تاريحتاعى كولەڭكەلى كۇندەر تىزبەگى تىم ۇزاققا سوزىلىپ شۇباتىلىپ جاتىر. سوناۋ 1945 جىلدىڭ كوكتەمىندەگى ۇلان-اسار تويدىڭ ءوزى سول كولەڭكەنىڭ قاپتالىندا قالىپ بارادى. قاندى قىرعىننىڭ اياعى قىزىل جالاۋدىڭ جەلبىرەگەنىمەن تامامدالعان-دى. سول ءبىر قىرعىندا قىزىل جالاۋداعى تۇسكە قانشاما باتىردىڭ قانى ءسىڭدى ەكەن؟ ونىڭ ىشىندە قانشاسى قازاق؟

قازىر ورنىندا بار وڭالعان زامان. ۇرپاقتان ۇرپاق ءوستى. وتكەن كۇن بولماعانداي مامىراجاي تىرلىك كەشىپ جاتىرمىز. سان مىڭداعان جانداردىڭ ءبىر جەڭىس يدەياسىنا توپتاسىپ، تالماي قىزمەت ەتكەنى ۇمىت. قىرشىن قيىلعان جاندار دا كومەسكىلەنىپ سانامىزدىڭ كۇنجيەگىنە باتىپ بارادى. قازىر تەك رەسەيدىڭ سىڭارجاق يدەولوگياسىمەن ۋلانىپ، ءوز باتىرلارىمىزدى ىزدەمەيتىن، ولار تۋرالى جازبايتىن بولدىق.

راس. جىلدار ديىرمەنى شىر اينالىپ، بىزگە تاۋەلسىزدىك سىيلادى. تاعدىرىمىزعا جازىلعان تاۋقىمەتتى تاعدىردىڭ اقىرعى نۇكتەسى قويىلدى.

ەتەك-جەڭىمىزدى جىيعالى كولەڭكەلى تاريحتىڭ كۇڭگەيىنە بەتتەگىمىز كەلدى.

سول كۇنگەيدەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ءار كۇنىنە ۇڭىلگىمىز كەلدى.

سول قيان-كەسكى ۇرىستاردا وتان ءۇشىن وپات بولعان باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىگىمەن ماقتانعىمىز كەلدى.

سوعىستان جادىگەرلىككە قالعان سارى-الا قاعازدارعا ۇڭىلدىك. تاۋ-تاۋ قۇجاتتاردىڭ ءيىسى سوناۋ 1915-1945 جىلدارداعى ءار كۇندى كوز الدىمىزعا ەلەستەتتى. ويلانىڭىزشى، سول كۇندەردىڭ جادىگەرىندەي جانداردىڭ ءوزى سيرەپ، بىتۋگە تايادى. تاعى دا توزىعى جەتكەن ارحيۆ قاعازدارىنا ۇڭىلدىك. ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا جامبىل اتامىزدىڭ جىرىنداي تىزبەكتەلگەن كوپ باتىردىڭ ىشىنەن دارالانىپ جاس باتىر ىبىرايىم مەرگەننىڭ كەسكىنى تۇرىپ الدى. ول جاۋدىرعان ءاربىر وق قازاقتىڭ قانداي باتىر حالىق ەكەنىن وزگەلەرگە ۇعىندىرىپ جاتقانداي اسەرگە بولەدى. بىزگە 281 ءفاشيستى جەر جاستاندىرعان مەرگەن ءوز بيىگىنەن قاراپ تۇر. بىراق، حالقى ءۇنسىز وتىرعانداي ما، قالاي ءوزى؟.

قاراقتارىم، وقىدىم!

حاتتارىڭدى ارناعان،

باتىرلىقتى توقىدىم،

بۇرىن قۇلاق شالماعان،

نەشە الۋان ەل وتكەن،

مۇنداي ەرلىك بولماعان،

قاھارىڭ جەر تەربەتكەن

قايرات بەرگەن سول ماعان،

بايمۇرزين مەن بۇرىشەۆ،

جاۋعان وقتان تايماعان،

تانكتەرمەن ۇرىسىپ،

ناجاعايشا ويناعان،

ىبىرايىم، مىرزاباي،

جاۋ قىرۋعا تويماعان…

جاكەڭ جارىقتىقتىڭ (جامبىل جاباەۆ) وسى ولەڭىن وقىعان جان بار ما ارامىزدا قازىر. وقىسا، وسىنداعى ىبىرايىمدى بىلەر كىم بار؟ تارقاتىپ كورسەك، الەتىمىزشە...

