ەرلان قارين. قازاقستانداعى تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرى
تەرروريزم ماسەلەسى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ناقتى قاۋىپ توندىرەتىندەي دارەجەدە ەمەس، ال ىقتيمال قاۋىپ-قاتەر رەتىندە عانا قاراستىرىلىپ كەلدى. سوندىقتان دا بولار، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسى باسقا قاتەرلەرگە قارسى، ايتالىق ەتنوسارالىق شيەلەنىس، ەسىرتكى تاسىمالىنىڭ جولىن كەسۋ، زاڭسىز ميگراتسيا سياقتى قاۋىپ-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋگە بەيىمدەلگەن ەدى. قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلاردا تەرروريزم پروبلەماسى قازاقستانعا ءتونىپ تۇرعان ناقتى قاۋىپ ەمەس، ال ورتالىق ازياداعى جالپى احۋال اياسىندا قاراستىرىپ كەلدى (اسىرەسە 1999 جىلعى اقپانداعى تاشكەنتتەگى تەراكتىدەن جانە 1999-2000 جىلدارى قىرعىزستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى باتكەن وقيعاسىنان كەيىن). قوعامدىق پىكىردە دە تەرروريزم قازاقستاندا نەگىزىنەن سىرتقى قاۋىپ-قاتەر رەتىندە رەتىندە قابىلداندى.
تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرىنە
قارسى باعىتتالعان نەگىزگى قادامدار
تەرروريزم ماسەلەسى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ناقتى قاۋىپ توندىرەتىندەي دارەجەدە ەمەس، ال ىقتيمال قاۋىپ-قاتەر رەتىندە عانا قاراستىرىلىپ كەلدى. سوندىقتان دا بولار، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسى باسقا قاتەرلەرگە قارسى، ايتالىق ەتنوسارالىق شيەلەنىس، ەسىرتكى تاسىمالىنىڭ جولىن كەسۋ، زاڭسىز ميگراتسيا سياقتى قاۋىپ-قاتەرلەرگە توتەپ بەرۋگە بەيىمدەلگەن ەدى. قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلاردا تەرروريزم پروبلەماسى قازاقستانعا ءتونىپ تۇرعان ناقتى قاۋىپ ەمەس، ال ورتالىق ازياداعى جالپى احۋال اياسىندا قاراستىرىپ كەلدى (اسىرەسە 1999 جىلعى اقپانداعى تاشكەنتتەگى تەراكتىدەن جانە 1999-2000 جىلدارى قىرعىزستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى باتكەن وقيعاسىنان كەيىن). قوعامدىق پىكىردە دە تەرروريزم قازاقستاندا نەگىزىنەن سىرتقى قاۋىپ-قاتەر رەتىندە رەتىندە قابىلداندى.
تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرىنە
قارسى باعىتتالعان نەگىزگى قادامدار
دەگەنمەن، ايماقتاعى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستاندا تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ءىس-اركەتتەردى انىقتاۋ جانە ونىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن زاڭنامالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەردى جاساۋ جانە جەتىلدىرۋ جونىندە ايتارلىقتاي جۇمىستار اتقارىلدى. 1999 جىلعى شىلدەدە رەسپۋبليكادا تەرروريزمگە قارسى كۇرەستىڭ قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەرىن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە بارلىق مەنشىكتىك فورمالارىنداعى ۇيىمداردىڭ قىزمەت ءتارتىبىن، سونداي-اق تەرروريزمگە قارسى كۇرەستى جۇزەگە اسىرۋمەن بايلانىستى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن، مىندەتتەرى مەن كەپىلدىكتەرىن ايقىندايتىن «تەرروريزمگە قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.
2003 جىلعى جەلتوقساندا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن تەرروريزمنىڭ جانە ءدىني ەكسترەميزمنىڭ كورىنىستەرىمەن كۇرەستە بارلىق قاۋىپسىزدىك قورعاۋ قۇرىلىمدارىنىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ورتالىعى قۇرىلدى جانە وعان بارلىق ارنايى قۇرىلىمداردىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جانە وزگە دە ۆەدومستۆولاردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ جۇكتەلدى.
2006 جىلعى قازاندا قر باس پروكۋرورىنىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا قر جوعارعى سوتىمەن كەلەسى حالىقارالىق ۇيىمدار تەرروريستىك دەپ تانىلىپ، ولاردىڭ قازاقستان تەرريتورياسىنداعى قىزمەتىنە تىيىم سالىندى:
1. «ءال-كاەدا»;
2. «شىعىس تۇركىستان يسلام پارتياسى»;
3. «كۇرد حالىقتىق كونگرەسى»;
4. «وزبەكىستان يسلام قوزعالىسى»;
5. «ءاسبات-ءال-انسار»;
6. «مۇسىلمان باۋىرلارى»;
7. «تاليبان» قوزعالىسى»;
8. «بوز كۇرت»;
9. «ورتالىق ازيا مودجاحەدتەر جاماعاتى»;
10. «لاشقار-ي-ءتايبا»;
11. «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى».
