«پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، پروفەسسور مارات توقاشباەۆپەن سۇحبات. 

– وسىدان ءبىر مۇشەل جىل بۇرىن، ياعني 2005 جىلى اعىنان جارىلىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەكەنبىز. ول سۇحبات «ايقىن» گازەتىندە جارىق كورگەن. كەيىن «اعىنان جارىلساق...» دەگەن جيناققا ەندى. سول كەزدە ءسىز «قازاقستان – ZAMAN» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان ەكەنسىز. قازىر «پرەزيدەنت جانە حالىق» باسىلىمىن باسقارىپ وتىرسىز. بۇل گازەتتىڭ اشىلۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟

     – ءيا، ودان بەرى دە اعىلىپ ايلار، جىلجىپ جىلدار ءوتىپتى. ءبىر مۇشەل ۋاقىت تا ادام ءۇشىن از ەمەس. سانالى عۇمىردى شارتتى تۇردە ەكى مۇشەلدەن باستاساق، ءۇش مۇشەل ادام ءوزىن تابۋىمەن، ازامات رەتىندە قالىپتاسۋمەن كەتەدى. بالا-شاعاسىنا جاعداي جاساۋعا ۇمتىلادى. ءتورتىنشى جانە بەسىنشى مۇشەل – قوعام ءۇشىن پايدالى ەڭبەك ەتەتىن، جاس بۋىنعا ونەگە كورسەتەتىن كەزى. ءسىز سۇحبات العان مەنىڭ بەسىنشى مۇشەلدەگى كەزىم ەكەن. دالىرەك ايتقاندا، 56 جاستا بولىپپىن. تۋرا سول  2005 جىلى حالىقارالىق «قازاقستان – ZAMAN» گازەتىنەن اۋىسىپ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ جوباسىن قولعا الدىق. قازاق-تۇرىك دوستىعىنىڭ جالاۋىنداي بولعان «قازاقستان – ZAMAN» گازەتىن ءۇش جىلدان استام ۋاقىت باسقاردىم. ەڭ ءبىر داعدارىستى كەزەڭدە باسىلىمنىڭ اياعىنا قايتادان نىق تۇرۋىنا قىزمەت ەتتىك. جاڭا ۇجىم قالىپتاستىردىق. جۋرناليست كادرلار تاپشى كەز عوي. ادەبيەتكە جاقىندىعى بار، بۇرىن مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەگەن تورەعالي تاشەن، جانباقىت بورانتاەۆ، اباي ماۋقارا سياقتى تالانتتى جىگىتتەردى تارتتىق. ۇلان ەركىنبەك، رينات كەرتاەۆ، ت.ب جاستارعا بىلگەنىمىزدى ۇيرەتتىك. بەكەر وبالى نە كەرەك، باسىلىمعا تۇرىك جاعىنان باسشىلىق ەتكەن ەرسىن دەمىرجى، احمەت الياز سياقتى باۋىرلارىمىزبەن ءتىل تابىسىپ، ولار دا كەز كەلگەن باستامامىزعا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى.

2005 جىلى جاز ورتاسىندا جىلدىڭ سوڭىنا تامان پرەزيدەنت سايلاۋى وتەتىنى بەلگىلى بولدى. وسىنداي ساياسي ناۋقان تۇسىندا ەل مەن ەلباسى اراسىنا دانەكەر بولاتىن باسىلىم قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلدى. قازاقستاندا 100-دەن استام ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى دەگەنمەن رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىن قۇرايتىن مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ ءرولىن ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. ياعني، باسىلىم تەك مەملەكەتتىك تىلدە عانا بولۋعا ءتيىس. ۇسىنىس ۇنادى دا دەرەۋ قولعا الدىق. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى تاراپىنان دا قولداۋ جاسالدى. ەنەرگەتيكالىق مەكەمەلەردىڭ كومەگىمەن «استانا مەديا پرەسس» جشس قۇرىلىپ،  كوپ ۇزاماي،  رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى تىركەلدى. 2005 جىلى 27 تامىزدا العاشقى سانى شىقتى.