تۇلپاردى تۇياعىنان تانىعان…

راس. ءبىز تولاعاي سىندى تاۋ قوپاراتىن ءبىر ۇلدى اڭساعان ەلمىز. قوبىلاندى مەن الپامىستاي اردا تۋعان ازاماتتارعا زار بولعان ۇلتپىز. ارينە، الىپ انادان تۋادى. ونداي ۇلدى قازاقتىڭ التىن قۇرساقتى انالارى دۇنيەگە سان مارتە اكەلگەن. سوندا دا، ءالى كۇنگە قوعامىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلەتىن باتىر ۇلدى اڭسايمىز. ءبىر قىزىعى، ونداي جاندار ورتامىزدا ءجۇرۋى دە مۇمكىن. بولماسا، ولگەننەن سوڭ عانا ونىڭ الپامىستىعىن (التىنبەك پەن زامانبەك مىسالىن الىڭىز) مويىندايمىز. قوعامى جەلكەسىنەن مىلتىق اتقانداي، ولگەننەن كەيىن دە ەسكەرمەي قوياتىن قوبىلاندىلارىمىز جەتكىلىكتى. سونداي ەسكەرۋسىز وعلاننىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ ەدى. ىبىرايىمنىڭ باتىرلىعى سوناۋ سوعىس جىلدارى مايدانداعى ساربازداردىڭ جامبىل جاباەۆقا جازعان حاتىندا بىلاي كورسەتىلىپتى:

«قىراعى قىردىڭ قىرانى،

دالانىڭ ور قويانى،

تاۋدىڭ جۇيرىك بۇلانى،

نەمىستەردى ەكى ءجۇز،

وتىز توعىز ولتىرگەن

سۇلەيمەنوۆ ىبىرايىم

قازاقتىڭ باتىر ۇلانى».

ارينە، بۇل جىر. جىرعا تاتيتىن ىبىرايىمنىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءيىر-قيىر جولدارى نە دەيدى؟ ءبىز الەتىمىزشە سونى جىرلاعىمىز كەلەدى.

ىبىرايىم 1911 جىلى سارىسۋ اۋدانىنىڭ، «قىزىل كۇنشىعىس» ۇجىمشارىندا (قازىرگى بايقادام كەڭشارى) تۋعان. سوعىسقا اتتانعانعا دەيىن جامبىل اۋدانىنداعى جامبىل متس-ىندە تراكتورشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. 1941 جىلدىڭ كۇزىندە جامبىل قالاسىنان اسكەرگە شاقىرىلىپ، الماتىعا جونەلتىلگەن. وندا 100-ءشى جەكە اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىنىڭ 2-ءشى باتالونىندا مەرگەندىككە شىنىققان. كومانديرى كاپيتان ف.ۋشاكوۆ، كوميسسارى كاپيتان ر.اشكەەۆ بولعان. سول كەزدىڭ وزىندە ف.ۋشاكوۆ ىبىرايىمنىڭ باتىرلىعىن تانىپ:

«ءبىزدىڭ سۇلەيمەنوۆكە ەشكىم تەڭ كەلمەيدى. وتان سوعىسىندا قازاقتا سۇلەيمەنوۆتەن اسقان مەرگەن جوق. ءبىزدىڭ سۇلەيمەنوۆ سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى بولادى»، — دەپتى. ۇستازدان وسىنداي باعا العان ىبىرايىم باتىر 1941-42 جىلدىڭ قىسىندا ماسكەۋ تۇبىندە قورعانىس شەبىندە اتتانادى.

ءيىر-قيىر جولدار…

بريگاداعا م.ي.كالينين مەن رەزەرۆ مايدانى سوعىس كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ك.ف.تەلەگين «قىزىل تۋ» تاپسىرادى. الدىڭعى قاتارعى وفيتسەرلەر مەن اسكەرلەردىڭ كەۋدەسىنە «وتليچنيك رككا» دەگەن توسبەلگى تاعادى، سول توسبەلگىنىڭ ءبىرى ى.سۇلەيمەنوۆكە بەرىلەدى. وسىدان كەيىن 100-بريگادا كالينين مايدانىنىڭ قۇرامىندا پسكوۆ وبلىسىنىڭ جەرىن ازات ەتۋگە قاتىسادى. ونداعان ەلدى-مەكەندەردى قان كەشىپ ءجۇرىپ ازات ەتەدى. پريەزدوۆو، دروزدوۆو، تروينيا، پلەحانوۆو جانە ت.ب. مولووي تۋد دەرەۆنياسى ءۇشىن بولعان جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاسقا قاتىسادى. وسى ۇرىستا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ 79 ءفاشيستى جەر جاستاندىرعانى ءۇشىن «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالادى. ۆەليكيە لۋكي تۇبىندەگى شايقاستاردا ءبىر ءوزى 60 ءفاشيستى جانە جويادى. وسى ەرلىگى ءۇشىن «قىزىل جۇلدىز» وردەنى بەرگەن.

