ءانيار مولداباەۆتىڭ ءۇيى، قازىر الاش ارىستارىنىڭ مۇراجايى

بىلتىر جانە الدىڭعى جىلى الاش وردانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى
وتكەن كەزدە، قوعامىمىزدا الاش ۇكىمەتىن قۇرعان زيالى قاۋىم تۋرالى عانا ەمەس، الاش قوزعالىسىنا قولداۋىن كورسەتكەن دەمەۋشى مەتسەناتتار جونىندە ءبىراز اڭگىمە ايتىلدى، ۇمىتىلا بارا جاتقان ەسىمدەرى اتالدى. سول دەمەۋشىلەردىڭ تىزىمىندەگى ءبىرى – سەمەيلىك كاسىپكەر ءجۇسىپۇلى ءابدىراحمان.

الاش مەتسەناتتارى تۋرالى دەرەكتەردى سۇلتان حان اققۇلى تەرەڭ زەرتتەپ، بۇل تاقىرىپتى قوعام الدىندا بىرنەشە رەت كوتەردى. الاش قوزعالىسىنىڭ
ءىس-قيمىلىنا قولداۋىن كورسەتكەن داۋلەتتى ادامدار، تابىستى كاسىپكەرلەر تۋرالى كوپ مالىمەتتى ەرلان سىدىقوۆتىڭ، مۇرات كەنەمولديننىڭ ەڭبەكتەرىندە تابۋعا بولادى. الاشتىڭ ءباسپاسوزىنىڭ نەگىزىن قالاۋىنا، اسكەردى قامتاماسىز ەتۋىنە قارجى ءبولىپ، سەمەيدەگى ۇيىندە الاش ۇكىمەتىنىڭ وتىرىستارىن وتكىزۋىنە مۇمكىنشىلىك بەرگەن قاراجان ۇكىباەۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى قۇندى قۇجاتتارىن مۇراعاتتاردىڭ تۇبىنەن قازىپ تاپقان، كىتابىندا جاريالاعان بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ ەڭبەگى زور. تەرى، بىلعارى، ەت ونىمدەۋ سالاسىندا «نارىقتىڭ پاتشاسى» بولىپ سانالعان كاسىپكەر قاراجاننىڭ ءومىرى
ءالى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ۇشقىر قالامىن كۇتىپ وتىر.

كەلەسى جىلى الاشتىڭ دەمەۋشىسى مۇحامەتحان سەيىتقۇلوۆتىڭ 150 جىلدىعى
تويلانادى. بۇل كىسىنىڭ ءۇيى دە قاراجاننىڭ ۇيىندەي ەرتىستىڭ سول جاعىندا ورنالاسقان. مۇحامەتحاننىڭ ءۇيى دە تالاي الاش زيالىلارىن كورگەن. سەيىتقۇلدىڭ مۇحامەتحانى دا الاش ۇكىمەتىنىڭ جاناشىر دەمەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سول كەزدە قازاقشا الاش قالا، ورىسشا زارەچنايا سلوبودا دەپ اتالاتىن جەرىندە، قازىرگى جاڭا سەمەيدىڭ مۇحتار اۋەزوۆ كوشەسىنەن ەرتىسكە قاراي تومەن تۇسەتىن جاقتا الاش ۇكىمەتىنىڭ كەڭسەلەرى، عيماراتتارى كاسىپكەر-ساۋداگەرلەرىنىڭ ۇيلەرىندە ورنالاسقان. قازىرگى تاڭدا، وكىنىشكە وراي، ءتىنىباي مەشىتىنىڭ جانىندا تۇرعان مۇحامەتحاننىڭ ءۇيى دە، قاسىنداعى ساۋداگەر الەكساندر ەرىكالوۆتىڭ، قاراجان ۇكىباەۆتىڭ، ءابدىراحمان ءجۇسىپوۆتىڭ ۇيلەرى دە جوق. قاڭقالارى دا قالماعان، تۇراتىن ورنى عانا بار. سەمەيدەگى الاشتان قالعان جالعىز مۇرا – ەرتىستىڭ وڭ جاعىندا ورتالىق، تاتكراي جاقتا
تۇراتىن ءانيار مولداباەۆتىڭ ءۇيى، الاش ارىستارىنىڭ مۇراجايىنىڭ عيماراتى. ال، جاڭا سەمەيدەگى الاش ۇكىمەتىنىڭ جالعىز كۋاگەرى – ءتىنىباي مەشىتى. سول مەشىتتىڭ ماڭايىندا بوي كوتەرگەن مۇحامەتحاننىڭ، قاراجاننىڭ،
ءابدىراحماننىڭ ۇيلەرى – الاشتىڭ ورداسىنىڭ جۇرەگى ەدى، ال بۇل ۇيلەردىڭ يەلەرى بولسا، سول زاماننىڭ كاسىپكەرلەرى، ساۋداگەرلەرى، مەتسەناتتارى – الاشقا جان اشيتىن تىرەكتەرى ەدى.