باسىلىمعا جولداعان قۇتتىقتاۋىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ گازەت ءوزىنىڭ اتىنا لايىق بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا بەرىك دانەكەر بولاتىن، پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن، وي-ماقساتىن حالىققا، ال حالىقتىڭ تىلەگىن، مۇرات-مۇددەسىن پرەزيدەنتكە جازباي جەتكىزىپ تۇراتىن قۋاتتى ءباسپاسوز قۇرالىنا اينالاتىندىعىنا سەنىم ءبىلدىردى. «مەن سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىز ءاردايىم ايتسا – اقيقاتتى ايتادى. جازسا – تەك شىندىقتى جازادى، قوعامدىق قۇبىلىستارعا ۇدايى ءادىل باعاسىن بەرەدى ءارى مۇنى ءوز قىزمەتىنىڭ قاتاڭ قاعيداتىنا اينالدىرادى دەگەن ۇمىتتەمىن»، – دەپ جازدى قۇتتىقتاۋىندا ەلباسى.

اتاپ وتەتىن جايت، گازەت پارتيالىق ۇستانىمداردان ادا، شىنايى حالىقتىق باسىلىم بولۋعا ۇمتىلدى. گازەت جەكە تۇلعالاردى اسىرا ماقتاۋ، ماداقتاۋ سياقتى تەرىس قۇبىلىستارعا اۋەس بولعان جوق. شىن مانىندە، مەملەكەتشىلدىك، ۇلتشىلدىق (ناتسيستىك ەمەس), الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك تاقىرىپتارى كوتەرىلدى. ەل مەن ەلباسى اراسىنا دانەكەر بولۋعا ۇمتىلدى. «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى سولاي ومىرگە كەلگەن.

– جۋرناليستىك  جولىڭىزدى  «جەتىسۋ»  گازەتىنەن  باستاپ، «ءبىلىم جانە ەڭبەك»، «حالىق كەڭەسى»، «زاڭ گازەتى»، «قازاقستان – ZAMAN» باسىلىمدارى مەن «قازاقستان» تەلەارناسىندا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقاردىڭىز. قاراپ وتىرساق، بۇل – ۇلكەن ءومىر مەكتەبى. ال ەندى، ءوز ماماندىعىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن مامان رەتىندە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– ءار ءجۋرناليستىڭ ءومىر جولىندا ونىڭ شىعارماشىلىعىنا شەشۋشى اسەر ەتكەن باسىلىم نە تەلەارنا بولادى. مەنىڭ دە ومىرىمدە 1982 جىلدان باستاپ قىزمەت ىستەگەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-كوپشىلىك «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى ايىرىقشا ورىن الادى. ويتكەنى باسىلىمعا تاپ وسى كەزدە اقسەلەۋ سەيدىمبەك باس رەداكتورلىققا كەلگەن. سول كەزدە رەداكتسياعا  سوۆەتقازى اقاتاەۆ،  ماقاش ءتاتىموۆ، مارات سەنبين، مۇرات اۋەزوۆ سياقتى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءجيى كەلىپ، پىكىرلەسىپ جاتاتىن. سولارمەن ارالاسۋ، ماتەريالدارىن جۋرنال وندىرىسىنە ازىرلەۋ بارىسىندا ولاردىڭ بويىنداعى ۇلتشىل كوزقاراس بىرتىندەپ ماعان دا اۋىستى. كەز كەلگەن ماسەلەگە ۇلتتىق كوزقاراس بۇگىنگە دەيىن مەن ءۇشىن بارىنەن ماڭىزدى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تۋرالى سۇراققا دا تۋرا وسى تۇرعىدان جاۋاپ بەرە الامىن.

وكىنىشكە قاراي، قازاقستان جۋرناليستيكاسى بۇگىندە ءۇش توپقا جىكتەلىپ تۇر. ول – قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكا، ورىس ءتىلدى جۋرناليستيكا، ارالاس ءتىلدى جۋرناليستيكا. قازاق ءتىلدى جۋرناليستيكا قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مەن  نىعايتۋ باعىتىن ۇستانسا، ورىس ءتىلدى جۋرناليستيكا قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام ارتىقشىلىقتارىن پايدالاناتىن ازاماتتىق مەملەكەت قۇرۋ ارمانىن اينالسوقتايدى. قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى ازاماتتىق مەملەكەت ولار ءۇشىن «كوممۋنيزم» سياقتى. ال ەلىمىزدە ۋكراين، پولياك، نەمىس، كورەي، ۇيعىر، تۇرىك، دۇنعان سياقتى ارالاس تىلدەردە شىعاتىن گازەتتەر نەگىزىنەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ  قازاقستاندىق بۇرتۇتاس ۇلت  قۇرۋ باعىتىن  ۇستانادى. بۇل رەسمي تۇردە سولاي بولىپ كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە بۇل باسىلىمدار ءار دياسپورانىڭ ءومىرىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى.

