نەمەسە تۇرىك مولاسىنان تابىلعان  دومبىراداعى جۇپار كۇيىنىڭ اۋەنى

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى،
تۇركولوگ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

- اعا، تۇركولوگياعا قالاي كەلدىڭىز؟

- ءيا، جاستايىمنان رومانتيك بولدىم. كەشكە جاقىن قوي مەن قوزىنى ءبولىپ بىتكەن سوڭ، انام جاتقا جىر وقۋشى ەدى. كەيبىر جىرلاردى بىزگە وقىتىپ، تىڭداپ وتىرىپ بەرىلىپ جىلاپ وتىرۋشى ەدى. ءوزى ەسكى جاديدشە حات تانيتىن ادام-تىن. مايدا توپىراققا، كۇلگە، تابىلسا قاعازعا جازىپ ەسكى اراب ءالىپبيىن ۇيرەتتى. كەي كۇندەرى ۇرشىق ءيىرىپ، ءجىپ ەسىپ وتىرىپ سىڭسىپ كورىس ايتاتىن. سونداعى كەيبىر جولدار ەسىمدە قالىپتى: «دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن الداۋ كاپىر، نە بولار كەلەشەكتە ۇرپاعىمىز» - دەپ وتىرىپ كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ تاستاۋشى ەدى-اۋ...

- اپا نەگە جىلايسىز؟ ءبىز ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي - دەگەنىمدە: ءبىز مۇندا اعايىن-تۋىس قازاق ورتادا وتىرعانىمىزبەن ەلىمىز موڭعول ەلى عوي - دەدى. ءتورتىنشى سىنىپتى بىتىرگەن كەزىم-ءتىن. بالالىق جۇرەك ءدىر ەتتى. قايدان بىلەيىن، ءوز ەلىمدە ءوز جەرىمدە شالقىپ ءجۇرمىن دەپ الاڭسىز بالا سەزىممەن جۇرگەن زامان عوي.

نەمەسە تۇرىك مولاسىنان تابىلعان  دومبىراداعى جۇپار كۇيىنىڭ اۋەنى

قارجاۋباي سارتقوجاۇلى،
تۇركولوگ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

- اعا، تۇركولوگياعا قالاي كەلدىڭىز؟

- ءيا، جاستايىمنان رومانتيك بولدىم. كەشكە جاقىن قوي مەن قوزىنى ءبولىپ بىتكەن سوڭ، انام جاتقا جىر وقۋشى ەدى. كەيبىر جىرلاردى بىزگە وقىتىپ، تىڭداپ وتىرىپ بەرىلىپ جىلاپ وتىرۋشى ەدى. ءوزى ەسكى جاديدشە حات تانيتىن ادام-تىن. مايدا توپىراققا، كۇلگە، تابىلسا قاعازعا جازىپ ەسكى اراب ءالىپبيىن ۇيرەتتى. كەي كۇندەرى ۇرشىق ءيىرىپ، ءجىپ ەسىپ وتىرىپ سىڭسىپ كورىس ايتاتىن. سونداعى كەيبىر جولدار ەسىمدە قالىپتى: «دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن الداۋ كاپىر، نە بولار كەلەشەكتە ۇرپاعىمىز» - دەپ وتىرىپ كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ تاستاۋشى ەدى-اۋ...

- اپا نەگە جىلايسىز؟ ءبىز ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي - دەگەنىمدە: ءبىز مۇندا اعايىن-تۋىس قازاق ورتادا وتىرعانىمىزبەن ەلىمىز موڭعول ەلى عوي - دەدى. ءتورتىنشى سىنىپتى بىتىرگەن كەزىم-ءتىن. بالالىق جۇرەك ءدىر ەتتى. قايدان بىلەيىن، ءوز ەلىمدە ءوز جەرىمدە شالقىپ ءجۇرمىن دەپ الاڭسىز بالا سەزىممەن جۇرگەن زامان عوي.

- جوق! - دەدى انام پىشاقپەن كەسكەندەي. ءبىز موڭعول دەگەن ەلدىڭ قول استىندا ءومىر سۇرەمىز. سەنىڭ ەلىڭ، جەرىڭ تىم الىستا، جىراقتا قالعان - دەدى.

- ول قانداي ەل، نە دەپ اتالادى؟ - دەدىم.

- ايتۋ قيىن، قالقام. ۇلى قازاق جەرى ورىستىڭ قولىندا قالدى، باسىندا تەمىر نوقتا. جارتىسى شي اياق قىتايلار قولىندا قالدى، باسىندا كەندىر نوقتا. ءبىز مىناۋ موڭعولدامىز، باسىمىزدا ءجىپ نوقتا. ءجىپ نوقتانى كۇنىنە ون مارتە ءۇزىپ، ون مارتە جالعاۋعا بولادى. تەمىر نوقتانىڭ ءۇزىلۋى وتە قيىن. ءبىر ۇزىلسە جالعاۋعا كەلمەس-اۋ. ال كەندىر نوقتا سۋ تيگەن سايىن باسىڭدى قىسىپ، ولگەندە كورگە بىرگە كىرەر، - دەدى.

