بيىل ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 74 جىلدىعى اتالىپ وتكەلى وتىر. ول سوعىس ادامزات تاريحىنا ءوزىنىڭ وشپەس قاندى ءىزىن قالدىردى. ورتاق وتان ءۇشىن ورتاق جاۋعا – قانقۇيلى فاشيزمگە قارسى كۇرەستە قانشاما بوزداقتار مەرت بولىپ، انا ۇلىنان، ايەل جارىنان، بالا اكەسىنەن ايىرىلدى، ونىڭ زاردابى بىردە-ءبىر وتباسىن اينالىپ وتكەن جوق. مايدان دالاسىنان نەشەمە سان جاۋىنگەرلەر مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالدى. سوعىس سالدارىنان كەڭەستىك وداق قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ دامۋ ءۇردىسى تەجەلىپ، حالىق شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. بۇل تۇرعىدا ايتار ءسوز از ەمەس.

ءيا، ۋاقىت بارىنە ەمشى... دەسەك تە ءبىز وتكەنىمىزدى ۇمىتپاي ەستە ۇستايتىن، بارىمىزدى باعالاي بىلەتىن حالىقپىز. سوندىقتان جەڭىس سولداتتارىنىڭ كوزى ءتىرىسىن قۇرمەتتەپ، باقيلىق بولعاندارىنىڭ رۋحىنا زيارات ەتەمىز. تومەندە ءبىز ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىس-فاشيستەرىنە قارسى كۇرەستە اڭىز ادامعا اينالعان پارتيزانمەن بولعان كەزدەسۋ جونىندە ءسوز ەتپەكپىز.

ءالى ەسىمدە 1989 جىلدىڭ جەلتوقسان ايى بولاتىن. مەن ول كەزدە جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىنداعى، «المالى» كەڭشارىندا پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ قىزمەت ىستەپ جۇرگەنمىن. ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا كەلگەنىمدە كابينەتتەگى قىزمەت تەلەفونى «شىرىلداپ» قويا بەردى. تۇتقانى كوتەرگەنىمدە ارعى جاقتان: «قورداي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا بولىمىنەن عوي. سىزدەرگە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان تۆورچەستۆولىق ءىس-ساپارمەن پارتيزان-جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ بارا جاتىر. كۇتىپ الىپ، ودان ءارى وقىرماندارمەن كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرىڭىزدار» دەدى. شىنى كەرەك، پارتيزان قايسەنوۆتىڭ اتى اتالعاندا ابدىراپ قالدىم. بۇكىل وداققا تانىمال قاھارمان پارتيزانمەن كەزدەسۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت دەگەنمەن، ال ونىڭ ارعى جاعىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تە تۇرعان ەدى. سوعىس سۇراپىلىن كورگەن مايدانگەردىڭ مىنەزى دە قاتال شىعار، ال ءبىز قوناق كۇتۋدە ونىڭ ويىنان شىقپاي جاتساق قالاي بولار ەكەن دەگەندەي ويلار الاڭداتپاي قويمادى. دەگەنمەن ارتقا شەگىنەرگە جول جوق، تاۋەكەل دەپ الدىن الا قوناق كۇتۋگە بايلانىستى دايىندىقتارعا بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتىك.

سونىمەن ولار ۇيگە كەش تۇسە كەلدى. جولاي باسقا اۋىلدارعا دا بۇرىلعان بولۋى كەرەك. العاشقى كورگەننەن-اق بايقاعانىم، قاسىم اعانىڭ ءجۇزى جىلى، ءارى ءوزى سابىرلى ەكەن. قازاقتىڭ حاس باتىرلارىنا ءتان ءتۇر-تۇلعاسىنىڭ ءوزى سوناۋ الماعايىپ كەزەڭدە پارتيزان وتريادتارىنىڭ كومانديرلىگىنە سۇرانىپ-اق تۇرعانداي ەدى. قاسىم اعا وزىمەن بىرگە اقىن ءىنىسى ەسلام زىكىباەۆتى ەرتە كەلىپتى. «ادام سويلەسكەنشە، جىلقى كىسىنەسكەنشە» دەمەكشى، ءا، دەگەننەن-اق ءبىز ولارمەن بۇرىننان تانىس ادامدارداي سويلەسىپ كەتتىك.

ءبىر كەزدە ءبىز وتىرعان قوناق بولمەگە الماتىلىق مەيماندارعا بەيتانىس جىگىت اعاسى كەلىپ كىردى. ول قاسىم اعادان باستاپ بارىمىزبەن قول الىسىپ امانداسىپ جانىمىزعا جايعاستى.

- بۇل كىسى تەلتاي ەسپەروۆ دەگەن ازامات، - دەدىم مەن ونى تانىستىرىپ.– مەنىڭ كەنەن اۋىلىندا 10 جىل بىرگە وقىعان كلاستاسىم روزانىڭ كۇيەۋى. وعان بىرگە بولايىق، سىزدەرمەن تانىسسىن، اڭگىمەلەرىڭىزدى ەستىسىن دەپ ارنايى شاقىرعان ەدىم، - دەدىم مەن.