سونىمەن، ءبىز ءبىر مەملەكەت ىشىندە ءبىرتۇتاس كورىنگەنىمەن، شىنتۋايتىندا بىتىسپەس ءۇش ءتۇرلى يدەولوگيالىق باعىت بار ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. بۇل قولايسىزدىقتان قالاي شىعۋعا بولادى؟ بۇل ءۇشىن قولدان جاسالعان ساياسي ۇستانىمداردى «شەشىپ» تاستاپ، شىنايى تابيعي باعىتقا كوشۋ قاجەت.  بىرقاتار رەسمي قۇجاتتاردا قازاقستاندىق بىرەگەيلىك پەن بىرلىكتى نىعايتۋ جونىندە ايتىلىپ كەلەدى. بۇل – وتە جاقسى يدەيا. الايدا بىرەگەيلىك پەن بىرلىك تەك مەملەكەتتىك ءتىل نەگىزىندە قالىپتاسسا عانا. ال پاتشا وتارشىلدىعىمەن بىرگە كەلگەن ورىس ءتىلىنىڭ نەگىزىندەگى بىرەگەيلىك ماعان ۇنامايدى جانە ونى قازاق حالقى دا قالامايدى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا، «قر تىلدەر تۋرالى» زاڭىندا ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ايقىندالماعان، تەك اتالعان زاڭنىڭ 5-بابىندا عانا «ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى» جونىندە ايتىلادى. جالپاق شەشەيلىك نەگىزىندەگى ءۇش بولەك يدەولوگيا ەلىمىزدى گەوگرافيالىق تۇرعىدان بولشەكتەمەي تۇرعاندا، ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جانە مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا توپتاساتىنداي شىنايى ءارى تابيعي يدەولوگياعا كوشۋىمىز قاجەت.

عىلىمدا ەتنيكالىق بىرەگەيلىك ۇعىمىن ەشكىم تەرىسكە شىعارعان ەمەس. قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسى كورشى رەسەي تۇرعاندا ءوزىنىڭ ەتنيكالىق، تىلدىك بىرەگەيلىگىن ساقتاپ قالادى. ەلىمىزدەگى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقى تۇتاستاي تاعى ورىس بولىپ كەتپەيدى. بىرەۋلەر قالاسا دا، قالاماسا دا ول دا ءوزىنىڭ ەتنيكالىق، تىلدىك بىرەگەيلىگىن عاسىردان عاسىرلارعا جالعاستىرادى. ۇلتتىق ساياسات قازاقستاندىق بىرەگەيلىك پەن بىرلىكتى ورىس دياسپوراسىنىڭ ءتىلى اينالاسىندا ەمەس، كورشى وزبەكستان، تۇركمەنستان، تاجىكستان، قىرعىزستان ەلدەرىندەگىدەي وزىمىزدەگى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت پەن ونىڭ ءتىلى توڭىرەگىندە قالىپتاسۋى كەرەك. ويدان شىعارىلعان جاساندى يدەولوگيالىق باعىت ورعا جىعادى.

وسى تۇرعىدان العاندا ەلىمىزدە قازاق جۋرناليستيكاسى ۇستەم بولعانى ورىندى. ول ءۇشىن ۇلتتىق مەملەكەتشىلدىك يدەياسى، قازاق حالقىنىڭ قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ءتۇرلى دياسپورالاردىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەندىگى، دياسپورالىق توپتاردىڭ قازاق حالقىنا قۇرمەتىن ارتتىرۋ، قازاق ءتىلىن تەك مەملەكەتتىك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءىس جۇزىندە ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالدىرۋ الدىڭعى ورىنعا شىعۋى ءتيىس.

قازاق جۋرناليستيكاسى بۇگىندە جالتاق. ىشكى تسەنزۋراسى باسىم. دەڭگەيى – «پرەسس-رەليزدىك». بۇل، ەڭ الدىمەن تەلەارنالارعا قاتىستى. جۇرتتى مەزى ەتكەن ارزان ويىن-ساۋىق باعدارلامالارى شاش ەتەكتەن. قازاق جۋرناليستيكاسى قوعامدىق وقيعالاردىڭ سوڭىندا  سالپاقتاماۋعا ءتيىس. بۇگىنگى تاڭدا كوركەم ادەبيەت قوعامدى ىزگىلىك نۇرىمەن شۋاقتاندىرىپ، گۋمانيستىك باعىتتا تاربيەلەسە، ال پۋبليتسيستيكا قوعامدى العا  سۇيرەيدى. كەمشىن  تۇستارىن كورسەتىپ، تەك قوعامدى عانا ەمەس، تۇتاستاي مەملەكەتتىڭ باعىت-باعدارىنا تۋرا جولدى نۇسقايدى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ موينىندا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تۇر. سوندىقتان قازاق جۋرناليستەرىنە ءبىلىم، بىلىكتىلىك، ۇلتشىلدىق، پاتريوتيزم قاجەت.     