وسى وسيەت، وسى اڭگىمە مەنى ۇلتشىل ەتىپ تاربيەلەدى. ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاۋدى ارمانداپ، ادەبيەتكە اۋەستەنىپ ولەڭ، اڭگىمە، پوۆەستى جازدىم. ءسويتىپ، 8-سىنىپ بىتىرگەن جىلى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنا جاريالانعان ع.ايداروۆتىڭ «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى» دەگەن ماقالاسى قولىما ءتۇستى. وندا كۇلتەگىن قولباسشى تۋرالى اقپارات بەرە وتىرىپ بايىرعى تۇرىك بىتىگ (رۋنيكا) ءالىپبيى جاريالانىپتى. ءالىپبيىن جاتتاپ الدىم. بەلگىلەۋلەرىمدى بىتىگ (رۋنيكا) الفاۆيتىمەن جازاتىن بولدىم. كونە دۇنيەگە قىزىعۋشىلىق وسىلايشا وياندى. وزىمە-ءوزىم سەنىم ارتىپ، كريل، اراب، بىتىگ ءالىپبيىن مەڭگەرگەنىم العا سۇيرەي باستادى. سودان موڭعوليا مەمەلەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە بارعان سوڭ چوي لۋۆسانجاۆ دەگەن 12 ءتىل بىلەتىن پوليگلوت عالىمنىڭ كومەگىمەن بايىرعى تۇرىك الەمىنە كىردىم.

- وسى ۋاقىت ارالىعىندا قانداي ەڭبەكتەر جازدىڭىز؟

- مەن قازاقستانعا كەلگەلى ون جىل بولدى. وسى ارالىقتا «وبەدينەننىي كاگانات تيۋركوۆ» (16 ب.ت.) 2002 ج، «ورحون مۇرالارى» (30 ب.ت.) 2003 ج، م.جولداسبەكوۆپەن بىرگە «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى»- ءى توم (60 ب.ت.) 2005 ج، «اتلاس ورحونسكيح پامياتنيكوۆ» (60 ب.ت.) 2007 ج، «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» (30 ب.ت.) 2007 ج. ەڭبەكتەرىم باسىلىپ شىعىپ وقىرمان قولىنا ءتيدى. «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» مونوگرافياسىنىڭ تولىقتىرىلعان ەكىنشى باسىلىمى 2010 ج پاۆلودار وبلىسىنداعى س.تورايعىروۆ اتىنداعى مەمەلەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ەكىنشى مارتە باسىپ شىعاردى. وسى اتالعان مونوگرافيانىڭ ورىسشا اۋدارماسى قازىر باسپاعا ءوتتى. بۇدان سىرت 70-كە جۋىق عىلىمي جانە كوسەمسوز ماقالالارىم مەن سۇحباتتارىم جارىق كوردى.

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇركولوگيا لابوراتورياسىنا 2001 جىلدان باسشىلىق ەتتىم. 2008 جىلى «تۇركولوگيا جانە التايتانۋ» ورتالىعى قۇرىلدى. قازىر وسى ورتالىقتى باسقارىپ وتىرمىن. وسى ورتالىقتاعى تۇرىكتانۋ لابوراتورياسىنىڭ كىتاپحاناسىنا موڭعوليا، تۋۆا، حاكاس، تاۋلى-التايدا ساقتالعان بايىرعى تۇرىك بىتىگ جازۋىنىڭ تۇپنۇسقا كوشىرمەلەرىنىڭ تولىق قورى جاساقتالدى. سونىمەن قاتار، قحر-نىڭ 12 ديناستياسىنىڭ استاناسى بولعان سيان شاھارىنىڭ ماڭىنا جەرلەنگەن بايىرعى تۇرىك قايراتكەرلەرىنىڭ مازارلارىنا قويىلعان ونداعان ۇستىندارداعى ماتىندەردىڭ كوشىرمەسىن جانە باتىس قىتاي نەمەسە شىعىس تۇركىستاننان تابىلعان بايىرعى بىتىگتەر، ۇيعۇر الىپبيىمەن جازىلعان جۇزدەگەن جادىگەرلىكتەردى جيناپ لابوراتوريا كىتاپحانا قورىنا قوستىق. ناتيجەسىندە ب.ز.ب. ءحىV - ب.ز. ح عع ارالىعىندا ورتالىق ازيا ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن جازبا دەرەكتەردىڭ ءبىرشاما تولىق قورى پايدا بولدى. سوڭعى جىلدارى «مادەني مۇرا» مەمەلەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا عىلىم اكەمادەمياسىنىڭ تاريح، شىعىستانۋ، ارحەولوگيا ينستيتۋتتارى جانە ورتالىق مۇراعات كوپتەگەن تاريحي-مادەني قۇندىلىقتاردى جيناپ ۇلكەن ەڭبەك ەتتى.

