(سوڭى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

كۇنگەي كۇيلەرىنىڭ احۋالى نەشىك؟

وزبەكستان مەن قازاقستاندى بىرىكتىرەتىن ءاپايتوس ءشولدى ايماق – قىزىلقۇم – سىر مەن ءامۋدىڭ ورتاسىندا جاتىر، كولەمى 300 مىڭ شارشى شاقىرىم. بۇل ءوڭىر كۇيشىلەرىنەن بىزگە قوڭىرات الشەكەي (1847-1932), جانعابىلۇلى اقبالا (1894-1945), قۇراقۇلى دوسجان (1877-1947) سەكىلدى ايتۋلى دارىن يەلەرىنىڭ اتى ءمالىم، ولاردىڭ ونەرىن العانداردان ايتپەنوۆ قايىپنازاردى (1900-1993), قاسىمبەكوۆ بالعىنبايدى (1902-1976), سارسەنوۆ ورازبەكتى (1923-1969), اقىلبەكوۆ شاعداردى (1939-2015) اتاۋعا بولادى. بۇلاردان بولەك قالداربەك، كەرىمبەك، الىمبەك، ەلەمەس سياقتى داۋلەسكەر كۇيشىلەر دە ءوز ونەرىمەن ەلگە تانىمال. كەڭەس زامانىندا وسى وڭىرگە ارنالعان بەلگىلى تۋىندىلاردان داۋىلپاز دومبىراشى ءشامىل ءابىلتايدىڭ «قىدىر كەزگەن قىزىلقۇم» كۇي-تولعاۋىن، دارىندى كومپوزيتور ماكالىم قويشىباەۆتىڭ «قىزىلقۇم» اتتى سيمفونيالىق پوەماسىن بىلەمىز. قازىر ايگىلى كۇيشى ءبورى يسا دا وسى ءوڭىردىڭ ءداستۇرلى دومبىرا ونەرىنىڭ دامۋىنا ايانباي ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.

قىزىلقۇم ولكەسى كۇيشىلەرىنىڭ كەيىنگى بۋىنى – كاسىبي ءبىلىم العان مۋزىكانتتار، جالپىعا ورتاق ساۋاتپەن سۋسىنداعان وركەسترانتتار، سوندىقتان ولاردى جەرگىلىكتى كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ وكىلدەرى، ياكي جالعاستىرۋشىلارى دەپ تانۋ قيىننىڭ قيىنى. دەي تۇرعانمەن، رەسپۋبليكاعا اتى شىقپاعانىمەن، ونەرىنە ولكە جۇرتشىلىعى ءتانتى دالا دومبىراشىلارى دا كەزدەسەدى، البەتتە، ولاردى كەشەگى ۇلى ارنانىڭ سارقىنى ەمەس دەپ ايتا المايمىز. ءمىرزاشول ايماعىندا انشىلىك-تەرمەشىلىك ونەر وتە بەلسەندى، ولار ءداستۇرلى جولمەن بەلگىلى دەڭگەيدە دومبىراشىلىققا ءوز ماقامىن قوندىرىپ وتىرادى، سويتەدى دە، اتادان قالعان سازدى تام-تۇمداپ بولسا دا ساقتايدى. مىسالى، كومپوزيتور ءبورى يسانىڭ كۇيلەرىندە وركەسترلىك ۇران، زاماناۋي پافوس كوپ بولعانىمەن، قوعامداي العاندا ءمىرزاشول-قىزىلقۇم ولكەسىنە عانا ءتان ەپيكالىق سارىن ەسىپ تۇراتىنى نازار اۋدارتادى. ارينە، اسپاپتىق، وركەسترلىك مادەنيەتتە ءوز ورنى بار كاسىبي مۋزىكانتتىڭ كوزقاراسى ۇنەمى ءداستۇرلى باعىتتى كۇيتتەمەيتىنى بەلگىلى. سولاي بولا تۇرا ونىڭ تۋىندىلارىنان توپىراق رەڭكى، جۋسان بوزعىلى ەلەس بەرەدى.