كەيىن استانا قالاسى سوتىنىڭ شەشىمىمەن سونداي-اق «حيزب-ۋت-تاحرير-ءال-يسلامي»، «اۋم سينريكە» جانە شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ ۇيىمى ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىندى.
كورىپ وتىرعانىمىزداي، اتالمىش «قارا تىزىمگە» ەنگىزىلگەن بارلىق ۇيىمدار حالىقارالىق تەرروريستىك قۇرىلىمدار بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ قىزمەتى كوبىنەسە قازاقستاننىڭ اينالاسىنا، كورشى ەلدەرگە قارسى باعىتتالعان بولاتىن. بۇل جاعداي ولاردىڭ بىزدەن گورى سىرتقى ەلدەرگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەر ەكەنىن راستاعانداي بولدى.
وسى تۇرعىدا قازاقستان تمد تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ورتالىعى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى تەرروريزمگە قارسى ايماقتىق قۇرىلىمى سياقتى ۇيىمداردىڭ مۇشەسى بولا وتىرىپ، تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس جەلىسىندە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى تۇردە دامىتتى جانە دامىتىپ كەلەدى.
بۇلىڭعىر ەلەس پە الدە سۇمدىقتىڭ سۇلباسى ما؟
سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن تەرروريزم قوعامنىڭ كۇن تارتىبىندە الىستاعى قاۋىپ-قاتەردىڭ ءبىر بۇلىڭعىر ەلەسى سياقتى قابىلدانىپ كەلدى.
الايدا وتكەن جىلدىڭ مىناداي وقيعالارى:
- 2010 جىلعى ماۋسىمدا بولعان ماڭعىستاۋ وبلىسىندا قاتاڭ تارتىپتەگى كولونيادان ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنىڭ جاپپاي قاشىپ شىعۋى. بۇل قاشىپ شىعۋدىڭ جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلۋى جانە قاتىگەزدىگى، سونداي-اق رەسمي ەمەس حابارلاما بويىنشا قاشقىنداردىڭ ءبىر بولىگى ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرۋى ەرەكشە نازار اۋدارتتى;
- سولتۇستىك كاۆكازدا تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىستى كۇدىكپەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ رەسەي اۋماعىندا قولعا ءتۇسۋى.
سونداي-اق اعىمداعى جىلدىڭ باسىنداعى مىناداي وقيعالار:
- بيىلعى جىلعى ساۋىردە وتكىزىلگەن ءىىم «سۇڭقار» تاڭداۋلى بولىمشەسىنىڭ ەكسترەميستىك توپتىڭ مۇشەلەرىنە قارسى ارنايى وپەراتسياسى;
- قازاقستان ازاماتتارىنىڭ رف-نىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى اۋماعىنداعى تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىسۋىنىڭ جاڭا فاكتىلەرى;
- 17 مامىرداعى اقتوبە وبلىسى بويىنشا ۇقكد عيماراتىندا كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمنىڭ مۇشەسى بولعان ازاماتتىڭ ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرۋى;
- 24 مامىردا استانا ۇقكد ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورى عيماراتىنىڭ جانىندا اۆتوكولىكتىڭ جارىلۋى. جارىلىس زاتىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنا بايلانىستى ماشينادا بولعان ەكى ادام سول جەردە جان تاپسىرعان.
اتالعان وقيعالار قوعام ىشىندە الاڭداۋشىلىقتۋعىزدى جانە دە بۇل جاعداي قۇزىرەتتى ورگاندار تاراپىنان دەر كەزىندەگى تولىق جانە وبەكتيۆتى اقپارات بولماۋىنان ۋشىعا ءتۇستى. قوعام نازارىنا بۇرىن ىلىگە بەرمەيتىن «تەلەفوندىق تەرروريزم» وقيعالارىنىڭ ءوزى دە بۇرىنعىداي ەمەس ەرەكشە اسەرمەن قابىلداناتىن بولدى.