2004 جىلى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان «جازۋ مۇراجايىن» اشتىق. ەۇۋ-ءنىڭ رەكتورى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى م.جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بۇل مۇراجاي دۇنيەگە كەلدى. مۇندا سوناۋ ساق (سكيف), داۋىرىنەن باستاپ ءححى عاسىرعا دەيىنگى تۇرىكتەكتى، تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ قولدانعان 18 ءتۇرلى جازۋ ۇلگىسىن قامتىدىق. الەمدە سلاۆيان، لاتىن، حاميت-سەميت جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ، قىتاي يەروگليفىنىڭ مۇراجايى بار. سوندا دەيمىن-اۋ، دۇنيەجۇزىندە 250 ميلليون حالقى بار تۇركى الەمىنىڭ جازۋ مۇراجايى بولماۋى ۇيات قوي. وسى اقتانداقتى بولدىرماۋ ءۇشىن كىرىستىك. ءسويتىپ، تۇركى الەمىنىڭ جالعىز مۇراجايى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سونىڭ ىشىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قابىرعاسىندا تۇڭعىش رەت دۇنيەگە كەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي قولداۋىنىڭ ارقاسىندا «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ قارجىسىمەن وسى مۇراجايعا تۇي-ۇقۇق، تەس (كۇل-بيلگە قاعان), تەركىن (ەل-ەتميش بيلگە قاعان) ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ الىپ كەپ ورنالاستىردىق. ونىڭ سىرتىندا ەلتەرىس قۇتلۇع قاعاننىڭ تۇپنۇسقا ءمۇسىنى، كۇلتەگىن قولباسشىنىڭ ءمۇسىنىنىڭ كوشىرمەسىن، ب.ز. V-ءVى عاسىرىندا جاسالىپ التاي تاۋىنىڭ ۇڭگىرىندە ساقتالعان اتادومبىرانىڭ كوشىرمەسىن الىپ كەلدىك. «كۇلتەگىن» اتتى تاريحي-دەرەكتى فيلم جاساپ حالىقتىڭ قولىنا سالدىق.

- كەشەگى تۇرىك قاعاناتى قازاق مەمەلەكەتتىلىگىنىڭ باباتاعى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

- سوناۋ ەجەلگى داۋىردەن (ساق جانە ودان بۇرىنعى) ب.ز. ءحVى عاسىرعا دەيىنگى تاريحي قۇندىلىقتار بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مۇرا. مەنىكى، سەنىكى دەپ تارتىسۋ ارتىق. بۇل كەزەڭدى عالىمدار كلاسسيكالىق تۇركولوگيا دەپ اتايدى. ال حV-ءحVى عع-دان باستاپ ءاربىر تۇركى حالىقتارى ءوز-ءوز مەملەكەتىن ورناتتى. ءوزىن-ءوزى زەرتتەپ كەتتى. بۇل كەزەڭدى جالپى تۇركىلىك دەپ ءبولىپ زەرتتەيدى. ويتكەنى، ءار ۇلت، ۇلىس ءوز مادەنيەتىن، ءوز مادەني قۇندىلىعىن جاساپ كەتە باردى. كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زامانىندا قارحانيد قۇندىلىقتارىن ۇيعىرعا، حورەزم، شاعاتاي مۇرالارىن وزبەككە تەلىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاسىنا جىك سالعانىن وقىرمان قاۋىم جاقسى بىلەدى. ورتا عاسىرداعى ء(حى-ءحىى عع.) قىپشاق قاندىعىنىڭ ءوزىن كەڭەس زەرتتەۋشىلەرى قازاققا قىيمادى-عوي.

ءبىزدىڭ كەيىنگى كەزدەگى زەرتتەۋلەرىمىز، اناليزدەرىمىز ءى، ءىى تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشى تايپاسى، قاعاناتتى قۇرۋشى تايپاسىنىڭ قىپشاق كونفەدەراتسياسى ەكەنىن كورسەتتى. كەزىندە «قازاق» دەگەن اتاۋ اتالماي تۇرعان زاماندا ءبىزدىڭ حالقىمىز «قىپشاق» اتانعان. ال «ۇيعۇر» دەپ اتالعان ءىىى تۇرىك قاعاناتى نەمەسە بىرىككەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشى تايپالارى بايىرقۋ جانە ەدىز تايپاسى بولدى. ب.ز. 753 جىلى بىرىككەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ەل-ەتمىش بىلگە قاعان قاعاناتتى باسقارۋ رەفورماسىن جاساعان كەزدە، بايىرقۋ تايپاسىن ەكىگە ءبولىپ ءبىر بولىگىن سەگىز-وعۋز دەپ اتاپ تولەس (سول) قاناتقا، ەكىنشى بولىگىن توعىز-وعىز دەپ اتاپ تاردۋش (وڭ) قاناتقا ەنگىزگەن. قاعاناتتى بيلەۋشى قاعاننىڭ رۋلاس ۇرپاقتارىن وردالىق قاۋىمعا ەنگىزگەن. سەگىز-وعىزدار كەيىن كيدان زامانىندا نايمان اتالدى، توعىز-وعىزدار مەكەندەگەن كەنتاي تاۋى مەن سونداعى كەرۋلەن وزەنىنىڭ سول داۋىردەگى اتاۋى كەيرە اتاۋىمەن توعىز-كەرەي اتاندى. مىنە، بۇل تاريحي دەرەكتەر ءىىى تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشىلاردىڭ دا بۇگىنگى قازاق دەپ اتالاتىن حالىقتى قۇراعان نايماندار مەن كەرەيلەر ورناتقان قاعاناتى بولماق. قىپشاق، كەرەي، نايمان، قاڭلى، سىرگەلى تايپالارى باسقا تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىنادا كىرگەن.