ارينە، كەزىندە ءدۇر ءداستۇرى الاشقا ايگىلى بولعان قىزىلقۇم كۇيشىلەرىنىڭ بايىرعى دومبىرا تارتىسىنىڭ ءىزى مۇلدە جوعالىپ كەتتتى دەپ كەسىپ ايتۋ اۋىر، سولاي دەسەك تە سالتاناتى، سالتى ساقتالعان مەكتەبى بار دەپ تانۋ دا قيىن. كەيىنگى دومبىراشى قاۋىم ەجەلگى «قوڭىرات كۇيلەرى» تاريحىنان مۇلدە بەيحابار، ءتىپتى الشەكەيدى جۇيەلەي، تاراۋلاتا تارتاتىندار دا سيرەگەن. بۋىنسىز كۇيشى شاعدار اقىلبەكوۆ قايتقاننان كەيىن اتى مۇقىم جيدەلىبايسىننىڭ قازاعى مەن وزبەگىنە ايگىلى بولعان اقبالا ابىزدى تولعايتىندار دا ازايىپ بارادى. ونەرتانۋشى، PhD دوكتورى ءمۇسىلىم امزەۇلىنىڭ «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» انتولوگياسىنىڭ قۇراستىرىلۋىنا بايلانىستى بەرگەن سۇحباتىندا وسى ماسەلە قوزعالادى. جالپى كۇنگەي كۇيلەرىنىڭ احۋالى تۋرالى ول مىناداي پىكىر ايتادى: «سىر ءوڭىرى كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ ونەرى ناسيحاتتالا باستاعانىنا ونشاقتى جىلدىڭ كولەمى بولسا دا 4 تاباققا 98 كۇي ەنگەن، العاش وزگە كۇيشىلىك مەكتەپتەرمەن تەڭ تۇرعىدا جارىق كورۋىنە قال-قادارىمشا كومەكتەستىم. وكىنىشكە قاراي،

وڭتۇستىكتە كۇي ونەرى زەرتتەلىپ، كىتاپ بولىپ شىققان ەمەس... شىمكەنتتە تۇراتىن كۇيشى شاعدار اقىلبەكوۆتىڭ ونشاقتى كۇيىن جازىپ العان ەدىم. الايدا ول شىعارمالار سىر ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىنە وتە جاقىن بولعاندىقتان، قاراتاۋ ءوڭىرى كۇيشىلىك مەكتەبىنە قوسۋعا كەلمەدى» («وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى. 08.12.2011).

قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتالعان كۇيلەردىڭ ىشىندە كونە بايسىن كۇيلەرىنىڭ سازىن، قىزىلقۇمنىڭ بايسال سارىنىن ەسكە تۇسىرەتىنى – وسى ماقالانى جازۋعا سەبەپ بولعان مارقۇم ورازبەك سارسەنوۆتىڭ شەرتىسى. ورازبەكتىڭ سازگەرلىك، كۇيشىلىك ورەسى بيىك جاراتىلعان، شەرتۋ مانەرى تانىعان كىسىگە الىستاعى الشەكەيدەن حابار بەرەتىندەي كوسەم. ارينە، قازىرگى كەزدە ايماقتىق كۇيشىلىك مەكتەپتەر دامىعان زامان، توي-سالتاناتتىڭ ءسانى – وركەستر، ەسترادا... دەگەنمەن ورازبەك سياقتى ءبىر ولكەنىڭ مۇراسىن قاپىسىز الىپ قالعان دومبىراشىنى تىڭداعاندا سانادان وشە باستاعان ۇشقىن قايتا لاۋلاعانداي اسەردە قالامىز، بابالارىمىزدىڭ توبىلعى قامشىسىن يىسكەگەندەي تولعانىسقا تۇسەمىز. ءبىر جاعىنان، قۋانامىز، ەكىنشى جاعىنان، وسىناۋ ارنالى ماقامدى قازىرگى ونەرتانىمداعى جىكتەۋ اياسىمەن قاي مەكتەپكە جاتقىزارىمىزدى بىلمەي، قورقىپ، پۇشايمان جاعداي كەشەتىنىمىز تاعى بار. قاسيەتتى قىزىلقۇمدى كىم جايلامادى، قازاقتىڭ ەت جاقىن ەمشەكتەستەرى – تۇرىكمەن، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاقتىڭ كوكپارى دا، تولاعاي تويى دا، توپىراقتى ءولىمى دە ءبىر بولعان سوناۋ الىس تاريح ەسىمىزگە تۇسەدى. عاسىرلار جامالىنان كوكتەي ءوتىپ ءتىرى قالعان وسىناۋ كۇيلەردى تىڭداۋدان استە جالىقپايسىڭ، وسىناۋ كوركەم ءدۇنيانىڭ زاۋىمەن ۇرپاققا جۇعىستى بولۋىن حاقتان سۇرايسىڭ.