وسىلايشا، اقتوبە مەن استاناداعى جارىلىستاردىڭ قالايشا باعالاناتىنىنا، سونداي-اق بۇل وقيعالاردىڭ ارتىندا كىمدەر، قانداي كۇشتەر، سەبەپتەر تۇرعانىنا قاراماستان، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرىنىڭ كۇن وتكەن سايىن كۇشەيىپ بارا جاتقانىن ەرىكسىز مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى:
- قازاقستان ازاماتتارىنىڭ باسقا ەلدەردىڭ جەرىندە تەرروريستىك ءىس-ارەكەتكە قاتىسۋىن كۋالاندىراتىن مالىمەتتەر جيىلەپ كەتتى;
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا دا ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ءىس-ارەكەتپەن بايلانىستى قىلمىس جاساعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى دا وسە تۇسۋدە. ماسەلەن، اتاپ ايتقاندا 2008-2009 جىلدارى رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلدە 7 تەرروريستىك وقيعاسىنىڭ جولى كەسىلدى (Kazakhstan Today اقپارات اگەنتتىگى، 14.10.09 ج.، http://www.today.kz/ru/news/kazakhstan/2009-10-14/teract). سوندىقتان دا تەرروريزم پروبلەماسى بۇرىن بىزگە الىستاعى قاتەر بولىپ كورىنسە، بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي قاۋىپ-قاتەر توندىرەتىن سيپات الۋدا.
قازاقستاندا تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردىڭ ۇدەي ءتۇسۋ كەزەڭدەرى
شىن مانىسىندە، تەرروريزم كورىنىستەرى قازاقستاندا بۇرىن دا ورىن العان بولاتىن. وسى رەتتە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر 1992 جىلعى اقپاندا شىمكەنت قالاسىنىڭ اۋەجايىندا كەپىلگە ادام الۋمەن بايلانىستى وقيعالاردى قاراستىرادى. باسقالار 2000 جىلى الماتىنىڭ ورتالىعىندا قارۋلى ەكسترەميستىك توپتىڭ مۇشەلەرىن جويىپ جىبەرۋ مىسالىن كەلتىرەدى. بىراق بۇلار تەرروريزمنىڭ جەكەلەگەن، جەرگىلىكتى كورىنىستەرى بولاتىن جانە دە بۇل ارەكەتتەر كوبىنەسە كريمينالدى سيپاتتا ەدى.
تۇتاستاي العاندا، قازاقستاندا تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردىڭ ۇدەۋ ءتۇسۋىنىڭ شارتتى تۇردە ءۇش كەزەڭىن ءبولىپ ايتۋعا بولادى:
1. «قاشقىن تەرروريستەر»
(90-جىلداردىڭ سوڭى - 2000-جىلداردىڭ باسى)
ون جىل بۇرىن قازاقستان ءۇشىن تەرروريزم پروبلەماسى كوبىنەسە رەسپۋبليكا اۋماعىندا قاشقىن تەرروريستەردىڭ، ياعني تەرروريستىك ءىس-ارەكەتى جانە زاڭسىز اسكەري قۇرىلىمدارعا قاتىسقانى ءۇشىن باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ بىزدە ەلدە جاسىرىنۋىمەن بايلانىستى بولدى.
ماسەلەن، 2000-2004 جىلدارى قازاقستاننىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تەرروريستىك ءىس-ارەكەتى ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىنا كەلىپ جاسىرىنعان وزبەكستاننىڭ سەگىز ازاماتىن ۇستاپ، وزبەك جاعىنا بەردى.
2004-2005 جىلدارى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا 11 ادام ۇستالىپ، رەسەيگە، وزبەكستانعا جانە بىرقاتار باسقا ەلدەرگە جونەلتىلدى (Zakon.kz اقپارات اگەنتتىگى، http://www.zakon.kz/68872-za-uchastie-v-terroristicheskojj.html, 03.02.06ج.).
2006 جىلى قازاقستاندا تەرروريزمگە قاتىسى بار دەگەن 13 ادام ۇستالدى. قىلمىسكەرلەردىڭ كوپشىلىگى - رەسەي، وزبەكىستان، تۇركيا جانە قىتاي ازاماتتارى. (http://studies.agentura.ru/centres/cap/itogi2005-2006)
2. «سىرتتان كەلىپ ارباۋ كەزەڭى»
(2000-جىلداردىڭ باسى مەن ورتاسى)
بۇل كەزەڭدە قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ىرگەلەس ەلدەردىڭ دە، الىس شەتەلدەردىڭ دە اۋماقتارىنداعى تەرروريستىك ءىس-ارەكەتكە تارتىلۋ وقيعالارىنىڭ جيىلەۋى بايقالادى. ەڭ شۋلى وقيعا - وزبەكستانداعى 2004 جىلى تەرروريستىك اكتسيالاردى ۇيىمداستىرعان «ورتالىق ازيا مودجاحەدتەر جاماعاتى» تەرروريستىك توبىنىڭ اشكەرەلەنۋى. اتالعان توپقا قازاقستان ازاماتتارى دا كىرگەن، ولار ءوز پىكىرلەرى بويىنشا كوبىنەسە «مۇسىلمانداردىڭ قۇقىقتارىن اياققا باسقان وزبەكستاننىڭ بيلىگىنە قارسى» قىلمىستىق ارەكەت ەتكەن.