وسى تاريحي ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ەرتە ورتا عاسىردا ورتالىق ازيادا ورناعان ءى، ءىى، ءىىى تۇرىك قاعاناتتارى قازاق مەمەلەكەتتىلىگىنىڭ باباتاعى، باباقاعاناتى دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز. بۇل قاعاناتتاردىڭ قولاستىندا اسا ۇلكەن ايماق بولدى. ەۋرازيانىڭ شىعىس سولتۇستىگى حيانعان جوتاسىنان (مانچجۋريا) باتىسى قاراتەڭىزگە دەيىنگى، شىعىسى قىتاي قورعانىنان، سولتۇستىگى ءتۇن ەلىنە (ياكۋتيا) دەيىن، وڭتۇستىگى تيۆەت، كۋشان يمپەرياسىنان قازار تەڭىزىنە دەيىنگى الىپ ايماقتا تەك عانا تۇركى حالىقتارى ءومىر ءسۇردى. وسى الىپ ايماقتىڭ شىعىسىندا، وڭتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن تۇركىلەر ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ سول ءداۋىردىڭ وزىندە وتىرىقشى بولا باستاعان. سولتۇستىگىندەگىلەر اڭ جانە مال شارۋاشىلىعىمەن، باتىسىنداعىلار دا ەگىن، مال، اڭ شارۋاشىلىعىمەن، ال ەۋرازيالىق دالالىق ايماقتارىنداعىلار مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ شارۋاشىلىعى ارقىيلى بولعاندىقتان قالدىرعان مۇرالارى دا ءار الۋان. ناعىز كوشپەندى بولعان دەگەن كوكتۇرىكتەردىڭ ءوزى سول داۋىردە ورحون دارياسىنىڭ بويىنا وردا-بالىق اتتى قالا تۇرعىزىپ قاعاناتىن اسقاقتاتتى. ەرتەورتا عاسىر داۋىرىندە بۇل قالانىڭ كولەمى 55 شارشى كيلومەتر بولعان ەكەن. مىنە، وسى قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىكى دەپ جەكە دارا يەمدەنۋگە بولا ما؟ ارينە اۋزىڭ بارسا دا ارىڭ بارمايدى. كەيىن قوعام وركەندەي كەلە وڭتۇستىك تۇرىكتەرى شارۋاشىلىقتىڭ ءبىر بەيىمىمەن، قۇمداعىلار تاعى ءبىر بولەك شارۋاشىلىق، ورمانداعىلارى تاعى ءبىر بولەك شارۋاشىلىق بەيىمىمەن كەتتى. ءسويتىپ تۇركىلەر اراسىندا تىلدىك، دىندىك، داستۇرلىك ايىرماشىلىقتار پايدا بولا باستادى. سوندىقتان بۇل داۋىردەگى تاريحي-مادەني قۇندىلىق جالپى تۇركىلىك دەپ قاراستىرعانىمىز ءجون سياقتى.

- تۇركىتانۋعا قوسقان ۇلەس­تەرىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز؟

- قازاق تۇركولوگتارى ا.بايتۇرسىنوۆ، ع.ايداروۆ، تومانوۆ، ءا.قۇرىشجانوۆ، ءا.قايداروۆ، ر.سىزدىقوۆا، ق.جۇبانوۆ، ا.امانجولوۆتان باستاپ بۇگىنگى تولقىنعا دەيىن تۇركىتانۋعا مول ۇلەس قوستى. قازاقستاندا تۇركولوگيا مەكتەبىن قالىپتاستىردى. قازاق ءتىلىنىڭ، ءدىنىنىڭ، ءدىلىنىڭ، ءداستۇر-سالتىنىڭ باستاۋ بۇلاعى سوناۋ كوك تۇرىكتەر زامانىنان قالىپتاسقانىن زەردەلەپ، ايشىقتاپ بەردى. سول كوك تۇرىك داۋىرىنەن ءبىزدىڭ مەمەلەكەتتىلىگىمىز قالىپتاسقانىن، ءداستۇر-سالتىمىز تۇراقتاعانىن، بەكەمدەگەنىن دالەلدەپ بەردى. بۇگىنگى شىعىسى التايدىڭ شىعىسىنان باتىسى استارحانعا دەيىنگى 10 000 كم ارالىقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق دەپ اتالاتىن ۇلتتىڭ ءتىلى، ءداستۇرى سول كوك تۇرىك داۋىرىندە قالىپتاسقانىن انىقتاپ بەردى. تىم ەرتە قالىپتاسقاندىقتان قازاق تىلىندە جەرگىلىكتى گوۆورلار عانا بولماسا ديالەكتى بولماۋىنىڭ ءوزى وسىعان بايلانىستى ەكەنىن كورسەتتى. ءداستۇر-سالتى دا تىلمەن بىردەي ايىرىمسىز قالىپتاسقان. سىبىردەگى حاكاستار نەبارى 300 كم ارالىقتا 5-6 ديالەكتىدە، تاۋلى-التايلىقتار نەبارى 400-500 كم-دە 4-5 ديالەكتىدە سويلەيدى. ال بىزدە 10 000 كم-دە ەشقانداي ديالەكتىسىز قازاق حالقى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇل وسى تۇركولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا انىقتالىپ جاتقان دۇنيە.

