سايلاۋ باستالدى. بۇرناعى ەلدىڭ كوزىنە كورىنە بەرمەيتىن قايبىر ساياسي پارتيالار دا ۇيقىسىنان ويانا باستادى. سونىسىنا قاراماي الامان دودادان قارا ءۇزىپ، بايگەنىڭ الدىندا كەلگىسى كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى دەسەك، ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. سەبەبى، ساياسي ناۋقاندار كەزىندە عانا بەلسەندىلىك تانىتاتىن پارتيانىڭ باسقا كەزدە كوڭىلگە قونىمدى ءىسىن كورە بەرمەيمىز. ەسەسىنە وزىنە قالاي ايتسا دا قابىسپايتىن «ابىرويلى اتاق» جيناۋمەن اۋەستەنەتىن پارتيا ارزان جارنامادان اسا الماي كەلەدى.

قازىر ۇلتشىل، ۇلتجاندى كورسەتكىسى كەلەتىن قاۋىم ءوزىن «الاششىل» سىڭاي بايقاتاتىنى سوڭعى كەزدە كورىنىس بەرىپ ءجۇر. ءتىپتى ساياسي پارتيالاردىڭ ءوزى «كوتەرە المايتىن شوقپاردى» بەلىنە بايلاپ العانى ورەسكەل كوزگە ۇرعانى قاشان. «الاش قايدا؟ ءبىز قايدا؟» - دەپ، ءبىر مەزەت سىن تەزىمەن قاراۋ دا جوق. كەلسىن-كەلمەسىن «ءبىز الاشوردانىڭ ءىزباسارىمىز» دەپ، ءتىپتى «ءبىز الاشوردانىڭ زاڭدى ءىزباسارىمىز» دەپ، «ىزباسارلىقتى وپ-وڭاي زاڭداستىرىپ» العاندارىن دورەكىلىك دەمەسكە لاج جوق. جالپى بۇل اتاقتى پارتيانىڭ شىنايى ىسىنە قاراپ، قوعام ءادىل باعالاپ، حالىق بەرىپ جاتسا ءبىر ءجون-اۋ!

ەندى «اق جول» ۇلگى تۇتاتىن «الاش» پارتياسى قانداي ساياسي كۇش ەدى؟» - دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. ءيا، الاش قوزعالىسى مەن الاش پارتياسى، الاش يدەياسى مەن يدەولوگياسى بىردەن اياق استىنان پايدا بولعان جوق، ول قازاق اراسىنداعى پارتيا قۇرىلىسىنىڭ العاشقى جيناقتالعان تاجىريبەسىنىڭ بارىسىندا دۇنيەگە كەلدى. 1905 جىلى قۇرىلعان «قازاق كونستيتۋتتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسى» مەن 1906 جىلى قۇرىلعان «حالىق ەركىندىگى» (كادەتتەر) پارتياسىن قوسپاعاندا، «الاش» پارتياسى – قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى. ناقتىراق ايتقاندا، قازاقستانداعى قازىرگى ساياسي جۇيە مەن پارتيالىق ينستيتۋتتىڭ باستاۋى. دەي تۇرعانمەن دە، بۇگىنگى ساياسي پارتيالارمەن سالىستىرعاندا، ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىندا «الاش» پارتياسى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ بۇرالاڭ جولدارىنان ءوتىپ، ساياسي كۇرەستە ءپىسىپ-جەتىلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. الايدا، «اق جول» پارتياسى وسىنداي ۇلت مۇددەسىندە اۋمالى-توكپەلى جولدارمەن ءجۇرىپ، كۇرەسكەرلىك تانىتىپ كەلەدى دەپ ايتا الامىز با؟

«قازاق» گازەتى 1917 جىلعى №234 سانىندا: «وسى كۇندە ءتۇرلى ساياسي پارتيالار بار. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى ساياسي پروگامماسىندا جازىلعان. ونى بىلەتىن ادامدارعا ماعلۇم: قاي پارتيانىڭ دا بولسا پروگرامماسى ءتۇپ-تۇگەل قازاق ماقساتتارىنا ۇيلەسپەيدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاق ماقساتتارىن تۇگەل كوزدەيتىن ءوز الدىنا ساياسي پارتيا جاسالمايىنشا بولمايدى»، - دەپ جازعان ەدى. ارادا اتتاي ءجۇز جىل وتسە دە بۇل تۇجىرىم ماڭىزىن جويماي وتىر. باسى اشىق ماسەلە – بۇگىنگى «اق جول» پارتياسى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇراگەرى بولا المايدى. بۇعان جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا از عۇمىر كەشسە دە  اتى التى الاشتى شارلاپ، قىسقا ۋاقىتتىڭ وزىندە باي مۇرا مەن ۇلكەن تاعلىم قالدىرىپ كەتكەن «الاش» پارتياسى مەن «اق جولدى»  سالىستىرۋ ارقىلى كوز جەتەرى انىق.