– قازىرگى قازاق تەلەارنالارى تۋرالى پىكىرىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟ جالپى، ءسىز قاي ارنانى جانىڭىزعا جاقىن تۇتاسىز؟

– ماعان، البەتتە ءوزىم بەس جىلداي قىزمەت ىستەگەن Qazaqstan تەلەارناسى جاقىن. عاسىر مەن عاسىردىڭ، مىڭجىلدىق پەن مىڭجىلدىقتىڭ توعىسقان تۇسىندا وسى تەلەارنانى باسقارۋ مەنىڭ ەنشىمە بۇيىرىپتى. ءارى بۇل «حابار» جەكە ارنا بوپ اجىراپ، ءتاۋىر تەحنيكا مەن كادرلاردىڭ ءبىر بولىگىن الىپ كەتكەن، قارجىلىق وراسان قيىندىقتار تۋىنداعان كەز ەدى. سونداي قيىن شاقتا ۇلتتىق ارنانى ءىلدالاپ امان الىپ قالۋعا جاردەمدەسكەن تىنىس وتەباەۆ، باقىتجامال ەرمانوۆا، گۇلماريا بارمانبەكوۆا، گۇلجان قاسىمجانوۆا، سەرىك احمەتوۆ، ساۋلە جيرەنشينا، ۇلبوسىن ايتولەن، عاليا اجەنوۆا، ابزال ابەنوۆ،  ومىرسەرىك جۇمان، ابدوللا التىي-سۇلەيمەن، مەيرام بازارۇلى، بەيبىت ساتىبالدى، اسى بايباتشا، سەرىك جانبولات، گۇلميرا قاراكوزوۆا، ايگۇل جوڭكەباەۆا، حاديشا سەيىتقۇلوۆا، عالىم ەسەنساريەۆ، ورالبەك سارباسوۆ، اجار  مارحاباەۆا  سياقتى تەلەجۋرناليست ارىپتەستەرىمدى قۇرمەتپەن ەسكە الامىن.

بۇل تەلەارنا – قازاقستانداعى كۇللى تەلەۆيزيانىڭ  اتاسى. ونىڭ ۇستىنە، تاپ وسى كۇندەرى Qazaqstan تەلەارناسى ءوزىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋدە. مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاقستان  تەلەراديوكورپوراتسياسى قىزمەتكەرلەرىن ايتۋلى مەرەكەسىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!

– ەلەكتروندىق  اقپارات قۇرالدارىنىڭ جىل ساناپ ەمەس، كۇن ساناپ دامىپ، ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقانى ءمالىم. بۇعان بەك قۋانىشتىمىز. بىراق مۇنىڭ كەرى اسەرى  گازەت-جۋرنالدارعا  تيەدى  دەگەن  پىكىرگە قالاي قارايسىز؟ جالپى، قازاق باسىلىمدارىنىڭ بولاشاعى بار ما؟

– مۇنداي قاۋىپ جوق. كەزىندە راديو ويلاپ تابىلعان كەزدە، ودان سوڭ تۇرمىسىمىزعا  تەلەديدار ەنگەندە «بولدى، ەندى گازەت-جۋرنال مەن كىتاپتىڭ زامانى ءبىتتى» دەۋشىلەر بولعان. ايفون، اندرويد قاپتاعان قازىرگى كەزدە دە سونداي «بولجام» ايتۋشىلار بار.  الايدا ءومىر مۇلدە كەرىسىنشە كورسەتكىشتەردى العا تارتۋدا.