ءتىنىباي مەشىتى (وتكەن عاسىرداعى سۋرەت)

مەشىتتىڭ قازىرگى كورىنىسى

ءابدىراحماننىڭ ۇيىندە الاشتىڭ ءتىلى، كوزى، قۇلاعى بولىپ سانالعان «سارىارقا» گازەتىنىڭ، «اباي» جۋرنالىنىڭ باسىپ شىعاراتىن «جاردەم» باسپاحاناسى ورنالاسقان (گازەت-جۋرنالدىڭ دەمەۋشىسى، سەمەيدە باسپاحانا جانە باسپاسوزىنە زور ۇلەسىن قوسقان ازامات قاراجان ەدى). وعان قوسا، مۇحامەتحاننىڭ، قاراجاننىڭ، ەرىكالوۆتىڭ ۇيلەرىندەگىندەي الاش ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەرى تالقىلاناتىن وتىرىستارى
ءوتتى. ءابدىراحماننىڭ ءۇيى ەكى قاباتتى، ون بولمەلى، قىزىل كىرپىشتەن قالانعان ەدى. ونىڭ مەكەن-جايى قازىرگى وتەپباەۆ كوشەسى، 50-ءىنشى ۇيگە سايكەس ەدى. بۇرىن بۇل كوشەنىڭ اتى سۆوبودنايا ەدى. «وكەان» بازارى مەن ەرتىس وزەنىنىڭ اراسىندا، جەكەمەنشىك ۇيلەر سەكتورى مەن جاڭا سالىنعان توعىز قاباتتى ۇيلەرىنىڭ ورنىندا تۇراتىن ەدى.

ءابدىراحمان ءجۇسىپۇلىنىڭ ارعى اتاسى ولجاشى باتىر ەدى. ولجاشى باتىر
ەسىمحاننىڭ قولباسشىسى بولىپ، قاتاعان قىرعىنى، ەسىم حانعا قاستاڭدىق جاساپ بيلىككە تالاسقان تۇرسىن حاندى تاقتان قۇلاتۋى، 1628 جىلى تۇركىستاندى ازات ەتۋىنە، تاشكەنت الىنۋىنا قاتىسقان. «حان تۇرسىندى انت ۇرسىن» دەگەن ۇرانمەن ەسىم حاندى قولداعان توپ باتىر – ازاماتتارىنىڭ (ونىڭ ىشىندە شانشار ابىز، شاقشاق باتىر، توبىقتى سارى – ءالى باتىرلارى، مارعاسقا مەن جيەمبەت جىراۋ بار) باسىندا تۇرعان ولجاشى، ءحۇىى عاسىرداعى قازاقتىڭ باس باتىرلارى الاتاۋ، قاراساي، ءجالاڭتوس ءباھادۇر سياقتى ەسىل ەرلەردىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ حاس باتىرى دەپ اتانعان.

ونىڭ ۇرپاعى، ءابدىراحماننىڭ بەرگى اتاسى – كوزبەرگەن باقسى. كوزبەرگەن ەمشى، شيپاگەر، بالگەر، دالانىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعا، باقسىلاردىڭ سوڭعى تۇياعى ەدى. قورقىتتان مۇرا بوپ قالعان قوبىزدى تارتقان كوزبەرگەن ءوز زامانىنىڭ قويلىبايى ەدى. ىقىلاس، تىلەپ قوبىزشىلار ءبىرىنشى كەزەكتە سازگەرلەر بولسا، كوزبەرگەن قوبىزشى ءتاۋىپ-دارىگەر، شيپاگەر، باقسى ەدى. گيپنوزدىڭ قۇدىرەتىن ءبىلىپ، ترانسقا ءتۇسىپ،
قوبىزىن ميستيكالىق اسپاپ رەتىندە كورىپ، كوزبەرگەن باقسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازعان دالاداعى شامانيزم قالدىقتارى تۋرالى ماقالاسىنىڭ كەيىپكەرىندەي ەدى. ارعىقازاق، كوك تۇرىك اتالاردان قالعان ءتاڭىرشىل، باقسىلىق راسىمدەرىنىڭ ەلەمەنتتەرىن ەمدەۋ، ءداستۇرلى مەديتسينانىڭ ماقساتىندا پايدالانعان كوزبەرگەن بابىر بايقوناق، قۇرمانباي ابىز، قۇرتقا ءتاۋىپ سياقتى ايگىلى شيپاگەر ەدى.