وكىنىشكە قاراي، تاريح ساحناسىنا تولقىپ شىققان بولشەۆيكتەر الاشوردامەن ءتىل تابىسپاي، وزدەرىنە جاۋ رەتىندە قارادى. ايتقانداي-اق،  الاشوردا بولشەۆيكتەرگە مىقتى وپپوزيتسيا بولا ءبىلدى. ال بۇگىنگى «اق جول» قازىرگى ساياسي بيلىككە وپپوزيتسيا رەتىندە بالاما باعدارلاما ۇسىنىپ، ونىسىن دالەلدەي الىپ وتىر ما؟

1917 جىلدىڭ قاراشاسى مەن 1918 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ ارالىعىندا وتكەن سايلاۋدا قازاقتار كوپشىلىك داۋىسپەن «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن قولداپ داۋىس بەردى. بۇل جايت بولشەۆيكتەردىڭ قاتتى شىمبايىنا باتىپ، ولار جەدەل تىزەگە باستى. ءا دەگەننەن-اق كەڭەس ۇكىمەتى تاريحي ادىلەتتىلىكتەن گورى، الىمجەتتىكتى ۇستاندى دا، ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن تاراتۋشى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن وياتۋشى جانە دە وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسكە دەم بەرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ دەموكراتياشىل زيالىلارىنىڭ ءۇنى – «الاش» پارتياسىن تۇنشىقتىرۋعا تىرىستى. اقىرى تۇسىنىكتى، اتۋ، اسۋ، رەپرەسسيا. مىنە، «الاش» پارتياسى قانداي جولداردان ءوتتى؟ ال، «اق جول» وڭاي جولمەن، تەر توكپەي، ەڭبەكتەنبەي-اق «الاشوردانىڭ زاڭدى ءىزباسارى» بولعىسى كەلەدى....

«اق جول» پارتياسىنىڭ جالپى باعدارلاماسىنا ۇلتتىق باعىتتار مەن ءومiرiمiزدiڭ وتكiر تاقىرىپتارى وزەك بولعانىمەن ولاردىڭ بiرجاقتى، ات ءۇستى سيپات العاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ارينە، «اق جول» پارتياسىنىڭ «الاشورداعا» قاتىستى جارىققا شىعارعان كىتاپتارى مەن ءتۇرلى باسقوسۋلارى قاجەت دۇنيە. بىراق، بۇل نەگىزىنەن جارنامالىق سيپاتتاعى شارالار «الاشوردانىڭ زاڭدى ءىزباسارى» بولۋعا وتە ازدىق ەتەتىنى انىق.

مەيلi بيلiككە بولسىن، مەيلi باسقا باسەكەلەستەرiنە بولسىن، شىنايى وپپوزيتسياعا شىعۋ ءۇشiن، باستى سىناق – حالىقتىڭ سەنiمiنەن سۇرiنبەي ءوتۋ. بۇل «اق جول» باعىندىرا الماي جۇرگەن بيiكتiك. مۇنى بiزدەگi پارتيالار مەن قوزعالىستارعا ورتاق سيپات دەپ باعالاساق ەش سوكەتتiگى جوق.

سوناۋ 1989 جىلدىڭ باسىنان 1991 جىلدىڭ اياق شەنiنە دەيiن كوپۇلتتى جانە بiر ۇلتتى پارتيالاردىڭ، قوزعالىستار مەن ۇيىمداردىڭ قۇرىلىپ، نەگiزi قالانعانىمەن، ساياساتتاعى ۇلتتىق كونتسەپتسيالارىن باس قۇجاتتارىندا باسا كورسەتە المادى. ماقسات-مۇراتى انىق ايقىندالماعان وسىنداي ستيحيالى باستاۋدىڭ اياعى كوبiسiنiڭ اۋا جايىلۋىنا الىپ كەلدi. سودان دا شىعار، توقسانىنشى جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن «جەلتوقسان» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى مەن «الاش» ۇلتتىق-تاۋەلسiز پارتياسى بiردەن-بiر ۇلتتىق باعدار ۇستانۋشىلار توبىن باستاپ شىققانىمەن، جۇيەلi جۇمىس جۇرگiزە بiلمەدi.