سول كەزدە 239 ءفاشيستىڭ كوزىن جويعان سۇرمەرگەنگە ارنالىپ، «فرونتوۆيك» گازەتىنىڭ 1943 جىلعا 10 ناۋرىزىنداعى سانى جارىق كورەدى. وسىلايشا ىبىرايىمنىڭ باتىرلىعى بۇكىل مايدانعا جاريا بولدى. ودان ءارى قاراي جىلجىعان باتىرلار نەۆەل قالاسى ءۇشىن شايقاستى. وسى شايقاستا نەمىستىڭ 42 اسكەرىن و دۇنيەگە اتتاندىرىپ، باتىر قازاق ىبىرايىم ەرلىكپەن قازا تابادى. بۇل قازان ايىنىڭ 15 جۇلدىزى ەدى.

نەۆەلدىكتەر ىبىرايىمدى ءالى قۇرمەتتەيدى

ىبىرايىم باتىر جايلى دەرەكتەردى قاراپ وتىرساڭىز ءبىراز جايلارعا قانىعاسىز. ىبىرايىمنىڭ اتىندا سوناۋ نەۆەل قالاسىندا كوشەنىڭ اتى بەرىلىپتى. ىبىرايىممەن قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆا، قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ بىرگە سوعىسىپتى. ونىڭ ارپالىستى جولدارىنىڭ اقتىق نۇكتەسى دە وزگەشە قويىلعان. نەۆەل قالاسىندا قازاقتىڭ ماقتانىشى مانشۇك ەكەۋى ءبىر كۇندە وپات بولعان. قايعىنىڭ قارا بۇلتى قازاقتىڭ ەكى اپتال ازاماتىنىڭ ءجۇزىن جاپقان. اجال ەكەش، اجال دا ءبىر ۇلتتىڭ قوس ماقتانىشىن ءبىر كۇندە الىپ كەتكەن. بۇل جونىندە جامبىل وبلىستىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسىنا الماتى قالاسىنىڭ اۋەزوۆ اۋداندىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى احمەتقازى بۋلاتوۆتىڭ جازعان حاتى ايتادى.

ول حاتتا:

«1941 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا الماتىدا 100-ءشى دەربەس قازاقتىڭ اتقىشتار بريگاداسى قۇرىلدى. سونىڭ 2-ءشى باتالونىنىڭ كومانديرى ف.ۋشاكوۆ، شتاب باستىعى و.سىرلىباەۆ بولاتىن. مارقۇم ىبىرايىم وسى بريگادانىڭ سنايپەرلەر بولىمىندە بولدى. جاتتىعۋ كەزىندە كومانديرىمىز سۇلەيمەنوۆتى ءجيى ماقتاپ، «مەرگەن بولساڭ، سۇلەيمەنوۆتەي بول» دەۋشى ەدى. ىبىرايىم سوعىس ادىستەرىن — شابۋىلدا دا، قورعانىستا دا، بارلاۋدا دا دالدىكپەن، اقىلمەن ورىندايتىن. ول ءوزى الپامساداي دەنەلى، قىزىل شىرايلى، كوپ سويلەمەيتىن سالماقتى، مىنەزى قاسىنداعى جاۋىنگەرلەرگە ۇلگى ەدى.

ءبىزدىڭ بريگادا اپرەلسكوە، پوگورەلوە، گوروديششە، ستاريتسا جانە ت.ب كوپتەگەن ەلدى-مەكەندەردى باسىپ، جاياۋ اۋىر جورىقتاردى باستان وتكەردى. 1942 جىلدىڭ ىزعارلى كۇزىندە سوليجاروۆو مەن رجەۆ اراسىندا مايداننىڭ الدىڭعى شەبى جاۋدىڭ قىستىق بەكىنىسىنە كەلدىك. 39-شى ارميانىڭ قۇرامىندا بولدىق. كەلگەن بەتتە 12 بەكىنىس ەلدى-مەكەنىن بوساتتىق. وسى بەكىنىستەردى بۇزۋدا ىبىرايىمنىڭ ەڭبەگى كوپ بولدى.