اللا تاعالا ءناسىپ ەتىپ، الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلدەرىندە جۋرناليستىك ساپار شەگىپپىن، اتاپ ايتقاندا اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا، جاپونيا سياقتى  دەرجاۆالىق ەلدەردە بولعان كەزىمدە بۇعان كوزىم جەتە ءتۇستى. ماسەلەن، ەلەكتروندىق گادجەتتەر كوپتەپ شىعارىلاتىن جاپون ەلىنىڭ «يوميۋري سيمبۋن» گازەتى  بۇگىندە 13,5 ملن دانامەن،  «اساحي سيمبۋن»  گازەتى 10 ملن دانامەن، امەريكانىڭ The Wall Street Journal گازەتى 4 ملن دانامەن،  ءوزىمىز رەداكتسياسىندا بولعان «نيۋ-يورك تايمس» گازەتى 880 مىڭ دانامەن، «ۆاشينگتون پوست» گازەتى 600 مىڭ دانامەن، ۇلىبريتانيانىڭ «Guardian» گازەتى  210 مىڭ دانامەن تارالىپ وتىر. گادجەتتەن گورى، قولعا ۇستاپ وقيتىن قاعاز باسىلىمدارعا دەگەن قاجەتتىلىك الداعى ۋاقىتتا دا ساقتالاتىن بولادى. گادجەت اقپاراتتىڭ تارالۋ جىلدامدىعىنا قىزمەت ەتسە، مەرزىمدىك قاعاز باسىلىمدار  بولعان وقيعاعا قاتىستى ساراپتامالىق،  تالدامالىق، تۇجىرىمدامالىق دۇنيەلەر ۇسىنادى. وقيعانىڭ ءوزىن، وقيعالار تىزبەگىنەن قۇبىلىستى  اڭداۋعا جاردەمدەسەدى. ياعني، ەكەۋىنىڭ دە ءومىر سۇرۋگە قاقىسى بار. ال قازاق ءتىلدى باسىلىمدار قازاق حالقى باردا قاجەتسىز بولىپ قالمايدى.  وعان قاۋىپتەنۋدىڭ قاجەتى جوق.

– كەزىندە «ءمولدىر بۇلاق» جۋرنالىن باسقارعانىڭىزدى، كەيىن «توي الەمى»، «توي-شاشۋ»، «ەتنوپەداگوگيكا»، «قازاقستان پاتريوتى» سياقتى جۋرنالدار   اشقانىڭىزدان حاباردارمىز. ول باسىلىمداردىڭ كەيىنگى تاعدىرىنان حاباردار ەتسەڭىز؟

– مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ءمولدىر بۇلاق» جۋرنالى 2002 جىلى «قازاقستان – ZAMAN» گازەتىنىڭ جانىنان اشىلعان. ونىڭ العاشقى سانىنان باستاپ ءبىر جىلداي رەداكتورلىق ەتكەنىم راس. الايدا گازەت پەن جۋرنال ەكەۋىنە قاتار باس رەداكتور دەپ جازدىرتۋدى ىڭعايسىز كوردىم. ءبىر جىلدان كەيىن باسىلىمعا جۋرناليست راۋشان كارشالوۆا باس رەداكتور بولىپ بەكىتىلدى. «ءمولدىر بۇلاق» قازىرگە دەيىن سول «قازاقستان – ZAMAN» گازەتىنىڭ جانىنان شىعىپ كەلەدى.

اللا تاعالا ءناسىپ ەتىپ، راۋشان ەكەۋمىز وتباسىن قۇردىق تا،  2005 جىلى «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى اشىلعاننان كەيىن الگىندە ءسىز ايتقان «توي الەمى»، «توي-شاشۋ»، «ەتنوپەداگوگيكا»، «قازاقستان پاتريوتى» باسىلىمدارىن قولعا الدىق. ماقسات – ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاۋ، وتباسى قۇندىلىقتارىن دارىپتەۋ، وتانشىلدىق قاسيەتتەردى ورنىقتىرۋ  بولاتىن. سودان، «توي-شاشۋ» ەكى جىل، «ەتنوپەداگوگيكا» ءتورت جىل، «توي الەمى» التى جىل شىعىپ تۇردى. الايدا ونشاقتى ادامى بار شاعىن ۇجىمعا بۇل وتە قيىنعا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، كەز كەلگەن باسىلىم قىزمەتى وقىرمانداردىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنا ارنالاتىندىعىن ەسكەرمەپپىز. وزىندىك اۋديتورياسى قالىپتاسپاسا، جۋرنال ءومىر ءسۇرىپ كەتە المايدى.