مەنىڭ ءوز باسىم قازاق توپى­راعىندا بايىرعى تۇرىكتەردىڭ رۋحاني بايراعىن تىكتەۋدە ءوز ۇلەسىم بار دەپ ويلايمىن. «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» ءى تومىن (م.جولداسبەكوۆپەن بىرگە) رەسەي تۇركولوگياسىنىڭ اتاسى ۆ.ۆ.رادلوۆتان سوڭ 110 جىلدان كەيىن قازاق توپىراعىندا جاساپ شىققانىمىز مەنىڭ عانا ەمەس قازاق عىلىمىنىڭ ۇلەسى دەپ ويلايمىن. ونىڭ سىرتىندا بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى بۇعان دەيىن باتىس، شىعىستىڭ ونداعان عالىمدارى جەكەلەگەن پىكىرىن ءبىلدىرىپ، ماقالا عانا جازىپ كەلگەن ەدى. 2007 جىلى «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» ەڭبەگىم وسى سالادا جارىق كورگەن تۇڭعىش عىلىمي مونوگرافيا بولدى. جارىق كورگەننەن كەيىن 3 جىل بولماي جاتىپ، ەكىنشى باسىلىمىن شىعارۋعا تاپسىرىس الىپ، ناتيجەسىندە س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەمەلەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە تولىقتىرىلعان ەكىنشى باسىلىمى جارىق كوردى. كەشىكپەي ورىس تىلىندە باسىلىپ شىقپاقشى.

- ءسىز زەرتتەگەن تاقىرىپتار مەن ەڭبەكتەرىڭىزگە وزگە ۇلت عالىمدارى تاراپىنان قانشالىقتى قاداعالانىپ وتىر؟ ولاردىڭ باعاسى قانداي؟

- كەڭەس بيلىگىنىڭ زامانىندا كلاسسيكالىق تۇركولوگيامەن تۇرىكتەكتى عالىمداردىڭ اينالىسۋىنا شەكتەۋ قويىپ وتىرعان. وسى قۇيتىرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ قازاقستاندىق تۇرىكتانۋشىلار ءبىراز قىسىمعا ءتۇستى. ع.ايداروۆ اعامىز 1960 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ گرامماتيكاسى» اتتى مونوگرافياسىن جازىپ بىتكەننەن كەيىن 5 جىلدان سوڭ 1970 جىلى ازەر جارىق كوردى. رەسەي عالىمدارى ع.ايداروۆ اعامىزدىڭ وسى ەڭبەگىن سىن ساداعىنا الىپ ەسىن شىعاردى دا، ارتىنان وسى ەڭبەكتىڭ ادىستەمەسىن پايدالانىپ وزدەرى 1980 جىلى باسىپ شىعاردى. 1980 جىلدارى ا.امانجولوۆ اعامىزدىڭ وقىعان بايىرعى تۇرىك مايدا جازۋلارىنا بايلانىستى ماقالالارىن دا سىنعا الدى. 2005, 2007 جىلدارى ءبىزدىڭ «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» دۇنيەگە كەلدى. رەسەي عالىمدارى ءۇنسىز قالدى. مۇمكىن مويىنداعان بولار. كەرىسىنشە 2008 جىلى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى ماقتاپ رەتسەنزيا جاريالادى. بۇنىسىنا شۇكىرلىك. وتكەن 2010 جىلى تۇركيادا حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىستىم. سوندا كورىپ كوڭىلىم كوتەرىلىپ قالدى. تۇركيالىقتاردىڭ ونداعان ەڭبەكتەرىندە ماعان 400-دەن استام سىلتەمە جاساپتى. بۇل ارينە مەنىڭ ەڭبەكتەرىمدى قاداعالاپ، باعالاپ وتىر دەگەن ءسوز دەپ ۇعامىن.

ءبىر عانا «اتادومبىرا» دەگەن ماقالام وتكەن جىلى ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليون حالقى بار قحر-نىڭ، سەكسەن ميلليوننان استام حالقى بار تۇركيانىڭ، سوسىن گەرمانيانىڭ سايتتارىندا ورىن الدى. ءتاۋبا دەلىك.