سونداي-اق قازاقستان ازاماتتارى اۋعانستان جانە بىرقاتار باسقا ەلدەردىڭ اۋماقتارىندا زاڭسىز اسكەري قۇرىلىمداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاتىسقان سياقتى دەگەن اقپارات كەڭىنەن تارادى. ماسەلەن، گۋانتانامو تۇرمەسىنىڭ تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى قازاقستان ازاماتى بولىپ شىقتى. سوندىقتان 2005 جىلى بەلگىلى امەريكاندىق «ۇلتتىق بارلاۋ كەڭەسى» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمى «بولاشاق جاھاندىق كارتا» دەپ اتالاتىن تالدامالى-بولجامدىق بايانداماسىن جاريا ەتىپ، وندا قازاقستان رەسەيمەن، ازىربايجانمەن جانە تۇركمەنستانمەن قاتار راديكالدى توپتار ورىن تەپكەن جانە ارناۋلى دايىندىقتان وتكەن ءارى لاڭكەستىك ارەكەتتەر جاساۋدىڭ تاجىريبەسى بار «دجيحادتىڭ كاسىبي جاۋىنگەرلەرى» تۇراتىن وڭىرلەرگە جاتقىزىلدى. باسقاشا ايتقاندا، تەرروريزمنىڭ قاۋىپ-قاتەرىنە از ۇشىراعان ەل دەپ سانالاتىن ءبىزدىڭ ەلىمىز وسى كەزەڭدە ءارتۇرلى ساراپتاما مالىمەتتەرىندە اتالا باستادى.
3. «جەرگىلىكتى نەمەسە «ءوزىمىزدىڭ تەرروريستەر»
(2000 جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ)
بۇل كەزەڭ ءبىر جاعىنان قازاقستان ازاماتتارىنىڭ باسقا ەلدەردىڭ اۋماعىندا تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتەرگە قاتىسۋ جاعدايىنىڭ ءجيى كەزدەسۋىمەن سيپاتتالادى.
مىسالى، 2009 جىلدىڭ شىلدە ايىندا داعىستاندا جۇرگىزىلگەن ارنايى وپەراتسيا كەزىندە سەگىز تەرروريست ءولتىرىلىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ولاردىڭ بەسەۋىندە قازاقستاندىق تولقۇجاتتار تابىلعان (دياپازون گازەتى، 16.02.11ج، http://diapazon.kz/kazakhstan/kaz-incidents/35804-zachem-pugat-rossijan-terroristami-iz-kazakhstana.html ).
2009 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە قىرعىز قاۋىپسىزدىك قورعاۋ قىزمەتتەرى بىشكەكتە جانە ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە تەرروريستىك ارەكەتكە قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن 18 ادامدى تۇتقىنعا الدى، ولاردىڭ اراسىندا قىرعىزستان، وزبەكستان جانە قازاقستان ازاماتتارى بولعان (Vesti.kz ينتەرنەت-سايتى، 17.07.2009ج.، http://vesti.kz/asia/19917/ ).
2010 جىلدىڭ 19 قىركۇيەگىندە تاجىك قارۋلى كۇشتەرى تاجىكستاننىڭ راشت الابىندا جۇرگىزىلگەن ارنايى وپەراتسيا كەزىندە ولتىرىلگەن ءبىر قىلمىسكەردەن قازاقستان ازاماتىنىڭ تولقۇجاتىن تاپقان (Paruskg.info ينتەرنەت-سايتى 22.04.11ج.، http://www.paruskg.info/2011/04/22/42848 ).
2011 جىلدىڭ 19 قاڭتارىندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بىشكەكتە تەراكتىلەردى ۇيىمداستىرۋعا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن قازاقستان ازاماتىنىڭ تۇتقىنعا الىنعاندىعىن راستادى (Gazeta.kz اقپارات اگەنتتىگى، 19.01.11ج.، http://news.gazeta.kz/art.asp?aid=331922 ).
2011 جىلدىڭ اقپانىندا ماحاچكالادا قازاقستاننىڭ ازاماتتارى بولىپ تابىلاتىن - 1989 جىلى تۋىلعان، البەرت ابدىكارىموۆ جانە 1990 جىلى تۋىلعان رايىنبەك ەرجانوۆ زاڭسىز قارۋلى توپتارعا قاتىسى بار دەگەن كۇدىكپەن تۇتقىندالدى (Tengrinews.kz ينتەرنەت-سايتى، 31.03.11ج. http://tengrinews.kz/crime/182829).
جانە وسى كەزەڭدە، ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تەرروريستىك ءىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنىستار كورىنە باستادى. بۇل جونىندە مىنا كەستە كۋالاندىرادى.
ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا تەرروريستىك ءىس-ارەكەتكە بايلانىستى قىلمىس جاساعانى ءۇشىن تۇتقىندالعان جانە سوتتالعان ادامدار سانى
| 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009*** | 2010 | 2011
ءى-توقcان |
|
| جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ادامدار سانى | 116 | 220 | 66 | 333 | 114 | 222 | 224 | 331 |
7 |
* 2009 جىلدان باستاپ - قازاقستان رەسپۋبليكاسى قك-نىڭ تومەندەگى باپتارى بويىنشا سوتتالعان ادامدار بويىنشا مالىمەتتەر
168 بابى - بيلىكتى زورلىقپەن باسىپ الۋ
233 بابى - تەرروريزم
233-1 بابى - تەرروريزمدى ناسيحاتتاۋ جانە تەرروريزم اكتىسىن ورىنداۋعا اشىقتان-اشىق شاقىرۋ
233-2 بابى - تەرروريستىك توپتى قۇرۋ، باسشىلىق ەتۋ جانە ونىڭ ارەكەتىنە قاتىسۋ
سوندىقتان دا اقتوبە مەن استاناداعى سوڭعى وقيعالاردىڭ تەرروريستىك استارى راستالاتىنى نەمەسە راستالمايتىنىنا قاراماستان، ەلىمىزدە تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرى كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. 2010 جىلى قىركۇيەكتە «؟؟؟؟؟؟.info» ەكسترەميستىك سايتتاردىڭ بىرىندە قازاقستاندىق پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنە قارسى جيھاد تۋرالى اتالمىش ۇندەۋ جاريالانىپ، ول جاي عانا «قارسىلاسۋعا» ەمەس، توپتىق قارۋلى شابۋىلدى ۇيىمداستىرۋعا شاقىرۋ مازمۇنىندا بولدى. بۇل سايتتا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە قارسى تەراكتىلەر قالاي ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك ەكەندىگىن ەكسترەميزمنىڭ يدەولوگتارى تولىق جانە ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرگەن. مۇمكىن قازاقستاندىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا بۇل ماتەريالدارعا جانە سايتتاردىڭ وزدەرىنە ايتارلىقتاي ءمان بەرمەگەن بولار. بۇل سايتتاردىڭ بىردەن جابىلماعاندىعى ءبىزدىڭ جورامالدى راستايتىن سياقتى. تەك اقتوبە مەن استاناداعى جارىلىستاردان ءبىر اي وتكەننەن كەيىن بارىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋراتۋراسى مازمۇنى تەرروريزم مەن ەكسترەميزمدى ناسيحاتتاۋ مەن ونى جاقتاۋعا تىيىمدى بۇزعان 15 شەتەلدىك سايتتاردىڭ انىقتالعانىن جاريالادى. ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا تارالۋى سوت جۇزىندە زاڭسىز دەپ تابىلىپ جانە قازاقستاندىق تۇتىنۋشىلاردىڭ ماتەريالدارعا قول جەتىمدىلىگىن شەكتەۋ بويىنشا شارالار قولداندى.
كەزدەيسوق جارىلىستار ما الدە قاۋىپسىزدىك قورعاۋ قۇرىلىمدارىنا
قارسى ماقساتتى تۇردە شابۋىل ما؟
كوپتەگەن ساراپشىلار اقتوبە مەن استاناداعى جارىلىستاردىڭ ارناۋلى قىزمەت عيماراتتارى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە بولعاندىعىنا بىردەن نازار اۋداردى. ءبىرىنشى جاعدايدا جارىلىس وبلىستىق دەپارتامەنت عيماراتىندا، ەكىنشىسى - ۋاقىتشا تەرگەۋ يزولياتورى كىرە بەرىسىنىڭ الدىندا بولعان. ارينە، تەك ەكى فاكتىگە نەگىزدەلىپ، قانداي دا ءبىر بايلانىس پەن زاڭدىلىق جونىندە كەسىپ ايتۋ قيىن. ازىرگە ساراپشىلار تەك قوسىمشا دالەلدەردى كەلتىرەدى، سونىڭ ىشىندە، ەكى جارىلىس اراسىنداعى مەرزىمنىڭ قىسقالىعى مەن جارىلىس بولعان وبەكتىلەردىڭ ءوزى. ودان وزگە ەلدەردەگى وسىنداي جاعدايلارعا قاراعاندا اقتوبە مەن استانادا بولعان جارىلىستاردان كەيىن ەشقانداي دا ۇيىم وزىنە جاۋاپكەرشىلىكتى الماعاندىعىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ال ءانونيمدى تەراكت - بۇل نونسەنس، ويتكەنى كەز-كەلگەن تەراكت ادەتتە اۋەل باستان-اق كەڭىنەن اقپاراتتىق جانە قوعامدىق رەزونانس تۋدىرۋعا باعىتتالاتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. سوندىقتان دا اقتوبە مەن استاناداعى وقيعالاردى ءبىر تىزبەكتە نەمەسە قانداي دا ءبىر جوسپارعا سايكەس ارنايى اكتسيالاردىڭ سەرياسى رەتىندە قاراستىرۋ اسىعىستىق بولار ەدى.
الايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قارسى ماقساتتى تۇردە شابۋىل جاساۋ - تەرروريستىك توپتاردىڭ تاكتيكالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن دە ايتۋ كەرەك. مىسالى، رەسەيدىڭ كاۆكاز اۋماعىندا تىركەلگەن تەرروريستىك ءىس-ارەكەت بويىنشا سالىستىرمالى مالىمەتتەر وسى جونىندە كۋالاندىرادى.
ايتالىق، 2009 جىلى ينگۋشەتيادا 4 تەراكت بولسا، ونىڭ 3-ءى قۇقىق قورعاۋ ۆەدومستۆولارىنا قارسى باعىتتالعان («سەۆەرنىي كاۆكاز» گازەتى، 05.04.2010ج. ).
داعىستاندا 2009 جىلى 9 تەراكت ورىن العان، ونىڭ 8-ءى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قارسى. ال 2010 جىلدىڭ قاڭتار-قازانىندا 8 تەراكتىلەر ورىن الدى، ولاردىڭ 5-ءى قارۋلى كۇشتەرگە قاتىستى بولعان جانە بارلىعىن - تەرروريست-جانكەشتىلەر ىسكە اسىرعان (ريا نوۆوستي اقپارات اگەنتتىگى، 24.10.10ج.،).
بىراق وسىنداي ءىس-ارەكەتتەر تەك كاۆكازعا عانا ءتان ەمەس، ۇقساس تاكتيكا بىرقاتار ورتالىق ازيا ەلدەرىندە دە دە بايقالادى.
ماسەلەن، 2010 جىلدىڭ 3 قازانىندا حۋدجاند قالاسىندا تاجىكستاننىڭ ءىىم وڭىرلىك باسقارما عيماراتىندا تەرروريست-جانكەشتى ءوز-ءوزىن جارىپ جىبەردى («ۆەستي» پورتالى، 03.09.10ج.، http://www.vesti.ru/doc.html?id=390046).
2010 جىلدىڭ 30 قاراشاسىندا بىشكەكتە بىلتىرعى جىلدىڭ ساۋىرىندە شەرۋگە قاتىسۋشىلاردى اتۋ جونىندە ءىس قارالىپ جاتقان سپورت سارايىنىڭ عيماراتىندا ەكى جارىلىس ورىن الدى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەكى قىزمەتكەرى زارداپ شەكتى (Tengrinews.kz ينتەرنەت-سايتى، 30.11.10ج. http://tengrinews.kz/events/92034).
2010 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانىندا بىشكەكتە قالالىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ عيماراتىندا 30 قاراشادا جارىلعانعا ۇقساس بومبا زالالسىزداندىرىلدى (http://www.newsru.com, ينتەرنەت-سايت، 25.10.10ج.، http://www.newsru.com/world/25dec2010/guvd2.html).
2011 جىلعى 5 قاڭتاردا بىشكەكتە تولقۇجاتتاردى جوسپارلى تەكسەرۋ بارىسىندا ءۇش ميليتسيا قىزمەتكەرى ءولتىرىلدى (http://www.newsru.com, ينتەرنەت-سايت، 05.01.11ج.، http://www.newsru.com/world/05jan2011/kyrgyzia.html).
سوندىقتان ساراپشىلاردىڭ «قاۋىپسىزدىك قورعاۋ ورگاندارىنا» قارسى ارنايى باعىتتالۋى مۇمكىن بۇگىنگى تەرروريستىك بەلسەندىلىك تاكتيكاسىنا نازار اۋدارۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ولاردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي ءىس-ارەكەتتەر بىرنەشە ماقساتقا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
بىرىنشىدەن، بۇل قاۋىپسىزدىك قورعاۋ ۆەدومستۆولارىنىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە باعىتتالعان، ءسويتىپ ولار قوعامدىق پىكىردە ءتىپتى وزدەرىنىڭ وبەكتىلەرى مەن قىزمەتكەرلەرىن قورعاي المايتىنداي بولىپ قىلىپ كورسەتۋ.
ەكىنشىدەن، جەمقورلىققا قارسى بەلسەندى كۇرەس - جول جانە قارجى پوليتسياسى، كەدەن ورگاندارىنىڭ، پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىلىكسىزدىگى مەن جەمقورلىعىنىڭ كوپتەگەن وقيعالارىنىڭ باق-ندا كەڭىنەن جاريالانۋىن ەسكەرسەك، تەراكت وبەكتىلەرىن قاۋىپسىزدىك قورعاۋ ۆەدومستۆولارى اراسىنان تاڭداۋ قوعام تاراپىنان جاپپاي ايىپتاۋ تۋدىرماي، ءتىپتى كەيبىر ادامدار تاراپىنان مۇنداي ارەكەت اياۋشىلىق پەن قۇپتاۋ تۋدىرۋى دا مۇمكىن.