پۋلەمەت پەن جابىق زەڭبىرەكتەردى العا باستىرماي تۇرعان كەزدە ولاردى دالدىكپەن اتىپ، كوزىن جويىپ باتالونعا جول اشىپ وتىردى. وسىدان باستاپ، ونىڭ ەرلىگى كۇن ساناپ ارتا بەردى. ەكى يىعىنا ەكى ۆينتوۆكا، بىرەۋى سۆت، بىرەۋى بەساتار، وپتيكالىق پريبور، ەكى مەشوك، بىرىندە وق ءدارى، بىرىندە كەرەك-جاراعى بولۋشى ەدى. ورىستىڭ سىقىرلاعان سارى ايازىندا «ءوزىنىڭ اڭ اۋلاعان» كاسىبىمەن مەرگەندىك ەسەپ كنيجكاسىن تولتىرا باستاپ ەدى. ول ولتىرگەن جاۋ 50-دەن اسىپ كەتتى، ونىڭ ەڭبەگى «زا بوەۆىە زاسلۋگي» مەدالىمەن اتاپ ءوتىلدى. مارقۇمنىڭ اتاعى ەكىنشى — كىشى ستالينگراد دەپ اتالعان ۆەليكيە لۋكي قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا ەرەكشەلەنەدى. 15 تاۋلىككە سوزىلعان بۇل سوعىستا ولتىرگەن ءفاشيستىڭ سانىن 180-گە جەتكىزدى.

1943 جىلى اقپان ايىندا نەۆەل باعىتىنا شىقتىق. قازاننىڭ 14-ىنەن 15-ىنە قاراعان تۇنىندە ءبىزدىڭ بريگادا نەۆەل قالاسىنان 15 شاقىرىم قاشىقتىقتا جاتقان يزوچي ستانتسياسىن الۋعا بۇيرىق الدى. وسى ۇرىستا امال قانشا جاۋ سناريادىنىڭ جارىقشاعى تيگەن ىبىرايىم قازا بولدى.

وسى شايقاستا ارتتان كومەك جەتە قويماي، جاۋ ءبىزدى ءبىراز شىعىنعا ۇشىراتتى. مانشۇك مامەتوۆا سول كۇنى قايتىس بولدى. بىراق ونى سول ءتۇنى جەرلەي المادىق، مۇمكىندىك بەرمەدى. ەسىل ەر ىبىرايىمنىڭ دەنەسىن جەكە ارباعا سالىپ نەۆەل قالاسىنىڭ ورتاسىنا جەتكىزىپ زيراتقا قويدىق. نەۆەل قالالىق سوۆەتى باتىردى ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەردى. 1979 جىلى بارعاندا سول كوشەنىڭ بويىندا كەزدەسكەن ادامنان بۇل كوشەنىڭ اتىن الىپ تۇرعان كىم دەپ سۇراعانىمىزدا، «بىلەمىز وسى قالا ءۇشىن جانىن قيعان قازاقتىڭ اتاقتى مەرگەنى» دەدى. ال ءبىزدى وسى سوعىستان كەيىن تاراتىپ، بريگادادان ديۆيزيا جاساپ، باسقا فرونتقا اۋىستىرىپ جىبەردى. تاراپ كەتكەن سوڭ، مانشۇككە دە، ىبىرايىمعا دا جۇلدىز بەرىلمەدى. مانشۇككە 6 ايدان كەيىن م.عابدۋلليننىڭ جوقتاۋىمەن باتىرلىق بەرىلدى».

راس. بۇل حات تا ءبىراز دۇنيەنىڭ بەتىن اشادى. نەۆەل قالاسىندا ءبىر بۇرىلىس پەن ءبىر كوشەنىڭ اتى ىبىرايىمنىڭ اتىندا بولۋىنىڭ ءوزى ماقتانىش. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن شەندىلەر بەرمەگەنىمەن، سول تۇستا جەرگىلىكتى حالىق سۇلەيمەنوۆتى قۇرمەتتەپ ءوز قالاسىنان ءبىر كوشەنىڭ اتىن بەرگەن. ءالى دە قۇرمەتتەي بەرەرى ءسوزسىز.