اقيقات سالىستىرۋ ارقىلى ايقىندالىپ جاتادى. ايتالىق، رەسەي بۇل جاعىنان بiزدەن الدەقاشان كوش iلگەرi العا وزىپ كەتتi. ونىڭ ۇستiنە، ورىس ۇلتى ءوز جەرiندە باسىمدىق تانىتىپ، «ورىس ماسەلەسi» سۇراعى مازالاپ جاتپاسا دا، ساياساتىندا رەسەيلiك ۇستەم وي بiر باسەڭدەمەگەنi بۇگiندە ايداي الەمگە ايان رەسەيلiك پارتيالاردىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىنداعى العا قويعان باستى ماقساتتارىنداعى ءۇش نەگiزگi باعىتتىڭ بiرi – ۇلتتىق (سلاۆياندىق، ورىستىق) سانا-سەزiمدi تۇلەتۋ، كۇشتi (ارقيلى نۇسقاۋداعى: دەموكراتيالىق، مونارحيالىق، پارمەندi پرەزيدەنتتiك بيلiگi بار) مەملەكەتتi قايتا قۇرۋ – قاي-قايسىسىنىڭ دا جارعىسىنان جاسقانشاقتاماي-اق ويىپ ورىن العان. كەشەگi كەڭەستiك يمپەريانىڭ باس ديريجەرi رەتiندە جەتپiس جىلدىڭ iشiندە جۇزگە تارتا ۇلت پەن ۇلىستى ميداي ارالاستىرىپ، جەر بەتiنەن مۇلدە جويىپ، ورىستاندىرىپ جiبەرگەن رەسەي بۇگiندە ۇلتتىق باعىتتى ساياساتىندا باعدارشام ەتiپ العاندا، بiزگە نە جورىق؟

بۇدان شىعاتىنى، كەڭەستiك كوممۋنيستiك پارتيانىڭ باستى ماقساتى – ورىسشىل، ۇلتشىل ەلگە اينالۋ ەكەنi ەشكiمگە جاسىرىن ەمەس ەدى. الگiندە ايتقانداي، اتالعان ورىس مۇددەسi قازiر دە ۇستەم تۇسپەسە، كەم سوعىپ جاتقان جوق. وعان ءوز الدىنا مەملەكەتتiگiن جاريالاعان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا-اق بەرiك iرگەتاس قالانعان. سول كەزدەگi رەسەي ساياساتتانۋشىلارىنىڭ انىقتاۋىنشا، شارتتى تۇردە ءتورت توپقا بولiنگەن اناعۇرلىم ىقپالدى پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ باسىندا ۇلت جاناشىرلارى تۇر. وسى توپتىڭ ۇزىن سانى دا وراسان: رەسەي ۇلتتىق-رەسپۋبليكالىق پارتياسى، بۇكiلرەسەيلiك «وتچيزنا» پاتريوتتىق قوزعالىسى، رەسەي قايتا ورلەۋ وداعى، حالىقارالىق سلاۆيان سوبورى، رەسەيلiك حالىق جينالىسى مەن ۇلتتىق-پاتريوتتىق باعدار ۇستانعان پارتيالار مەن قوزعالىستار.

بۇگiندە بۇل تiزiم ۋاقىت وتكەن سايىن تالاپقا ساي جاڭعىرعان، جاڭالانعان، باستىسى، iزدەنiس ۇستiندە جەتiلە تۇسكەن. ءسويتiپ، ورىس دەموكراتياسى وسى جولمەن بارا جاتىر. وركەنيەتتi ەۋروپا ەلدەرiندەگi پارتيالاردىڭ ستاتۋسى مەن قىزمەتi اركەلكi, بiرiندە – زاڭمەن، كەلەسiسiندە كونستيتۋتسيالىق نورمالارمەن ايقىندالعانىمەن، ولاردىڭ قاي-قايسىسىن الىپ قاراساڭىز دا، تۇرعىلىقتى ۇلتتىڭ مۇددەسi بiرiنشi ورىندا. جاھانداستىرۋعا جانىن سالىپ قارسىلىق بiلدiرiپ جاتاتىنى سودان. تiپتi ۇلىبريتانيادا، شۆەتسيادا جانە كانادادا، تاعى باسقا ەلدەردە پارتيالار تۋرالى ارناۋلى زاڭدار بولماعانىمەن، ولاردىڭ ۇستانىمى جەرگiلiكتi حالىققا قاراي ورايلاستىرىلعان.

وكiنiشتىسى، بiزدەگi «الاششىلمىز» دەگەن «اق جول» پارتياسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق باعىتتى باتىل ۇستانىپ وتىرعان جوق. وعان باعدارلامالارىنا قاراماي-اق، بۇگiنگi بەت-بەينەسiنەن-اق بiلە الاسىز. ولاردىڭ ازiرشە باعىتى: كوسموپوليتتiك، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، دەموكراتيا!