- اعا، بىردە كونە دومبىرا جايىندا دا تىڭ ويلار ايتىپ ەدىڭىز. بۇل ءبىزدىڭ مۋزىكا ونەرىمىزدىڭ تۇركى داۋىرىنەن بەرى جالعاسقان جادىگەر ەكەنىن كورسەتىپ بەرە مە؟ وسى جايىندا كەڭىنەن توقتالىپ وتسەڭىز؟

- كونە دومبىرانىڭ تابىلعان ورنى - مونعول التاي جوتاسىنىڭ ءبىر سىلەمى جارعالانت-قايىرقان تاۋى. وسى تاۋدىڭ «ءومنوحون امان» دەگەن جەرگە ورنالاسقان نۇحەن-حاد (ۇڭگىر تاس) دەگەن ۇڭگىردەن ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان كونە دومبىرا تابىلعان بولاتىن. 2008 جىلى وسى جەردىڭ تۇرعىنى ن.داندار دەگەن شوپان العاش ۇڭگىرگە تاپ بولىپ، ونىڭ ىشىندە موينى قيسىق ساز اسپابى بار ەكەنىن اۋىل مەكتەبىنىڭ ۇستازى چ.ەنحتور دەگەن ازاماتقا حابارلايدى. چ.ەنحتور مۇعالىم ۋلان-باتىر قالاسىندا ورنالاسقان مونعوليا رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا اقپارات جەتكىزىپ، ارحەولوگتاردى شاقىرتادى. تس.ءتوربات باستاعان ارحەولوگتار توبى 2008 جىلى 25 ماۋسىمدا چ.ەنحتورگە كەلىپ ۇڭگىرتاستاعى ۇڭگىرگە بارىپ قازبا جۇمىسىن جۇرگىزەدى. بۇل ۇڭگىردەن تابىلعان ارحەولوگيالىق ولجالاردىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان دۇنيە - ساز اسپابى. 2008 جىلعى مونعولياعا جاساعان ەكسپەديتسيا كەزىندە ساز اسپابى تۋرالى مالىمەتتى العاننان كەيىن ۇڭگىرتاس جەرلەۋ ورنىنا جۇمىس جاساعان ارحەولوگ تس.تورباتقا بارعان ەدىك. ارحەولوگ تس.ءتوربات بىزگە ساز اسپابىن كورسەتتى. بىراق، سۋرەتىن الۋعا، سىزۋعا ۇيعارمادى. ولار بۇل مونعولداردىڭ تۇيەقوبىزى دەپ جالتاردى. ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى ايتتىق. بۇل - دومبىرا. مىنە، مىناۋ بۇگىنگى قازاق دومبىراسىنىڭ تيەگى، مىنە مىناۋ ەكى قۇلاقتىڭ تەسىگى، شاناق مىناۋ، مويىن مىناۋ، پەرنە مىناۋ دەپ كورسەتتىك. ونىمەن قاتار، بۇل مونعول مولاسىنان تابىلىپ وتىرعان جوق، تۇرىك مولاسىنان تابىلىپ وتىر. اسپاپ موينىنداعى تۇرىك بىتىك جازۋى مىناۋ. نە ءۇشىن مۇنى مونعولدارعا تارتا بەرەسىڭدەر دەگەن ماسەلە قويدىق. سونىمەن قاتار، قوبىز دەگەن ساز اسپابىنان ىسقىلاپ، ەسىپ ءۇن شىعارادى. ول ءۇشىن اسپاپتىڭ موينى جۋان بولۋ كەرەك. ال مىنانىڭ موينى جىڭىشكە. بۇل شەرتىپ ءۇن شىعارۋعا ارنالعان اسپاپ دەگەندى ايتىپ دالەلدەدىك. اسپاپتىڭ موينىنىڭ يىرىلگەنىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ سەبەبى مىناۋ. قانداي ءبىر وسىنداي اعاشتى قابىرعاعا تىگىنەن قويا سالساڭدار دىمقىل اۋا جەرىنەن ۇزاق مەرزىمنىڭ ىشىندە موينى ءيىرىلىپ قيسايىپ قالادى. اسپاپتىڭ ىشەگى بولعان. سول ىشەككە تارتىلا ءيىرىلىپ موينى قيسايعانى بەلگىلى. اسپاپتىڭ موينىندا ءبىر جول تۇرىك بىتىك (رۋنا) جازۋى بار ەكەن. جازۋ تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇيلەسىم زاڭدىلىعىنا باعىنباعان. تۇجىرىپ ايتساق، تۇرىك بىتىگكە رەفورما جاسالۋدان بۇرىنعى جازۋ. قاراڭىز باسقى (ž²، j) تاڭباسى جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزگە، ال ءۇشىنشى تاڭبا (r¹) جۋان ايتىلاتىن سوزگە جازىلاتىن ارىپتەر. عىلىمدا انىق بولعانداي بايىرعى تۇرىك بىتىگتىڭ گرامماتيكاسى جاسالىپ، ب.ز. 552-570 جىلدارى رەفورمالانعان. ال مىناۋ ودان بۇرىنعى دۇنيە. رەفورمادان بۇرىن بايىرعى تۇرىك بىتىگتەرىنىڭ ءارىپ-تاڭبالارىن اعىمداعى تۇردە قوسىپ جازاتىن. ول داۋىردە جازۋدىڭ گرامماتيكالىق ەرەجەسى جاسالعان جوق. سوندىقتان ب.ز. V عاسىر مۇراسى. ساز اسپابىنا تومەندەگى جازۋ جازىلعان. وندا: župar küü èöre sebit idmis. اۋدارماسى: جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى.