رەسمي دەرەكتەر سويلەيدى

سوعىس كەزىندە تىلداعىلاردىڭ دا ەڭبەگى ەرەن بولعانى بارشاعا ايان. ءتىپتى، جامبىل اتامىزدىڭ «لەنينگرادتىق ورەنىم» اتتى جىرىن بالا كەزدە ءبىز دە جاتتاپ وستىك. توقساندى القىمداعان اقساقال ۇيىندە جاتىپ، جىرىمەن سوعىس دالاسىنداعى بالالارىنىڭ نامىسىن جانىعان-دى. ىبىرايىمنىڭ دا مايدانداس دوستارى جامبىل اتاعا حات جازىپتى. وعان جاۋاپ رەتىندە قارت اقىن ارناۋ جازادى. سول ارناۋ اسكەرگە كۇش بەرەدى. تىلدا ءجۇرىپ، جاۋمەن شايقاسقان جامبىلدىڭ جىرىنا ىبىرايىمنىڭ ەرلىگى دە ارقاۋ بولادى. بۇل ولەڭ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە، سونىمەن قاتار بارلىق مايداندىق باسىلىمداردىڭ بەتىندە جارىق كورەدى.

«تانكتەرمەن ۇرىسىپ،

ناجاعايشا ويناعان،

ىبىرايىم، مىرزاباي،

جاۋ قىرۋعا تويماعان…» — دەگەن جولداردى ءاربىر قازاق وقىدى.

ال 100-اتقىشتار بريگاداسى ءوز قۇرامىندا بولعان 3-تەگەۋرىندى ارميانىڭ سول كەزدەگى قولباسشىسى، ارميا گەنەرالى ك.ي.گاليتسكي ءوزىنىڭ «گودى سۋروۆىح يسپىتاني 1941-1944» دەگەن كىتابىندا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ ەڭبەگىن بىلاي دەپ اتاپ كورسەتەدى.

«زناكوميا مەنيا س ليچنىم سوستاۆوم…، ۆ چاستنوستي، پرەدستاۆيلي دۆۋح سنايپەروۆ — ستارشەگو سەرجانتا يبراگيما سۋلەيمانوۆا، ناگراجدەننوگو وردەنوم كراسنوي زۆەزدى، ي احماتا جۋماگۋلوۆا. نا سچەتۋ ۋ پەرۆوگو يز نيح بىلو 239 ۋبيتىح فاشيستوۆ، ۋ ۆتوروگو — 101». (يزداتەلستۆو «ناۋكا»، 1973, ستر. 152).

بريگادالىق گازەتتىڭ رەداكتورى بولعان قاسىم ءشارىپوۆ ءوزىنىڭ «قاتارداعى قاھارمان» دەگەن كىتابىنىڭ تۇتاس ءبىر بولىگىن «سنايپەر سۇلەيمەنوۆكە» ارنايدى («قازاقستان» باسپاسى، 1965, 135-153 بەتتەر). ال، «قارۋلاستار» اتتى كىتابىندا جوعارىدا كەلتىرگەن ف.ۋشاكوۆتىڭ سۇلەيمەنوۆكە ارناعان پىكىرىن بەرەدى. بۇل كىتاپتىڭ دا بىرنەشە بەتى ىبىرايىمعا ارنالعان («قارۋلاستار»، «جازۋشى» باسپاسى، 1986 ج. 166-180 بەتتەر).

كالينين مايدانىنا قارايتىن ءۇشىنشى تەگەۋرىندى ارميانىڭ سوعىس كەڭەسى (قولباسشى ارميا گەنەرالى گاليتسكي ك.ن) 1943 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ىبىرايىمدى سوعىستاعى اسقان مەرگەندىگىن، باتىرلىعىن باعالاي كەلىپ ونى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا لايىق دەپ جوعارى جاققا ۇسىنىس جاساعان. ارينە، مۇنداي اتاققا كىم كورىنگەندى ۇسىنا بەرمەيدى. ءۇش جۇزگە جۋىق جاۋدى جەر جاستاندىرعان باتىر بۇل اتاقتى الماي قالۋى مۇمكىن دەگەن وي ەشكىمنىڭ ساناسىنا دا كىرمەيدى. بۇل ۇسىنىس قابىلدانباي جاتىپ، سەنىمدى تۇردە ءۇشىنشى ارميانىڭ سوعىس كەڭەسى جامبىلدىڭ پارتيا، كەڭەس ورىندارىنا جەدەل حات جىبەرىپ، حاباردار ەتكەن. وسى قۋانىشتى حاباردى الىسىمەن مۇنداعىلار باتىردىڭ اكە شەشەسىن، وتباسىن، تۋعان تۋىستارىن قۋانتقان. جامبىل متس-نىڭ ۇجىمى ەستىگەن، ميتينگىلەر وتكەن، قۋانىشتى حابار تىل ەڭبەككەرلەرىن "قاجىرلاندىرعان"… سول كۇننەن باستاپ سۇرمەرگەن ىبىرايىم كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى بولىپ ماراپاتتالعان.