سونىمەن جيىرما ءبىرىنشى عاسىر باسىنداعى «اق جول» پارتياسىمەن جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى «الاش» پارتياسىن قالاي سالىستىرساق تا، اتىڭنان دا، زاتىڭنان دا اينالايىن «الاش» پارتياسىنىڭ قورعاسىنداي اۋىر، قاۋىرسىنداي جەڭىل سالماعى باسىپ كەتە بەرەدى.  سەبەبى، بار ماسەلە «الاش» پارتياسى قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاعان شىن مانىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتيا بولا بىلگەندىگىندە! بۇل بۇگىنگى ساياسي پارتيالارىمىزعا ساباق بولسا كەرەك. ۇلتىنىڭ شىنايى قامىن جەگەن پارتيا عانا تاريح تورىنەن ورىن الا الادى. وعان «الاش» پارتياسىنىڭ تاعىلىمدى تاريحى جارقىن مىسال.

ەندى وسى «اق جول» پارتياسىنىڭ ءدال قازىرگى ۋاقىتتاعى «الاششىل» بولا الماي جاتقانىنىڭ تۇپكى سەبەبىنە توقتالا كەتەلىك. بiرiنشiدەن، پارتيا مۇشەلەرى — بايلىقتان باسقاعا باس قاتىرا قويمايتىن قالتالى كاسiپكەرلەر ەكەندىگى. ەكiنشiدەن، ولار كiل ەۋروپالىق كوزقاراستاعى، نەگىزىنەن ورىستىلدىلەر ەكەندىگى.

بiرiنشiسi, ساياسات پەن كاسiپكەرلiك — باسى بiرiكپەيتiن ەكi باسقا دۇنيە. كاسiپكەرلەر باسقا-باسقا، اقشامەن باعالانبايتىن دۇنيەنi دە «كەرەك كەزiندە» ساۋداعا سالىپ جiبەرەتiن كورiنەدi. بيزنەستە بۇنداي نارسەلەر «بولا بەرەتiن» شىعار. بiراق، ساياسات الەمi الگiندەي سولقىلداقتىقتى كوتەرە قويمايدى. جارايدى، ەكi سويلەپ قاتەسiن دەر كەزiندە تۇزەپ جاتسا، ول — جۇبانىش. ايلانى اسىرىپ كەتەم دەپ ەكiجۇزدiلiككە ۇرىنۋ ساياساتكەر ءۇشiن كەشiرiلمەس كۇنا. قىسقاسى، «اق جول» پارتياسى قاتارىنا ناعىز ۇلتجاندى، ۇلتتىق بۋرجۋازيانى تارتا المادى.

بايقالىپ قالعانى — «اق جول» پارتياسىنىڭ  وز دوستارىنىڭ اراسىنان دا جانە دالا قازاقتارىنىڭ ورتاسىنان دا ويىپ ورىن الا الماعانى. ياعني، جارناماعا قارجىنى اياماي-اق جۇمساپ، جارياعا جار سالسا دا، قازاقى قالىڭ قاۋىم مەن قاراپايىم ەڭبەكشi جۇرتشىلىقتان قولداۋ تاپپاعانى انىق. قازاق ورتاسىنىڭ پارتيانى قولداي قويمايتىنىنا جوعارىداعى وقيعالار بiردەن-بiر سەبەپ.

بۇدان كەلiپ شىعاتىنى: iرi قالتالىنى حالىق، مەملەكەت مۇددەسiنەن گورi ءوز مۇددەسiنiڭ مىسى باسىپ تۇراتىندىعىن كوزگە كورسەتiپ، قولعا ۇستاتقانداي ەتتi. ماسەلە — وزiمشiلدiك يدەياسىنىڭ قوعامىمىزدا ساياسي جانە ەكونوميكالىق اكسيوماعا اينالعانىندا. بiزدiڭشە بۇل — مول كاپيتالعا دەگەن كوزسiز سەنiمدiلiك. پارتيانىڭ سوڭىندا قالىڭ حالىق تۇراتىنىن ويلاساق، ساياسات — اقشا ەمەس.

ەكiنشi ماسەلەگە – پارتيا مۇشەلەرى نەگىزىنەن كiل ەۋروپالىق كوزقاراستاعى ورىستىلدىلەر ەكەندiگiنە كەلسەك، بۇل ەندى «اق جول» پارياسىنىڭ سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن ەكەندىگىن كورسەتەدى.

قىسقاسى، "الاشوردا" قايدا؟ اق جول" قايدا؟  ۇيات قايدا؟

مەڭدىعالي مۋسين 

رەداكتسيادان: اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى. ءبىز قارسى جاقتىڭ دايەكتەمەسىن دە جاريالاۋعا ارقاشان دايىنبىز.

Abai.kz