ۇشىنشىدەن، سولتۇستىك كاۆكاز جانە باسقا تەرروريستىك ءىس-ارەكەت وشاقتارىنىڭ تاجىريبەسىنەن كورەتىنىمىز، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ارنايى قارسى ارەكەتتەردى ۇيىمداستىرۋ، ناتيجەسىندە قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن عانا ەمەس، جالپى بيلىك جۇيەسىن السىرەتۋگە ىقپالىن تيگىزۋ مۇمكىن.
قارسى ءىس-ارەكەتتەر
ەگەر بۇگىنگى تەرروريستىك بەلسەندىلىك جوسپارلى سيپاتتا بولاتىندىعى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمى دۇرىس بولسا، وندا تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەردىڭ ارتۋىنا جول بەرمەۋ ماقساتىندا ارنايى كەشەندى ءىس-شارالار قولدانۋ قاجەت.
- تەرروريستىك قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ تۇرلەرى مەن ادىستەرىن جەتىلدىرۋ قاجەت. بۇعان دەيىن تەرروريزم قاۋپى بولۋى ىقتيمال قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرىلىپ كەلسە، ال بۇگىندە ارناۋلى قىزمەتتەرگە شىنايى جاعدايدا تەرروريزممەن كۇرەستە پراكتيكالىق تاجىريبەسى مەن داعدىلارىن شىڭداۋ قاجەت.
- ستراتەگيالىق ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرىن (مۇناي-گاز قۇبىرلارى، سۋ-جىلۋمەن قامتۋ كاسىپورىندارىن), سونداي-اق مەملەكەتتىك ماڭىزى بار باسقا دا وبەكتىلەردى عانا قورعاۋعا ەرەكشە دەن قويماي، سونىمەن قاتار تەرروريزمنىڭ سالدارىنان بولعان توتەنشە جاعدايلاردا تۇرعىنداردى دا قورعاۋعا باعىتتالعان شارالاردى دا قاتار كۇشەيتۋ. ماسەلەن جەر سىلكىنىسى سەكىلدى ستيحيالىق اپات كەزىندەگىدەي، ازاماتتاردىڭ وزدەرى دە، ءتيىستى قىزمەتتەر دە داعدارىستى جاعدايدا قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن ءبىلۋى ءتيىس.
- ۋاقىتىلى جانە بىلىكتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بويىنشا جۇيەنى رەتكە كەلتىرۋگە ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. سەبەبى وبەكتيۆتى، ۋاقىتىلى جانە تەڭگەرىمدى اقپارات بەرۋ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قاۋەسەتتەردىڭ ورىن الۋىنا جانە باسقا دا ارانداتۋشىلىققا جول بەرمەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
بىراق، ەڭ باستىسى تەرروريزم قاۋپى تەك مەملەكەتتىڭ جازالاۋشى قىزمەتىنىڭ كۇشەيۋىنە، نەمەسە ارناۋلى قىزمەتتەردى نىعايتۋعا عانا نەگىزدەلمەي، ال ءبىرىنشى كەزەكتە، تەرروريزمنىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتەتىن العىشارتتار مەن سەبەپتەردى جويۋعا باعىتتالۋى قاجەت. بۇگىندە ساراپشىلار اراسىندا تەرروريزمنىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى ورتاق پىكىر جوق. بىرەۋلەرى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ (كەدەيشىلىك، جوقشىلىق، قوعامنىڭ مارگينالدانۋى) ۋشىعۋى سەبەپشى دەپ ەسەپتەيدى. وزگەلەرى - نەگىزىن ساياسي رەجيمنىڭ (قوعامنىڭ اشىق\جابىق دارەجەسى، ءبىلىم دەڭگەيى، قۇقىق جانە ەركىندىك دەڭگەيى) ەرەكشەلىگىنەن كورەدى. ۇشىنشىلەرى - تەرروريزمنىڭ نەگىزىندە الەۋمەتتىك مادەني وزگەرىس (بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار مەن ادامگەرشىلىك نورمالارىنىڭ قۇنسىزدانۋى) جاتىر دەپ ەسەپتەيدى.
الايدا قانداي-دا ءبىر باسقا قۇبىلىس سەكىلدى تەرروريزمنىڭ دە پايدا بولۋىنا سەبەپتەردىڭ كەشەنى مەن كۇردەلى شيەلەنىسكەن موتيۆتەر اسەر ەتەتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. ال قازاقستان جاعدايىندا تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرىنىڭ كۇشەيۋىنە ىقپال ەتەتىن ءۇش نەگىزگى فاكتوردى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى.
