسى اعاشتان ءتۇسىپ كەلىپ: «ول سەنىڭ قۇلاعىڭا نە سىبىرلادى؟» – دەپ سۇرايدى. «جولداسىڭ جامان ەكەن، ەندىگارى قيىن كەزدە تاستاپ قاشاتىن وندايلارمەن دوس بولىپ، جولعا شىقپا دەدى»، دەيدى. اڭگىمە مازمۇنى وسى عانا، بىراق بالا كوڭىلگە قاتتى اسەر ەتەدى دە ەستە ۇزاق ساقتالىپ قالادى ەكەن. بۇگىن مەنىڭ سانامدا جارتى عاسىر بۇرىن وقىعان «جامان جولداس» وقيعاسى قايتا قىلاڭ بەردى.

«جامان جولداس»، بالكىم، بۇگىنگى وقۋلىقتان ءتۇسىپ تە قالعان شىعار، ال «اياز بي» ەرتەگىسىن باستاۋىش سىنىپتا ءوتىپ كەتۋ قيانات. سول ساعاتتا اۋىرىپ قالعان وقۋشى ونى مۇلدە ۇقپاي كەتەدى. قازاقشا وقىماسا تىپتەن وكىنىشتى. «اياز بي» ەسەيگەن كەزدە، اسىرەسە باسشى قىزمەتكە باراتىن كەزدە ەرەسەكتەرگە وقىتاتىن ەرتەگى. ۇلتتىق مەكتەپتە وقىماعاندار، بالكىم، الەم ادەبيەتىنەن پايدالى نارسەنى كوبىرەك الار، ول ءوزىنىڭ ءتول تاربيەسىنەن اقسايدى-اق. اياز ءبيدىڭ كونە تونىن ءىلىپ قويۋدىڭ ءوزى ساباق، وياسىز ونى دا ۇقپاسى انىق. «اشتا جەگەن قۇيقاڭدى توقتا ۇمىتپا» دەگەندى سوزبە-ءسوز اۋدارىپ بەرسەڭ، ورىس ءتىلدى باسشى ونى تۇسىنبەيتىنى انىق. باياعىدا مۇجىگەن باستى نەگە مەن ەسىمدە سونشا ساقتاۋىم كەرەك دەپ تاڭ قالۋى ابدەن ورىندى بولار ەدى. قازاق حالقى تاريحىندا اشتىق پەن قۋعىن كورگەنىن، ونىڭ ۇلتتىق قاسىرەتى مەن قايعىسىن تۇسىنبەگەن ادام تىلىندەگى مازمۇندى ءسوزىن دە ۇقپاسى تۇسىنىكتى. كەدەيدىڭ بالاسى اشتان ءولىپتى دەگەندى ەستىگەن باي بالاسى ول نەگە قۋىرداق جەمەدى ەكەن دەپ تاڭدانىپتى دەسەدى. سول سياقتى ورىس مەكتەبىندە وقىعاندارعا «باتالى قۇل ارىماستى» تۇسىندىرە الماعاندىقتان، قازىرگى ۇرپاقتىڭ قاتىگەزدىگىنە كۋا بولىپ وتىرعان جوقپىز با؟ ەندەشە، باتا مەن قارعىستى ايىرىپ تۇسىنبەگەن ۇرپاق وبال، ساۋاپ، قيانات ءسوزىن دە اۋدارمادان بىلەدى. ەندەشە، انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى دەپ شىرقىرايتىندار ارلى ازاماتى، اياۋلى قىزى بار ەل بولۋدى اڭسايتىن ۇلى سەزىمدى جوقتاۋشىلار دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك قوي. كوشە تولى قاتە جازۋعا نامىستانبايتىندار دا ءتىل بىلمەيتىندەر ەمەس پە؟ ءالى كۇنگە ورىس مەكتەبىنە بالا سۇيرەپ جۇرگەن دە سولار. نەگە دەپ سۇراساڭىز، ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم بار دەيدى. سوناۋ ساق زامانىنان كەلە جاتقان ءوز ۇلتىڭنىڭ، تاربيەسى مەن تىلىندە «ساۋات» جوق دەگەندى كىم دالەلدەيدى؟ پيتەردەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن كەمە جاساۋ ءىسىنىڭ شەبەرى بولعان قازاق جىگىتى اراقتان ولسە، ونىڭ ساۋاتىنان نە پايدا؟ ماسكەۋدە ۇلتتار ءتىلى ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن قازاق قىزى ورىستان تۋعان بالاسىن جەتەلەپ، اتا-اناسىنان بولەك تاماقتانىپ جۇرسە، ونىڭ ساۋاتىنان نە پايدا؟

قازاق ءتىلىن، بابا ءداستۇرىن بىلمەيتىندەر «ار»، «جان» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەيدى دە. مۇنى ءبىز بەسىكتە ۇيرەتۋىمىز كەرەك ۇرپاققا. اتا-بابا سالتىن ايتا وتىرىپ، «قىزىم، قىز نامىسىن ۇلتتىڭ ساقتا; ۇلىم، ۇل نامىسىن ەردىڭ ساقتا; كەلىنىم، اتا سالتىن ساقتا» دەگەن اڭگىمە وتباسى، وشاق قاسىنان بەرىلەر تاربيە. ولاي بولسا، ۇلتتىق ءتىل – ۇلتتىق تاربيە كوزى ەكەنىن ەسىمىزدەن شىعارماساق دەيمىن.

نۇرسۇلتان مىقتىباي، جۋرناليست

Abai.kz