كوزبەرگەننىڭ نەمەرەسى ءجۇسىپ قاجى بولسا، اتادان قالعان قوبىزدىڭ قىلىنا جولاماي، باقسىلىق ءتاڭىرشىل راسىمدەرىن ورىنداماي، شاريعاتتىڭ جولىمەن ءجۇرىپ، ءىسلام ءدىنىنىڭ بەس پارىزىن تولىعىمەن ورىنداپ، ناماز مەن ورازاسىن تاستاماعان، قاجىلىققا بارعان تاقۋالى جان ەدى. ءبىر اۋلەتتىڭ تاريحى قازاق ەلىنىڭ تاريحىمەنەن ساباقتاس، ەلىمىزدە ءدىن مەن ءداستۇردىڭ بىرگە قوسىلىپ قاراما قايشىلىقسىز بىرگە جۇرگەنىن، حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدەرىنىڭ ترانسفورماتسياسىن انىقتايدى. ءجۇسىپ مىرزا ءوندىرباي حالفە مەن قۇنانباي، نوقا مەن بوتاقان قاجىنىڭ جولىن كۋىپ قاجىلىققا بارعان ازامات ەدى.
اللانىڭ، پايعامباردىڭ ءدىنىنىڭ تالاپتارىن ورىنداعان ءجۇسىپ جومارت، پاراساتتى، قولى اشىق، اعايىن-تۋىس، كورشى-قوناقتارعا، كەدەي-مۇقتاجدارعا قولىندا بارىن بەرۋگە ايامايتىن جان ەدى.

ءابدىراحمان بولسا جاستايىنان ءوز زامانىنا ساي كاسىبىمەن اينالىسا باستادى.

سەمەيدە ساۋدا جۇرگىزىپ، اۋىلدان قالاعا مال وتكىزىپ، ەكونوميكالىق حابوازيسى بولىپ سانالعان سەمەيدىڭ تورىندە دۇكەن اشىپ، كوتەرمە ماتا ساتۋىمەن اينالىسقان. ءسىبىر مەن تۇركىستان، رەسەي مەن قىتايدىڭ اراسىنداعى كەرۋەن جولدارىنىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان سەمەي قالاسى، ۇلى دالانىڭ ساۋدا قاقپاسى ەدى. بۇل بازاردىڭ تورىندە ورنىن العان ءابدىراحمان جاس كەزىنەن تابىستى كاسىپكەر عانا ەمەس، دىنگە دە، ونەرگە دە، جاڭا زاماننىڭ لەبىنە دە، مەتسەناتتىق ءىس-قيمىلىنا دا جاقىن ەدى. ءابدىراحمان ءجۇسىپۇلى ساۋاتتى ادام ەدى. كىتاپ وقۋىن جاقسى كورىپ، ءوزى دە ولەڭ جازعان. قازان قالاسىندا عيبراتقا تولى بىرنەشە قيسسىلارىن باسىپ شىعارعان. ءباسپاسوزدىڭ، باسپاحانانىڭ، وقۋ-اعارتۋدىڭ ماڭىزىن، حالىق ءۇشىن قاجەتتىلىگىن ەرتە تۇسىنگەن ءابدىراحمان كىتاپ شىعارۋعا ات سالىسىپ، قاراجاتىن اياماعان.

جيىرما التى جاسىندا «وراز موللا»، كەيىن «ءوندىرباي حالفە» قيسسىلارىن قازاندا باسىپ شىعارعان ءابدىراحمان ءدىني ۇگىت-ناسيحاتىنا، قازاق ادەبيەتىنە، وقۋ-اعارتۋىنا ۇلەس قوسام دەگەن نيەتى بولدى.

اكەسى ءجۇسىپ قاجى قايتىس بولعاندا: «قاجەكەم، مەنىڭ قورعانىم، كىم بولار ەندى قور مالىم؟ اجالعا سەبەپ سول بولعان، وتىرىك دارىگەر ءبىر زالىم» دەپ جوقتاعان ءابدىراحمان سودان بەرى اۋىلدان كورى قالادا كوپ جۇرگەن، اۋىلداعى شارۋاسىن تۋىسقانى تۇرسىنبايعا تاپسىراتىن ەدى.

ول كەزدە قازاق قاربىزدى كورسە دە جەمەسە، ال ليموننىڭ ءتۇرىن كورمەي، ءدامىن
بىلمەسە، ءابدىراحمان سەمەيدەگى ۇيىندە ليمون قوسىپ شاي ىشەتىن ەدى. داستارقاننىڭ باسىندا جازعى كۇنى ءاردايىم ەلدەن كەلگەن تۋىس-قوناقتارىن تاڭقالدىراتىن قاربىز تۇراتىن ەدى. قاراجاننىڭ كۇشىمەن سەمەيدە تەلەفون جۇيەسى ورناتىلعاندا، ءبىرىنشى تەلەفون ابونەنتتەرىنىڭ اراسىندا ءابدىراحماننىڭ ەسىمى تۇردى.