شىعارماشىلىق كۇشىمىزدى شاشىراتپاۋ ءۇشىن اقىرى بۇل باسىلىمداردى توقتاتىپ، نەگىزى كۇش گازەت پەن «قازاقستان پاتريوتى» جۋرنالىنا شوعىرلاندىرىلدى. راۋشان قازىر وسى باسىلىمعا جەتەكشىلىك ەتەدى. وتانشىلدىق تاقىرىپتى تۋ ەتكەن جۋرنال، مىنە، 10 جىلدان بەرى تۇراقتى شىعىپ كەلەدى. مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا تانىمال باسىلىمداردىڭ ءبىرى.

ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋ وتە كوپ پروبلەمالارعا كەزىكتىردى. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، ادەت-عۇرىپتاردى بىلمەستىكپەن  شاتاستىرۋ، داراقىلىق  پەن داڭعازالىق، ءداستۇر ترانفورماتسياسىن ەلەمەۋ،  جەرگىلىكتى داستۇرلەردى ۇلتتىق داستۇرگە اينالدىرۋعا تىرىسۋشىلىق سياقتى قايشىلىقتار  الدان قاشقان قويانداي كوبەيە بەردى. باسىلىم وقىرمانداردىڭ سول ماسەلەلەرگە قاتىستى ساۋالدارىنا تۇپكىلىكتى، تۇبەگەيلى جاۋاپ  بەرۋى قاجەت ەدى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى بەلگىلى ەتنوگرافتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن قازاق ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر اكادەمياسى قۇرىلدى. اكادەميا بۇگىندە ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى جيناقتاۋمەن، ولاردى جۇيەلەۋمەن اينالىسادى. وسى جىلداردا «ادامگەرشىلىكتىڭ قاراپايىم قاعيدالارى»، «ەرلى-زايىپتىلىق ەرەجەسى»، راۋشان ەكەۋمىزدىڭ «باقىتتىڭ كىلتى» سياقتى كىتاپتارىمىز جارىق كوردى. سوڭعى كىتاپ وقىرمانداردىڭ ۇلكەن ىقىلاسىنا يە بولىپ، ءتورت رەت باسىلدى. قازىر بەسىنشى باسىلىمىنا ازىرلىك جاسالىپ جاتىر.

– قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ وكىلى رەتىندە ءۇش تۇعىرلى ءتىل تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– ءيا، سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدان بەرى «ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتى» توڭىرەگىندە تالاس-تارتىس ءجۇرىپ جاتىر. باعدارلاما اياسىندا ورتا جانە ارناۋلى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى قازىر ءۇش تىلدە وقىتۋدىڭ العاشقى جۇمىستارىن باستاپ تا كەتتى.  ول از بولعانداي، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى 2019 جىلدان باستاپ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ جوعارى سىنىپتارىندا (10-11 سىنىپ) جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا پاندەرى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلاتىنىن ءمالىم ەتتى.

ءوز باسىم مۇنى قۇپتامايمىن. ارينە، كەمىندە ءۇش ءتىل بىلگەن جاقسى. ۇلى ويشىل ميشەل مونتەن: «ەڭ ۇلكەن قاتەلىك – بالالارىمىزعا ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى قۇبىلىستاردان  گورى،  جۇلدىزدار تۋرالى عىلىمدى وقىتاتىنىمىز» دەگەن ەكەن.  ءوزىنىڭ انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ ۇلگەرمەگەن  بالانى ءۇش تىلدە وقىتۋعا يتەرمەلەۋ – ۇرپاقتى ناداندىققا يتەرمەلەۋ دەپ ەسەپتەيمىن.  «2025 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرەدى» دەگەن تۇجىرىم – بوس قيال. قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسى 1988 جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلەدى. وتىز جىلدان بەرى شەشىلمەگەن ماسەلە الداعى بەس-التى  جىلدا شەشىلەدى دەۋ – اقىلعا سىيمايدى.

قازاقستاندىق كورنەكتى پەداگوگ، اكادەميك اسقاربەك قۇسايىنوۆ «ورتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى داعدارىس: شىعۋ جولدارى» («Rond&A» باسپاسى، الماتى، 2016 ج) دەگەن زەرتتەۋىندە الەمنىڭ جوعارى دامىعان 20 ەلىنىڭ باعدارلاماسىن الىپ، 1-6 سىنىپتاردا نەشە ءتىل وقىتىلاتىنىن انىقتاعان. وسى ەلدەردىڭ ىشىندە 1-سىنىپتا  ەكى ءتىل گونكونگتە، سينگاپۋردا، جاڭا زەلانديا مەن يرلانديادا عانا وقىتىلادى ەكەن. 2-سىنىپتا بۇعان ليۋكسەمبۋرگ قوسىلادى. 3-سىنىپتا فينليانديا، وڭتۇستىك كورەيا، تايۆان، بەلگيا، قىتاي ەلدەرىندە، 4-سىنىپتا تاعى جاپونيا مەن نيدەرلاندى ەلدەرىندە، جالپى وسى 20 ەلدىڭ ىشىندە 13-ىندە ەكى ءتىل وقىتىلاتىنى انىقتالعان. 5 جانە 6-سىنىپتاردا ەكى ءتىل وقىتىلاتىن جاڭاعى ەلدەردەن باسقا ەلدەر بولماعان.