اڭگىمە بارىسىندا «المالى» دەپ (قازىر قاراساي باتىر اۋىلى) اتى ايتىپ تۇرعانداي بۇل كەڭشار نەگىزىنەن الما وسىرۋمەن اينالىساتىنىن، باس-اياعى 1700 گەكتاردان اسا الما باعى باستى تابىس كوزى ەكەنىن، ال سول جەمىس اعاشتارىنىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىنە كەڭشاردىڭ باس گيدروتەحنيگى وسى تەلتاي جەتەكشىلىك ەتەتىنىن تىلگە تيەك ەتتىم.

- قاسىم اعا، ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز، - دەپ سۇرادىم ەت جەلىنىپ بولىپ، سونان كەيىنگى شايعا دەيىنگى ۇزىلىستە. ول تەرشىگەن ماڭدايىن بەت ورامالىمەن ءسۇرتىپ، بىزگە كۇلىمسىرەي قاراپ جايلاپ جاۋاپ بەردى.

- ءبارى ويلاماعان جەردەن بولدى. سوعىستا باستان كەشكەن، كوزىم كورگەن وقيعالاردى قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەيىنشى دەپ ورىس تىلىندە «جاس پارتيزاندار» دەگەن اتپەن العاشقى تىرناقالدى شىعارمامدى جازدىم. ول 1954 جىلى كىتاپ بولىپ باسىلىپ، لەزدە تارالىپ كەتتى. بۇل تىرلىگىم مايدانگەر دوستارىما قاتتى ۇنادى. ولار: «توقتاما، تاعى دا جازا بەر» دەپ دەم بەردى. مەن سوعىس تاقىرىبىنا ودان ءارى قالام تارتىپ، «دنەپردە»، «پارتيزان سوقپاقتارى»، «يلكو ۆيترياك»، «پەرەياسلاۆ پارتيزاندارى»، «اجال اۋزىنان»، «جاۋ تىلىنداعى بالا» جانە باسقا دا اڭگىمە، پوۆەستەرىمدى جازدىم، - دەدى ول.

اۋدان ورتالىعى مەن ءبىز تۇرعان اۋىلدىڭ ارا قاشىقتىعى 100 كيلومەتر. قوناقتار ۇزاق جول ءجۇرىپ شارشاپ كەلگەنىنە قاراماستان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىرىپ وتە كوڭىلدى وتىردى.

قاسىم اعا اڭگىمە ۇستىندە جازعان كىتاپتارىنىڭ اتاۋلارىن ايتقانى بولماسا سوعىس تاقىرىبىن مۇلدەم ءسوز ەتكەن جوق. ءبىز دە كەشەگى قيىن-قىستاۋ كۇندەردى مايدانگەردىڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ جۇرەگىن اۋىرتۋدى ءجون كورمەدىك.

سونىمەن وقىرماندارمەن كەزدەسۋ كەلەسى كۇنى اۋىلداعى المالى ورتا مەكتەبىندە ۇيىمداستىرىلدى. ءماجىلىس زالىنا جينالعان جوعارى كلاسس وقۋشىلارى، مۇعالىمدەر مەن اتا-انالار قاھارمان مايدانگەردى كوزبەن كورىپ، ونىڭ پارتيزاندىق جورىقتاردا ەرلىككە تولى باستان كەشكەن وقيعالارىن قىزىعا تىڭداپ، سۇراقتارىن قويىپ، جاۋاپتارىن الدى.

- مەن جان بەرىسىپ جان الىسقان كەشەگى قان مايداندا جۇرگەندە وسىنداي بەيبىت كۇننىڭ ۇرپاعىمەن كەزدەسەم دەپ ءوڭىم تۇگىلى تۇسىمدە دە كورگەنىم جوق. سوعىس باستالعان 1941 جىلدان ءارى ماسكەۋدەگى ارنايى اسكەري بارلاۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپتى بىتىرە سالا 23 جاسىمدا جاۋ جايلاعان ۋكراينا جەرىنە ۇشاقتان پاراشيۋتپەن ءتۇسىرىلىپ، نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى پارتيزاندىق ءىس-قيمىلعا كىرىستىك. پارتيزاندىق وتريادقا جەتەكشىلىك ەتتىم. سوعىس مايدانىنداعى جورىقتارىمىز ودان ءارى مولداۆيا، رۋمىنيا، چەحوسلوۆاكيا جەرلەرىندە جالعاسىپ، جاۋ تىلىندا فاشيستەرگە وراسان سوققىلار بەردىك. بىزگە ولار قانداي قاتىگەزدىك كورسەتسە سونىسىنا قاراي وزدەرى دە لايىقتى جاۋابىن الدى. قازىر سول وق پەن وتتىڭ ورتاسىنداعى كۇندەردى ەسكە الۋدىڭ ءوزى جۇرەگىڭدى سىزداتىپ، كوڭىلىڭدى قۇلازىتىپ جىبەرەدى. سوعىس ادامداردى قىرىپ-جويۋدىڭ ءتاسىلى، ونىڭ قاسىرەتى وراسان. سىزدەرگە تەك بەيبىت ءومىر تىلەيمىن، - دەدى ول ءسوزىنىڭ سوڭىندا.