سىمتەتىكتى كورگەن تۋىستارىنىڭ ءبىرى، ناقتى ايتقانادا راحىمنىڭ ەستەكبايى: «قاپىر-اي، اتاسىن جىنمەن، بالاسىن سىممەن سويلەتكەن قۇدايدىڭ قۇدىرەتى» دەپ تاڭ قالعان.

1917 جىلى ناۋرىز ايىندا ءابدىرحمان ءجۇسىپوۆ سەمەي وبلىسىنىڭ قازاق قۇرىلتايىنا قاتىسقان. وبلىس قۇرىلتايلاردىڭ ارتىنان الاش تۋىن كوتەرگەن ەكى جالپىقازاق قۇرىلتاي ءوتتى. اقىن ءسابيت دونەنتايۇلى «ءبىز بايگەگە ات قوسامىز، الاش دەپ» جازعانداي، الاش تۋىنىڭ كوتەرۋىنە ۇلەس قوسقان، الاش زيالىلارىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ يدەيالارىن قولداپ، قولداۋىن كورسەتىپ، جىلۋىن جاساپ، قاراجاتىن شىعارىپ دەمەۋشى بولعان باي مەتسەناتتاردىڭ اراسىندا ءابدىراحمان دا بولدى.

ءابدىراحمان قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قايتىس بولىپ، ابىرالىنىڭ قاراتۇمسىق قىستاعىندا جەرلەنگەن. تاركىلەۋ، جەر اۋدارۋ، ايداۋ، كامپەسكە، ۇجىمداستىرۋ، باي مەنەن حالىق جاۋلارىن قۇرتۋ ناۋقاندارىن، اشارشىلىق ناۋبەتىن كورگەن جوق. بالالارى - احمادي، مۇحامادي قازاقستاندى باسقارعان گولوششەكيننىڭ، سەمەي وبلىسىن باسقارعان، كەيىن نكۆد ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى بولعان ەجوۆتىڭ، ابىرالىنىڭ اۋداندىق گپۋ باس ساياسي باسقارماسىنىڭ كوميسسارى كايگورودتسەۆتىڭ قاھارىن كورىپ، تەمىر توردىڭ ارعى جاعىندا دا جاتقان، تۋعان اۋىلىنان الىس جاقتارعا كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان.

احمادي ءابدىراحمانوۆ – ۇلى وتان سوعىسىنا بارىپ، قان مايداننان قايتقان جوق. مۇحامادي كوپ جىل قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن، تۋعان جەرى قاينار اۋىلىنا قايتىپ، ۇجىمشاردا ەسەپشى بولىپ جۇمىس ىستەدى، تۋعان جەرىندە قايتىس بولىپ جەرلەندى. ارتىنان ەكى قىز قالدى، جيەن-جيەنشارلارى بار.

احماديدىڭ ۇلى –  تولەۋ ءابدىراحمانوۆ 1943 جىلى تالدىقورعان جاقتاعى بورىلىتوبە دەگەن ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلىپ، سوعىس جىلدارىنان كەيىن شەشەسىمەن، قارىنداسىمەن اتالارىنىڭ جەرىنە كوشىپ كەلدى.

تولەۋ ءابدىراحمانوۆ بۇرىڭعى سەمەي وبلىسى ابىرالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى – قاينار اۋىلىندا شيرەك عاسىر دارىگەر بولىپ ادال قىزمەت ەتتى. اق حالاتتى ماماندى اۋىلدىڭ كارى-جاسى جوعارى دارەجەلى دارىگەر دەپ تانىپ، ەرەكشە سىيلاعان. ءبىر دە ءبىر اۋىلداعى مەرەكە، مادەني ءىس-شارا، تەاترلىق قويىلىم ونەرگە جۋىق بەلسەندى تولەۋ اعاسىز وتكەن جوق. الاشتىڭ جاناشىرى ءابدىراحمان بايدىڭ تۇياعى تولەۋ ءابدىراحمانوۆ بيىل كوكتەمدە قايتىس بولدى. ۇرپاقتارى قاينار اۋىلىندا، شىعىس قازاقستاننىڭ قالالارىندا،
ەلىمىزدىڭ استاناسىندا تۇرادى.

الاش قوزعالىسىنا قولداۋىن كورسەتكەن دەمەۋشى مەتسەناتتارىن ەسىمدەرىن ۇمىتپاي، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارى رەتىندە تۇتىپ ەسكە الۋ كەرەك. سولاردىڭ اراسىندا ءجۇسىپۇلى ءابدىراحماننىڭ اتىن دا ۇمىتپاۋ ءجون.

اسقار دايىربەك

Abai.kz