- اعا، باق-تا ءبىر بەرگەن سۇقباتىڭىزدا، شىڭعىس حاننىڭ زيراتى تابىلعانى جايىندا ايتىپسىز؟ جالپى، وسى ىسكە قانشالىقتى ءوز ۇلەسىڭىزدى قوستىڭىز؟

- ۇلى قاعان ومىردەن وتكەن كەزدەگى وقيعانى جازبا نۇسقالار بويىنشا وي ەلەگىنەن ءبىر وتكىزىپ قارايتىن بولساق. شىڭعىس حان قايتا باس كوتەرگەن تاڭعۇت ەلىنە قولدى ءوزى باستاپ اتتانادى. تاڭعۇت جولىنداعى "التىن گاندير" اتتى بەلەگىردەن ۇلى قول ءوتىپ بارا جاتقاندا قاعان قامشىسىن ءتۇسىرىپ الادى. كومەكشىلەرى جەتىپ كەلىپ قامشىسىن الىپ بەرمەكشى بولعاندا قاعان توقتاتىپ:

- جاتسىن! ءبىراز جاتسىن. مەن وسى جەردىڭ اۋماعىنا كوز شالايىن، - دەيدى.

اسا ۇلكەن بەل دە ەمەس. اعاش وسپەگەن، جان-جاعى اشىق. جەر اتاۋى التىن مۇنارا دەپ اتالادى ەكەن. ءبىراز تۇرعان سوڭ "بولدى" دەيدى. قول العا جىلجىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ءسويتىپ، قاћارلى قاعاننىڭ قولى تاڭعۇت ەلىن قايتا جاۋلاپ الىپ، تىنىشتاندىرىپ قايتار كۇنى (1227 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا) ۇلى تۇلعا بۇگىنگى قحر-دىڭ گانسۋ ولكەسىنىڭ چين ءسۇن سيان دەگەن جەرىندە كوز جۇمادى. قاعاننىڭ مۇردەسىن قازاق ارباسىنا ارتىپ ەلگە قايتادى. جولدا جوعارىداعى قامشى ءتۇسىپ كەتكەن التىن مۇنارا بەلىنە كەلگەندە حان مۇردەسى ارتىلعان اربانىڭ ارتقى ەكى دوڭعالاعى جەرگە كىرىپ كەتىپ شىعارا الماي اۋرەگە تۇسەدى. جەر الپەتى بەلەگىر ءارى قۇرعاق، جاۋىن جاۋماعان. سويتە تۇرا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنشە اربا دوڭعالاقتارى جەرگە كىرىپ كەتكەن. كۇشتەيىن دەسە، اربا سىنادى، كۇشتەمەيىن دەسە ۇلى مۇردەنى جەتكىزۋ ءىسى كەشىگەدى. قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى تاڭىرگە جالبارىنىپ دۇعا وقىپ، وسى جەرگە ءۇش كۇن ايالدايدى. اقىرى دۇعادان كەيىن اربا دوڭعالاعىن جەردەن شىعارىپ الادى.

بۇل بۇگىنگى ىشكى موڭعوليانىڭ (قحر) ءزۇۇن-حوشۋن (سولقول قوسىنى) اۋدانىنىڭ ەجەن-قورا دەگەن جەرى ەدى. ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسى ءۇش كۇن ايالداعان وسى جەرگە قارالى كەرۋەن كەتكەن كۇننەن باستاپ موڭعولدار سەگىز كيىز ءۇي تىگىپ ۇلىقتاپ بۇكىل حالىق ءتاۋ ەتەتىن قاسيەتتى ورىنعا اينالدىرعان.