تالاسبەك مويىنداعان تالانت

ورازبەك سارسەنوۆ وڭتۇستىك ولكەنىڭ تۋماسى، قىزىلقۇم وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. كۇيشىلىك ونەر وعان جورگەگىنەن دارىعان. كەزىندە ايماققا اتى شىققان جويپات كۇيشىلىگىنە قاراماستان كاسىبي ونەر جولىن قۋماپتى. وعان تاۋقىمەتتى زاماننىڭ ىعىتى دا كەلمەگەن كورىنەدى. بىراق ءوز وڭىرىندە بابا ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، قىزىلقۇم توكپەلەرىن تالماي ناسيحاتتاعان، جاستارعا ونەگە بەرگەن. ورازبەك كۇيشى تۇرمىس اۋىرتپاشىلىعىن كوپ كوردى، ونەرىن ونەر دەپ كوزگە ىلمەگەن زامانعا نازالاندى. جاڭا عاسىر قىزىلقۇم وڭىرىنە جاڭاشا سەرپىندى مۋزىكا اكەلدى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنا ساي «كولحوزشىل» اندەر پايدا بولدى، تۇرمىستا وزگەشە مۋزىكالىق سيپات بەلەڭ الدى، حالىقتىڭ تانىم-تالعامى وزگەردى. ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلدى. بۇل تاريحىمىزداعى ەڭ اۋىر كەزەڭ ەدى. جازيرالى جىزاق جەرى جايلاعان قازاعىمەن قوسا وزبەكستانعا قارادى. سوناۋ بۇحارا وبلىسىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق قىزىلقۇم جايىلىمى تۇگەلدەي وزگە ەلدىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتتى. ەندى وتكەنگە سالاۋات ايتقاننان باسقا امال نەشىك، تۋىسقان ەلگە قايىرلى بولسىن دەگەنىمىزگە دە ءبىراز زامان ءوتىپتى. ءبىز تەك جەردەن ايرىلعانىمىز جوق، قىزىلقۇمنىڭ مىڭجىلدىق فولكلور مۇراسىمەن دە، ۇلى دالاعا بىتكەن شەجىرەسىمەن دە حوش ايتىسقان سياقتىمىز. قازىر تۇركى دۇنيەسى اياسىندا سول اۋداندارداعى شەرلى قازاقتاردىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن جيناقتاۋدىڭ ءھام ولاردى ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ تاريحىنا قوسۋدىڭ مۇمكىندىگى قىلاڭداپ تۇر.

ورازبەك سارسەنوۆ

ورازبەك كۇيشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا العاش باعا بەرگەندەردىڭ بىرەگەيى – تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. كۇي بىلگىرى قىزىلقۇم كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وزىندىك دامۋى تۋرالى زەرتتەۋ پىكىرىن جازدى. ورازبەك كۇيشىنىڭ ءتول شىعارمالارىنىڭ

جاڭا زاماندا شىققانىنا قاراماستان كونە سارىنعا كەنەن ەكەنىنە تامساناتىنىن ءبىلدىردى. قازاقتىڭ كوشى-قون تۇرمىسىن نەگىزگە الا وتىرىپ سىر بويىنداعى تاسادا قالىپ ويعان قىزىلقۇم سارىنىنىڭ وزگە كۇيشىلىك مەكتەپتەرمەن بايلانىسىن تارقاتتى، سولاي بولا تۇرسا دا سازى بولەك داريا ەكەنىن ايتتى: «قازاق كۇي ونەرىندە زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلگەن ءبىر ۇلكەن قۇبىلىس بار. ول – شەرتپە كۇي دەپ اتالاتىن ارقانىڭ ناقىستى كۇيى مەن توكپە كۇي دەپ اتالاتىن باتىستىڭ بولات كۇيىنىڭ قاقتىعىسقان جەرىندە پايدا بولعان، قوس ۇلى مەكتەپتىڭ دە ەرەكشەلىكتەرىن بويىنا سىڭىرگەن سىر بويىنىڭ ءداستۇرى. البەتتە، بۇل ءداستۇر، بۇل مەكتەپ – شەرتپە كۇي مەن توكپە كۇيدىڭ مەحانيكالىق قوسىندىسى ەمەس، كونە زامانداردان تامىر تارتقان ارالىق ءداستۇر. تازا، قوسپاسىز كۇي ۇلگىلەرىمەن جۇمىس ىستەيتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل كۇي مەكتەبى تۋرالى پىكىر ايتا الماۋى وسىدان بولسا كەرەك».

تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ وسى ءبىر پىكىرى وزىندىك ادال نيەتىمەن، عىلىمي سەرگەكتىگىمەن ءھام باتىلدىعىمەن باعالى. سەبەبى قازىرگى كۇي ونەرىندەگى قالىپتاسىپ قالعان عىلىمي كوزقاراستاردان سىنالاپ وي تابۋدىڭ ءوزى كىسىگە نارتاۋەكەلمەن بارابار، قاساڭ قاۋىمنىڭ قابىلداۋى وتە قيىن. سولاي دەسەك تە، قىزىلقۇم كۇيشىلىك مەكتەبى ءوز جولىن تاۋىپ، وسكەلەڭ ۇرپاققا رۋحي نەسىبە بولارىنا كەدەرگى بولماسا كەرەك-ءتى.

كەز كەلگەن كۇيشىنىڭ دارىنى جالقى جاراتىلمايدى، تۋعان ەلى، وسكەن جەرىنىڭ الديىمەن ەرجەتەدى، سوعان قاراي شىعارماشىلىق كەلبەتى ايقىندالادى. ورازبەك كۇيشىنىڭ بەينەسى دە قاسيەت تۇتقان قىزىلقۇم جەرىنە تارتقان، ءومىرىن سول ءوڭىردىڭ سازىنا ارناعان. سولاي دەسەك تە، اۆتوردىڭ جان-دۇنيەسىندەگى احۋالعا زامانا تىنىسى ءوز لەبىن تيگىزگەنى بايقالادى، اۆتورلىق تۋىندىلارىندا جاڭاشا ىرعاق، داۋىرگە ساي ينتوناتسيا مول. قازاق راديوسىنىڭ قورىندا ساقتالعان تومەندەگى كۇيلەرىنىڭ شىعۋ ۋاقيعالارىنا توقتالا كەتەلىك.

1. «قىزىلقۇم». جوقتاۋ كۇي. اكەسى سارسەن قىزىلقۇمداعى التىقۇدىق دەگەن جەردە قۇم داۋىلىنان قايتىس بولعان ەكەن. بالاسى كوپ جىلدار اكەسىنىڭ سۇيەگىن ىزدەيدى، بىراق تابا المايدى. سول سەزىمىن قوس ىشەككە توگەدى.

2. «ءجۇسىپتىڭ كۇيى». ءجۇسىپ – ورازبەك كۇيشىنىڭ تۋعان اعاسى. كەزىندە كۇيدىڭ سازىن اعاسى ەكەۋى بىرىگىپ تارتقان دەسەدى. ءجۇسىپ تە ونەرلى بولعان، بىراق دەرتتى بولىپ ومىردەن ەرتە وزعان.

3. «قۋانىش». بالالارىنا ارناعان كۇي. ورازبەك كۇيشى وتە بالاجاندى ادام بولعان. ەگىز تۋعان قوس قىزىنىڭ ءبىرى – زاۋرەسى جىلعا جەتپەي قايتقاندا قاتتى قايعىرعان. ونىڭ ورنىنا جاراتقان تاعى دا بالا سۇيگىزىپ، ورازبەكتىڭ مەرەيىن قايتا كوتەرگەن. بالالارىنا قامقور، مەيىربان ادام بولعان ورازبەك كۇيشى اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، ومىردەن ەرتە وتەدى. بىراق ارتىندا كوز قۋانىشى بالالارىنا دەگەن سەزىمى كۇي بولىپ قالادى.