بىراق تا بۇل جاقسىلىق حاباردىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلماعان ەدى. 1943 جىلدىڭ 15 قازانىندا ورىستىڭ ەسكى قالالارىنىڭ ءبىرى نەۆەل ءۇشىن بولعان قاندى شايقاستا ىبىرايىم مەن مانشۇك مامەتوۆا ەكەۋى مەرت بولادى. قازاقتىڭ ەكى باتىرىنىڭ دەنەسى سول نەۆەل قالاسىندا جەرلەنەدى. باتىردىڭ ءولىمى جايلى جامبىل وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە 1943 جىلدىڭ كۇزىندە ارنايى حابار جىبەرىلەدى. وبكومنىڭ حاتشىسى ۇشاياقوۆ، وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ا.وتەۋلين، جامبىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى پروسولۋپوۆ، اۋاتكومنىڭ توراعاسى جىلقىباەۆتار سۇلەيمەنوۆتەردىڭ وتباسىنا قايعىلى قازانى ەستىرتەدى.

ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ ەرلىگىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن نەۆەل قالاسىنىڭ (رسفسر) اتقارۋ كوميتەتى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى قاراشا 1943 جىلعى 1 قاۋلىسىمەن ءبىر كوشەنىڭ، ءبىر بۇرىلىستىڭ اتىن سۇلەيمەنوۆ اتىمەن اتاعانىن جەتكىزەدى. ونان كەيىن جەرلەستەرى دە قاراپ جاتپاي، سارىسۋ اۋدانىنا قاراستى ءبىر ۇجىمشارعا، ءبىر اۋىلدىق كەڭەسكە، جامبىل اۋدانىندا ءبىر ۇجىمشارعا، جامبىل قالاسىندا ءبىر كوشەگە ىبىرايىم باتىردىڭ ەسىمىن بەرگەن. ىبىرايىمنىڭ اكە-شەشەسىنە جامبىل قالاسىنان ءۇي تۇرعىزىلعان.
سونىمەن ىبىرايىمنىڭ باتىرلىعىنا ارنالعان جارلىقتى كۇتۋمەن كوز سارعايادى. باتىردىڭ جالعىز قىزى ەرجەتىپ، اكەسىنىڭ داڭقى جايلى سۇراۋ سالا باستايدى. كسرو جوعارى كەڭەسى سوۆەتىنىڭ تورالقاسىنىڭ توراعاسى ك.ە.ۆوروشيلوۆتىڭ اتىنا 1957 جىلى حات جىبەرەدى (سوڭعى ەكىنشى حاتى 30.04.1958 جىلى جازىلعان). بۇل حاتتارعا ۇزاق تەكسەرىستەن سوڭ، جاۋاپ كەلەدى. كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ كادرلار جونىندەگى باس باسقارماسىنان كەلگەن جاۋاپتا (05.04.1958ج): «ارميا كەڭەسىنىڭ ۇسىنىسىن كالينين مايدانىنىڭ كەڭەسى سوۆەتى قولداماي ءبىر ساتى تومەندەتىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتاۋدى ۇسىندى. سونىمەن، كسرو جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ 04.06.1944 جىلعى جارلىعىمەن ى.سۇلەيمەنوۆ لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى» دەلىنگەن. 1943 جىلدىڭ شىلدەسىندەگى ۇسىنىس 1944 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىن قارالماعانىندا قانداي سىر جاتىر؟. بۇل تۇستا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن ەدى. بۇل ورايدا سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتى كىنالاۋدان وزگە ەشتەڭە جوق.