بىرىنشىدەن, الەۋمەتتىك دەپرەسسيا فاكتورى، الەۋمەتتىك موبيلدىلىك كانالدارىنىڭ جانە ليفتىلەرىنىڭ جوق بولۋى. قوعامنىڭ مارگينالدانۋى، سونىمەن قاتار بايلار مەن كەدەيلەر اراسىنداعى الشاقتىق شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەندە الەۋمەتتىك قارسىلىقتار تۋىندايدى، ولاردىڭ ءبىر ءتۇرى تەراكتىلەر بولۋى مۇمكىن.
ەكىنشىدەن، يدەولوگيالىق سالاداعى مەملەكەتتىك ساياسات تيىمدىلىگىنىڭ تومەندىگى، سونىڭ ىشىندە ءدىني جانە ەتنوسارالىق سالادا، ءتىل جانە ءدىن ساياساتىن جۇرگىزۋدەگى فورماليزم. ءدىني ىستەر بويىنشا ارنايى اگەنتتىكتىڭ دە قۇرىلۋى وسى سالادا جۇيەلى ءىس-ارەكەتتەردىڭ قاجەتتىلىگىن بيلىكتىڭ دە مويىنداپ وتىرعانىن كورسەتكە كەرەك.
ۇشىنشىدەن، تەرروريزم جاعدايىنا شەكارالاس مەملەكەتتەردەگى «شيەلەنىستىك وشاقتارىنىڭ» بولۋى ۇلكەن ىقپال ەتەدى. ءبىزدىڭ جاعدايدا ورتالىق ازيادا تۇراقسىزدىقتىڭ ساقتالۋى ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى ءبىر فاكتورى. مىسالى، قىرعىزستانداعى ساياسي داعدارىستىڭ ۋشىعۋى جانە تاجىكستاندا ورىن العان قارۋلى قاقتىعىستار. وسىعان بايلانىستى تاجىكستاندا، قىرعىزستاندا جانە وزبەكستاندا ءتۇرلى سيپاتتاعى ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ جاندانۋى.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ديللەماسى
جىل سايىن تەرروريزم يندەكسىن جاريالاپ وتىراتىن، «Maple Croft» بريتان كومپانياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا گرەنلانديا مەن انتاركتيدانى ەسەپكە الماعاندا، الەمدە تەرروريزم قاۋپى ءتونىپ تۇرماعان ايماق جوق.
وسىنداي جىكتەۋ بويىنشا قازاقستان تەرروريزم قاۋپى تومەن ەلدەر قاتارىنا جاتادى جانە كوپتەگەن ەۋروپالىق ەلدەرمەن ءبىر دەڭگەيدە ورنالاسقان. ال ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، يسپانيا جانە اقش سەكىلدى ەلدەردە قاۋىپ-قاتەر دەڭگەيى ايتارلىقتاي جوعارى. سوندىقتان، تەرروريزم ورتاق قاۋىپ-قاتەر.
سونىمەن بىرگە تەرروريزم قاۋپىن دۇرىس باعالاماي، ونى ەلەمەي جانە جەكەلەي الىنعان ەلدە قاۋىپتىڭ ءوزىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق تەرروريزمدى اسىرا باعالاۋعا دا بولمايدى، قوعامدا دۇربەلەڭ سالىپ جانە ۇرەي مەن قورقىنىش ۇيالاتىپ، قوعامدىق رەزونانس اسەرىن كۇشەيتۋ ارقىلى تەرروريستەرگە قولداۋ كورسەتۋگە بولمايدى، سەبەبى كەز-كەلگەن تەراكت ەڭ الدىمەن، كەڭ اقپاراتتىق اسەرگە ەسەپتەلگەن. وسىنداي تەڭگەرىمدى ۇستاپ تۇرۋ قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بىراق، ەڭ باستىسى - تەرروريزم، ەكسترەميزم سياقتى قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرىپ، ءتيىمدى قارسى تۇرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى - ول قوعام مەن بيلىكتىڭ ءوزارا كەلىسىمى، ۇلتتىق بىرلىك. وسى زۇلىمدىقپەن ونداعان جىلدار بويى كۇرەسىپ كەلە جاتقان باسقا ەلدەردىڭ تاجىريەبەسىن زەرتتەپ قاراساق، بىردەن بايقايتىنىمىز - بىرلىگىن شايقالتىپ، نەشەمە سەبەپتەرمەن ىشتەي ءبولىنىپ، جىكتەلىپ وتىرعان قوعام، ەل، مەملەكەت عانا وسى قاۋىپتىڭ قۇربانىنا اينالۋى ىقتيمال. سوندىقتان، وسى دا، باسقا دا قازىرگى زاماننىڭ سىناقتارى مەن قاتەرلەرىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن - ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ جىكتەلۋىنە، بولىنۋىنە جول بەرمەۋ كەرەك.
اباي-اكپارات