4. «كۇلتىر-ماماي». «كۇلتىر-ماماي» – وزبەكستاندى جايلاعان كوشپەلى لاقايلار مەن قوڭىراتتاردىڭ جالپاق تىلىندە «مىلتىق» دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ سوزىندە سيرەك كەزدەسەدى. قىرعىز حالقى دا مىلتىقتى وسىلاي اتايدى. مىسالى، قىرعىزدىڭ اتاقتى ماناسشىسى ساعىمباي وروزباكوۆتىڭ ايتقان نۇسقاسىندا: «جازايىلدى جاتكىرىپ، كۇلدۇر ماماي مىلتىكتى، كۇركۇروتو اتتىرىپ» دەگەن شۋماقتار بار. ۇيعىرلار دا مىلتىقتى «گۇلدۇر ماما دوبۋل، چاگىلگان» دەپ اتايدى.

5. «مامايدىڭ جورعاسى». «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرىنىڭ سارىنىمەن شىققان تۋىندى. ماڭعىت ماماي باتىردىڭ بەينەسىن كۇيمەن كەلتىرۋگە تىرىسقان. كۇيدە باتىردىڭ جورتۋىلى، جاۋعا شاپقانى، الاساپىرانعا ارالاسقانى سۋرەتتەلەدى).

6. «جەتىرۋ كۇيى». ماقالانىڭ باس جاعىندا ايتىپ كەتكەن وزبەك، قاراقالپاق كۇيشىلەرىنىڭ «قۋڭعيراتي» دەپ اتاپ، تارتاتىن كۇيلەرىن ءبىر ارناعا توعىستىراتىن ءداستۇردىڭ قازاق اراسىندا دا ساقتالعانىن ورازبەك كۇيشىنىڭ ورىنداۋىنداعى «جەتىرۋ كۇيى» دالەلدەي الاتىنداي. ورەكەڭ ءومىر سۇرگەن ورتادان سوزاق جەرى الىس ەمەس. ال سول سوزاقتىڭ سۇگىر كۇيشىسىنىڭ داڭقى ورەكەڭە جەتپەدى دەگەنگە ەشكىم سەنە قويماس. بىراق تا بۇل كۇيدىڭ «ىڭعايتوك» اتالاتىنىن بىلە تۇرا «جەتىرۋ كۇيى» دەپ تارتۋى – ەسكى ءداستۇر ورازبەك كۇيشىنىڭ ساز ساناسىنان وشە قويماعانىنىڭ كۋاسى.

7. «سىرلاسۋ». ورازبەك – اقىن رەتىندە دە اتى بەلگىلى ادام.

«ولەڭ جازدىم ارنايى،

تۇسىنەتىن ەر قايدا؟

اسىل زاتتى جىگىتتىڭ،

قادىرىن بىلەر ەر قايدا؟

اسقار دا اسۋ بەل قايدا؟» – دەگەن ولەڭ جولدارى وسى كۇيدىڭ سىرىنا ءدوپ جازىلعانداي. كۇي سارىنى پوەتيكالىق ىشكى تەبىرەنىسپەن شىققان.

كۇيشى ورازبەك سارسەنوۆتىڭ ءتول تۋىندىلارى جيناقتالىپ، جاقىن ارادا «امانات» اتتى كۇي انتولوگياسىنا ەندى. بۇل – كۇيشىنىڭ تەلەگەي مۇراسىنىڭ تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشۋىنا سەپ بولاتىن ءسۇيىنشى وقيعا. ءتاڭىر تىلەكتى بەرسە جەكە حرەستوماتيالىق جيناعى شىعاتىن ۋاقىت تا تۋادى.

زەرتتەۋشىسىن كۇتىپ جاتقان تىڭ ماسەلە – كەڭ اۋقىممەن العاندا قىزىلقۇم دالاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ءمىرزاشول ولكەسىنىڭ تەك وزىنە عانا ءتان، مەنمۇندالاپ تۇرعان اندەرى مەن تەرمە-تولعاۋلارى. ازىرگە اندا-ساندا تەلەديدار مەن راديودان كورىپ-ەستىپ قالاتىن، بىراق ءالى ەشكىم ەرەكشەلىكتەرىنە نازار اۋدارماعان، قىزىلقۇم ءوڭىرىنىڭ، كەڭىرەك ايتساق، بەرىك ءجۇسىپوۆ باۋىرىمىز تاڭبالاعانداي، جيدەلىبايسىن ايماعىنىڭ ءان-كۇي ونەرى مەن تەرمەلەرى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ ومىرگە كەلۋىنەن ءۇمىتتىمىز.

ماقسات مۇحيتدەنوۆ،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى،
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر،
تۇركولوگ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى

Abai.kz