تاريحتاعى ادىلەتسىزدىك

مانشۇك مامەتوۆا مەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ ەرلىگىن ۇزبەي ايتىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەر-جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ جەڭىستىڭ 50 جىلدىعى قارساڭىندا جازعان ءبىر ماقالاسى قولىما ءىلىندى. سول جازبانى وقىپ وتىرىپ، جەڭىستى جاقىنداتۋ جولىندا قاسىقتاي قانىن، شىبىنداي جانىن اياماي جاۋمەن شايقاسقان كەشەگى ەرەسەن ەرلەردى ەسىمە الدىم ء(ازىلحان اتامشا ايتقاندا، ارينە). سولاردىڭ كوبىنىڭ ەسىمدەرى كومەسكىلەنىپ بارا جاتقانىنا كۇيىندىم. مەنىڭ دە، ىبىرايىم سياقتى 239 ءفاشيستى جالعىز ءوزى جايراتقان قازاقتىڭ قاس باتىرىنىڭ وزىنە لايىقتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الا الماي كەتكەنىنە ءىشىم ۋداي اشىدى. ويتكەنى ءدال وسى اتاققا قىرعان جاۋى جۇزگە جەتپەگەن تالاي جاياۋاسكەر سولداتى يە بولىپتى.

وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن 1987-1988 جىلدارى ماسكەۋدىڭ اسكەري باسپاسىنان جارىق كورگەن «گەروي سوۆەتسكوگو سويۋزا» دەگەن ەكى تومدىقتى اقتارىپ شىقساڭىز جەتكىلىكتى. مىسالعا:

1) ارتەمەۆ يۆان تيموفەەۆيچ. رۋسكي. پۋلەمەتچيك. وگنەم سۆوەگا پۋلەمەتا ۋنيچتوجيل بولەە 30 سولدات ي وفيتسەروۆ پر-كا (1-تومنىڭ 78-79 بەتتەرى),

2) ارحيپوۆ ۆاسيلي ستەپانوۆيچ. رۋسكي. پۋلەمەتچيك. پري وتراجەني كونتراكاكي پر-كا ۋنيچتوجيل نەسكولكو دەسياتكوۆ گيتلەروۆتسەۆ (1 تومنىڭ 81 بەتى),

3) بەلوۋسوۆ پاۆەل الەكساندروۆيچ. رۋسكي. اۆتوماتچيك. ۋنيچتوجيل نەسكولكو ۆراجەسكيح سولدات (1-تومنىڭ 146 بەتى),

4) بلاجكۋن اندرەي فەدوروۆيچ. ۋكراينەتس. سترەلوك. ۆ رۋكوپاشنوي سحۆاتكە ۋنيچتوجيل نەسكولكو گيتلەرتسەۆ (1-تومنىڭ 146 بەتىندە).

راس. قانشا بۋلىقساڭىز دا شىندىق وسى. سوڭعىسىنان وزگەسى پۋلەمەتشى مەن اۆتوماتشىلار. جالعىز وقتى سنايپەر ۆينتوۆكاسىنا قاراعاندا بۇل قارۋلاردان جاۋعا وقتى قارشا بوراتۋعا بولادى عوي. سوندا دا ولاردىڭ ءالى ءجۇز جاۋعا ارەڭ جەتكەن ء(تىپتى جەتپەگەن دە). ۇشاق، تانك، زەڭبىرەك ەمەس، جالعىز ۆينتوۆكامەن ءۇش جۇزگە تارتا جاۋدىڭ كوزىن جويۋ ىبىرايىمنىڭ عانا قولىنان كەلگەن. بىراق، باقىت تارازىسى قۇن جەيدى ەكەن. سىن ساعاتتاردا جەڭىلدەر اۋىرلاپ، اۋىرلار جەڭىلدەيدى ەكەن. ونداي ساتتەردە قازاقتىڭ قايسار ۇلى ەمەس، يۆان، ۆاسيلي، پاۆەل بولعان ءتيىمدى ەكەن. بۇل اتاق المادى دەگەندەگى وكىنىش. ال، اتاقتىڭ ۇلكەنى — قازاقتىڭ ۇلى بولۋ.