سودان بەرى 847 جىل ءوتتى. بۇگىنگى كۇنى قحر-دىڭ ۇكىمەتى كيىز ءۇي ارحيتەكتۋراسىمەن قازىرگى زاماننىڭ ءساندى عيماراتتارىن تۇرعىزىپ، الەم تۋريستەرىنىڭ كورنەكتى ورداسىنا اينالدىرعان. موڭعول يمپەرياسىنىڭ بيلىك باسىنداعىلار سول كەزدە ۇلى قاعاننىڭ قايتىس بولعانىن، ونىڭ قايدا جەرلەنگەنىن سونشاما قۇپيا ۇستاعان. قاعاننىڭ ومىردەن وتكەنى تۋرالى حاباردى جىلدىعىندا عانا تاراتقان. سولاي، قايدا جەرلەنگەنى سول كۇيى قۇپيا قالدى. سوڭعى 200 جىلدا قاعاننىڭ قابىرىن ىزدەگەن 100-گە جۋىق ەكسپەديتسيا ورتالىق ازيانى كەزىپ، باسىن تاۋعا دا تاسقا دا ۇردى. سول جولدا مەرت بولعاندار دا بارشىلىق. بارلىعى دا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ءتىپتى بىرنەشەۋى اتاققۇمارلىققا سالىنىپ، بىرنەشە مارتە ۇلى ادامنىڭ جاتقان جەرىن تاپتىق دەپ جالعان اقپاراتتار تاراتتى. بىراق، ءبارى دە جالعاندىقتان اسپادى. ۇلى تۇلعانىڭ مۇردەسىن ىزدەگەن 200 جىلدا شەتەلدىك ءبىر عانا ادام قاعان مازارىنىڭ باسىنا بارىپ قايتىپتى. ول 1903 جىلى امەريكالىق كەزبە كەنتاي جوتاسىنداعى بۋرحان-حالدۋن تاۋىنا بارعان. سوندا التى اي بويى تۇرىپ، تۇرعىن حالىقپەن ەتەنە شۇيىركەلەسىپ، ىشىنە كىرىپ ەل اۋزىنداعى اڭىزداردى جازىپ الا وتىرىپ، بۋرحان-حالدۋن تاۋىنا شىققان. ساپارىن اياقتاعان سوڭ ەلىنە بارىپ شىڭعىس حاننىڭ مازارى بۋرحان-حالدۋن تاۋىنىڭ ۇستىندە دەگەن تۇجىرىم جاساپ جولساپار بەلگىلەۋىن جاريالاعان.

1795-1847 جىلدارى ءومىر سۇرگەن موڭعولدىڭ اتاقتى عۇلاما تاريحشىسى ءارى جازۋشى ۆانچينبال "كوك سۋدار" (كيەلى شەجىرە) اتتى تاريحي ەڭبەگىندە (كەيىن بۇل ەڭبەكتى ۇلى ينجيناش جالعاستىرىپ جازىپ اياقتاعان): "شىڭعىس حاننىڭ مۇردەسىن ونون، كەرۋلەن وزەنىنىڭ باستاۋ العان باسى، بۋرحان-حالدۋن تاۋىنىڭ توبەسىنە تاس ءۇي ورناتىپ جەرلەگەن. مۇردەنى شىنار اعاشىنان جاسالعان ساندىققا اسپەتتەپ ورنالاستىرىپ، ساندىقتى ءۇش التىن بەلدىكپەن ساقينالاپ بەكىتكەن. التىن بەلدىكتى ساندىق ارنايى اينالمالى مەحانيزمگە ورناتىلعان دەگەن اڭىز بار" دەپ جازىپ قالدىرعان.

- ءبىزدىڭ تاريحي مەمەلەكەت­تىلىگىمىزگە بايلانىستى قانداي تاريحي تاقىرىپتاردى كوتەرۋ كەرەك دەپ ويلايسىز?

- بايىرعى ءۇش تۇرىك قاعاناتىنىڭ ء(ى، ءىى، ءىىى تۇرىك قاعاناتتارى) ساياسي تاريحىن بىرلىكتە قاراستىرىپ جاڭادان جازىپ شىعۋ;

- باتىس تۇرىك، قارلۇق، سەلجۋك، قاراحاندىقتار تاريحىن جاڭادان قايتا جازۋ;

- قىپشاق حاندىعىنا تۇرەن سالۋ;

- جوشى-قىپشاق يمپەريا­سىنىڭ تولىق تاريحىن جاساۋ ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ الدىنا قويىلىپ وتىرعان كۇردەلى تاقىرىپتار بولماق.

- ءسىز ورىس عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن كوبىرەك پايدالانۋعا بايلانىستى كەيبىر دەرەك كوزدەرىن الۋدا «يمپەريالىق يدەيانىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان جوقپىن با?» دەگەن كۇماندا ەمەسسىز بە?

- مەن تەك ورىس عالىم­دارىنىڭ عانا ەڭبەكتە­رىمەن قاتار باتىس، شىعىستىڭ تۇركولوگتارىنىڭ، سينولوگتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن كوپ پايدالانامىن. سەبەبى، تۇركولوگيا دەگەن تەك عانا رەسەيدىڭ نەمەسە قازاقستاننىڭ شۇڭقۇرىنداعى عىلىم ەمەس. بۇل الەمدىك دارەجەگە شىعىپ كەتكەن عىلىم سالاسى. ەگەر تۇركو­لوگيامەن كىمدە-كىم اينالىساتىن بولسا الەمدىك دارەجەدەگى بىلىممەن قارۋلانىپ، الەمدىك دارەجەدە وي قوزعاپ، الەمدىك دارەجەدە ءسوز ەتۋى كەرەك. ولاي ىستەپ شىداماساڭ، بۇل كيەلى عىلىمنان اۋلاق جۇرگەن ابزال. ءوز باسىم سول ەۋروپا عالىمدارىنىڭ جەتەگىندە ەمەس، ەۋروتسەنتريزمگە (ەۋرووكتەمدىك) ماڭگىلىك سوعىس جاريالاپ، سونىمەن الىسىپ كەلەمىن.

اسەل رزاەۆا

http://www.qazaquni.kz/7651.html