كەزدەسۋدە اقىن ەسلام زىكىباەۆ جاڭا ولەڭدەرىن وقىپ، كوپشىلىكتى ءوزىنىڭ الداعى شىعارماشىلىق جوسپارلارىمەن تانىستىردى.

مەكتەپتەگى ءىس-شارا اياقتالعان سوڭ ولار ۇيگە كەلىپ تاماقتانىپ، ءبىراز تىنىعىپ الدى. ءبىر ساتتە كەزدەسۋ تۋرالى نە دەر ەكەن دەپ قاسىم اعانىڭ جۇزىنە قارادىم.

- اۋىل ادامدارىنىڭ كىتاپتى جاقسى وقيتىنى بايقالدى. وقۋشى بالالاردىڭ بەلسەندىلىگى وتە ۇنادى، - دەدى ول.

سونداي-اق ول كىسىگە ءبىزدىڭ وتباسىمىز دا ۇناعان سياقتى. قاسىم اعا جولعا شىعار الدىندا سورەدەگى كىتاپتاردى قاراپ ىشىنەن بىرەۋىن قولىنا الدى. ۇلى اقىن ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعىن تاڭداعانىن سىرتقى مۇقاباسىنان بىردەن بايقادىم. ول قولىنداعى قالامىمەن مۇقابانىڭ ىشكى تازا بەتىنە، تىلەگىن جازىپ كىتاپتى قولىما بەردى.

وقىپ كورسەم: «بالالارىم اسكەن، ۇلتۋعان! زور باقىتتى قازاقتىڭ ۇلكەن دە، سالتاناتتى شاڭىراعىن كوتەرىڭدەر!  پارتيزان قايسەنوۆ. 20.12.89 وزدەرىڭنىڭ ۇيلەرىڭدە» دەپ جازىپتى. سوسىن قالتاسىنان كىشكەنە عانا قاعازداعى مەكەن-جاي دەرەكتەمەسىن (ۆيزيتكاسىن) شىعارىپ قولىما ۇستاتىپ جاتىپ ريزاشىلىق كوڭىلدە:

- اينالايىندار، الماتىعا جولدارىڭ تۇسسە ۇيگە كەلىڭدەر. مىنا قاعازدا مەكەن-جايىمىز تولىق كورسەتىلگەن، - دەدى. (سول بويدا ءبىز قاسىم اعانىڭ ۇيىنە بارا الماعانىمىزعا، قارىم-قاتىناستى جالعاي الماعانىمىزعا ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەمىز).

سول كۇنى ءتۇس اۋا الماتىلىق مەيماندار كەڭشاردان بولىنگەن اۆتوكولىكپەن اۋدان ورتالىعىنا ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز «ءبىر كۇن بىلىسكە قىرىق كۇن سالەم» دەگەندەي قيماستىق اسەردە قالا بەردىك. قولىمىزدا قازاقتىڭ ەرجۇرەك باتىرىنىڭ قولتاڭباسى مەن مەكەن-جايى كورسەتىلگەن تىلدەي قاعازى قالدى. ولار ۋاقىت وتە كەلە ءبىزدىڭ وتباسىمىز ءۇشىن قۇندى ەسكەرتكىشكە اينالدى. قاسىم اعامەن بولعان كەزدەسۋ ارادا 30 جىل وتسە دە كوز الدىمدا. ۇمىتىلا دا قويماس...

ءتۇيىن ورنىنا

سوعىس جىلدارى ۆاسيا دەگەن اتپەن بۇكىل ۋكرايناعا تانىلعان قازاقتىڭ حاس باتىرى قاسىم قايسەنوۆ وسى ەلدىڭ قولباسشىلىق وردەنى «بوگدان حمەلنيتسكي»، سونىمەن قاتار «چەحوسلاۆاكيا پارتيزانى»، ءىى، ءىىى دارەجەلى «ۇلى وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن، باسقا دا كوپتەگەن مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن 1995 جىلى 24 ساۋىردە قاسىم قايسەنوۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعى جانە ارميا پولكوۆنيگى اسكەري شەنى بەرىلدى. 2003 جىلى حالىقارالىق ا.فادەەۆ اتىنداعى سىيلىق جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باۋىردان مومىشۇلى اتىنداعى سىيلىعى تابىس ەتىلدى. قاھارمان جازۋشى 2006 جىلى 88 جاسىندا قايتىس بولدى.

اسكەن باتىشەۆ، زەينەتكەر

Abai.kz