ءوزىمىز قوجامىز عوي، ەندى…

ىبىرايىم — قازاقتىڭ ۇلى. قازاقتىڭ — قاس باتىرى. ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارى وسىنى ايتادى. ەل بولدىق. تاقيامىزدى اسپانعا لاقتىرىپ قۋاندىق. تاريحىمىزدىڭ كەم-كەتىگىن تۇگەندەدىك. اقتاڭداقتاردى اداقتادىق. ىبىرايىم باتىردىڭ جوقتاۋشىلار دا قاراپ تۇرمادى. باتىر ارۋاعىنا ارناپ ءتۇرلى شارالار وتكىزدى. ءتۇرلى باستامالارعا ىبىرايىم اتىنداعى قور باستاماشى بولدى. جەڭىستىڭ ەلۋ جىلدىعى قارساڭىندا ىبىرايىمدى «حالىق قاھارمانى» دەگەن اتاققا ۇسىنادى. ءوزىمىز قوجامىز… بىراق، بۇل جولى دا ىبىرايىمنىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋمادى. شولاق بەلسەندىلەردىڭ جاۋابى: «ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ سوعىستاعى ەڭبەگى باعالانىپتى عوي… «لەنين»، «قىزىل جۇلدىز» وردەندەرىن الىپتى عوي… بىدى، بىدى…» دەگەننەن اسپادى.

«بەتكە الىپ ءبىر جۇلدىزدىڭ جىمىڭداسىپ

جەردە ءبىر جارقىرايدى «قىزىل جۇلدىز»

جەلپىنسە ىبىرايىم «ءتوسىن اشىپ»

جالت ەتىپ الگى جۇلدىز كەتتى اعىپ،

جاسىلداي ءتۇندى ءتىلىپ، كوكتى جارىپ،

«جارالى جەرىڭدى ەرلەر كور» دەگەندەي

قالاعا جات تۇلداعان توكتى جارىق.

كۇرسىندى ىبىرايىم قۇبىلىسقا:

«ەلىم» دەپ كوزىنەن جاس كەتتى تامىپ.

جاۋىنا جاي وعىنداي اتىلۋعا

كەۋدەدە كەك جۇلدىزى «جاتتى جانىپ».

وسى ءبىر بالتاباي ادامباەۆتىڭ پوەماسىن وقىپ وتىرىپ، ىبىرايىمنىڭ كەۋدەسىندەگى كەك جۇلدىزى الدەقاشان حالىق ىقىلاسىنا ايىرباستالار ۋاقىت كەلگەنىن ءتۇسىندىم. ەندەشە، قازاقتاي باتىر ۇلتتىڭ وعلانى بولعان ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرەتىن كەز دە جەتتى. ويتكەنى ول جاۋعا قازاقتىڭ جەبەسى بولىپ اتىلدى، ساداعى بولىپ تارتىلدى. ءبىزدىڭ كوڭىل تارازىمىز وسىلاي دەيدى. سىزدەر شە؟

ءتۇيىندى وي:

كەشە كوپ ويلاندىم. ىبىرايىمداي باتىر ۇلعا قازاقتىڭ باتىرى دەگەن اتتى ەل بەرىپ، تىزگىن ۇستاعاندار «ءلام-ميم» دەمەي وتىرعانىنا كادىمگىدەي قانىم قارايدى. جابىقتىم. كەي-كەزدەرى جابىققاندا جانىما پوەزيا دەمەۋ بولۋشى ەدى. بالتاباي ادامباەۆتىڭ «ىبىرايىم باتىر» اتتى پوەماسىن سىدىرتىپ وقىپ شىقتىم. مىنا ءبىر مونولوگ جانىما جاتتالىپ قالدى.

«اتىم قازاق»، — باتىرمىن،

جارالانىپ جاتىرمىن.

كەشەگى ءبىر كۇندەردە

موسكۆانى ارقاما اپ،

وتان كەگىن ارقالاپ،

گرانات بوپ جارىلدىم،

سنارياد بوپ اتىلدىم،

ۆولگاعا جاۋ كەلگەندە

جالماۋىزداي تونگەندە

ايداھار بوپ ىسقىردىم،

جالىن بولىپ جاپىردىم.

ەندى مىنە نەۆەلدە.

تاۋەكەل دەپ ولىمگە

جىلجي الماي جاتىرمىن،

جانىمدا جوق جاقىنىم.

قاسىما ەشكىم كەلمەدى،

قالايشا پەندە كورمەدى؟

ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە

ەلەۋسىز قالار ەر مە ەدى؟!

ءسىز دە ويلانىپ كورىڭىزشى… ەگەر قازىر پۋتين باسقاراتىن رەسەيدىڭ ءھام ءبىزدىڭ ەلدىڭ ساياساتى دۇرىس بولسا ىبىرايىم باتىر ەلەۋسىز قالار ەر مە ەدى، ەلەۋسىز قالار ەر مە ەدى؟!

قانات ابىلقايىر

Abai.kz