قاراپ وتىرساق، 1-سىنىپتا وسى 20 ەلدىڭ ىشىندە تەك 4 ەلدە، 2-سىنىپتا – 5 ەلدە ەكى ءتىل وقىتىلادى ەكەن. ال بۇل ەلدەردىڭ بىردە بىرىندە 1-6 سىنىپتاردا ءۇش ءتىل وقىتىلمايتىنى بەلگىلى بولعان. ورتا ءبىلىم سالاسىنداعى كەمىستىكتەر انىقتالماي، شەتەلدىك تاجىريبەلەر ەسكەرىلمەي،  ءبىلىم بەرۋ سالاسى عىلىمي ىزدەنىستەرگە سۇيەنبەي، وقۋلىقتانۋ جۇيەگە تۇسپەي تۇرىپ ءۇستىرت، ۆوليۋنتاريستىك شەشىممەن ۇشتۇعىرلى  ءتىل ساياساتىن جۇزەگە اسىرامىن دەۋ – مۇلدە اسىعىس قادام.

عالىم كەلتىرگەن دەرەكتەردە ءۇش ءتىلدى قاتار وقىتۋدىڭ ناتيجەسىن انىقتاۋ ءۇشىن الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ 1-سىنىپتان باستاپ ءۇش ءتىل قاتار وقىتىلاتىن 8 قازاق مەكتەبىندە الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەنى ايتىلادى. زەرتتەۋگە قاتىسقان باستاۋىش سىنىپتاردا ساباق بەرەتىن 103 مۇعالىمنىڭ 84 پايىزى ءۇش تىلدە وقىتقان جاعدايدا بالالاردىڭ قابىلداۋ دەڭگەيى مۇلدە تومەندەيتىنىن اشىق جازعان.

ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىنا مەنىڭ قارسى بولۋىمنىڭ سەبەبى، مىنە، وسىندا.  شەت ءتىلىن جاقسى مەڭگەرۋ ءۇشىن ونى انا ءتىلى نەگىزىندە ينتەنسيۆتى ۇيرەنۋ ماڭىزدى. تاجىريبەلى مۇعالىمدەر اعىلشىن ءتىلىن 6-سىنىپتان باستاپ اپتاسىنا 3-4 ساعات ساعات كولەمىندە وقىتۋدىڭ ناتيجەلى بولاتىندىعىن العا تارتادى. ال جوعارى 10-11 سىنىپتاردا جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى حيميا، فيزيكا، بيولوگيا، ينفورماتيكا پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ مۇلدە كۇلكىلى جاعداي.

مەكتەپ تۇلەكتەرىنىڭ ءبارى بىردەي جوعارى ءبىلىم المايتىنى، شەتەلگە كەتپەيتىنى ايان. ماسەلەن، مەكتەپتەن سوڭ، سلەسار، سانتەحنيك،  فەرمەر، قۇرىلىسشى، جەر ولشەۋشى، دومبىراشى، اينەكشى، بالتاشى، بالىقشى، باقتاشى، ورمانشى، ومارتاشى، تىگىنشى، شوفەر، كۇزەتشى،  ت.ب. تولىپ جاتقان قاراپايىم ماماندىقتاردى قالايتىن جاستارعا  الگىندەي پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ تىلگە مۇلدە بەيىمى جوق ادامدار بولادى. ونداي بالالاردى نەگە ەسكەرمەيمىز؟ ياعني، جاپپاي  ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەردىڭ  جوعارى سىنىپتارىندا ءتورت  ءپاندى اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ  اقىلعا سىيمايتىن نارسە. اتالعان پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ بالالاردىڭ ءتىل ۇيرەنۋ قابىلەتىنە، ىنتاسىنا قاراي جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. مەن ايتار ەدىم، ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىنا كوشپەستەن بۇرىن، ۇكىمەت پەن پارلامەنت، مەملەكەتتىك ورگاندار وتىرىستارىن تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرىپ السىن!

– لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى وي-پىكىرىڭىزبەن  دە بولىسسەڭىز؟

– باسى اشىق نارسە سول – قازاق جازۋ-سىزۋىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ – ءومىر تالابى. 1940 جىلى ماسكەۋ بيلىگى قازاق حالقىمەن اقىلداسپاستان ەلىمىزدى لاتىن گرافيكاسىنان  كىرىل الىپپەسىنە كوشىرىپ جىبەردى. بۇل – وتارشىلدىق جۇيە ءۇشىن ادەتتەگى جاعداي بولاتىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە يە بولعان جىلداردا وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسى جۇرگىزىلۋى كەرەك پە؟ كەرەك! سوندىقتان بۇل – وڭدى قادام.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى جارلىعىنا تاياۋدا ەنگىزىلگەن  جاڭا نۇسقا بۇرىنعى اپوستروفتىق نۇسقادان قۇتىلۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. ءبىزدىڭ «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى جاريالاعان رەسپۋبليكالىق «عالىمدار وداعى» تاراپىنان ازىرلەنگەن كونتسەپتۋالدى اپوستروفسىز نۇسقانىڭ ەلباسى تاراپىنان ماقۇلدانۋى – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. الايدا اكادەميك ورازالى سابدەن ايتپاقشى، بەكىتىلگەن نۇسقادا ەرىندىك «ءۇ، ۇ، ۋ» دىبىستارىنىڭ تاڭبالانۋىندا جۇيەلىلىك بۇزىلعان. «ءى» مەن «ي» باس ارىپتەرىن ءبىر عانا تاڭبامەن بەلگىلەۋ قاتە. «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» قاعيداسى دا بۇزىلعان. ادەتتەگى sh (ش), ch (چ) تاڭبالارىن ديگرافتىق تاسىلمەن بەرۋ دە شاتاستىرۋعا ۇرىندىرادى. سونداي-اق جاڭا نۇسقادا W ءارپى جوق. قازاقشا مۇنداي ءارىپ جوق دەسەك تە ادەتتە ءجيى پايدالاناتىن Washington, windows, world سياقتى برەندتىك سوزدەردى قالاي جازامىز؟

– زيالى قاۋىم كورشى ەلدەرمەن ينتەگراتسيا تۋرالى نە ويلايدى؟

– وتە جاقسى سۇراق ەكەن. «كورشىڭمەن تاتۋ بول» دەدى يماندىلىق قاعيدالارىندا. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ كورشى مەملەكەتتەرمەن تاتۋ، دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتقانى وتە ورىندى.  وزبەكستانمەن، قىرعىزستانمەن ەكونوميكالىق بايلانىستارىمىز ەندى عانا جاندانىپ كەلەدى. ونىڭ ىشكى پوتەنتسيالى ۇلكەن دەپ ويلايمىن. ۇلى كورشىمىز –  قىتاي ەلىمەن بايلانىستارىمىز ۇلتتىق مۇددەمىزگە نۇقسان كەلتىرمەتىندەي شەكتە بولۋعا  ءتيىس. كوپتەپ قارىز الىپ، ونى قايتارا الماي، جەرىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ قالعان تاجىكستاننىڭ كەبىن كيمەۋىمىز كەرەك. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار». قارىزدى قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان قارىز العاننان گورى، جوبالاردى   بىرلەسىپ جۇزەگە اسىرعان پايدالى.

شەكارالىق بەكەتتەردە كوررۋپتسيا سالدارىنان قازاقستان ۇلكەن ەكونوميكالىق زالال شەگىپ وتىر. سەرتيفيكاتتالماعان، نە ءبىر زياندى تاۋارلار مەن ازىق-تۇلىك تۇرلەرى اينالما جولدار ارقىلى ەل نارىعىنا ءوتىپ كەتۋدە. قىتايدىڭ جاساندى ءارى زياندى تاماقتارى داستارقانىمىزدا تولىپ تۇر. مۇنى قالايدا توقتاتۋ كەرەك!

سونداي-اق قىتايدىڭ 51 زاۋىتىن قازاقستانعا كوشىرۋ تۋرالى كەلىسىم قايتا قارالۋعا ءتيىس. ويتكەنى قىتايدا ءالى كۇنگە ەكولوگيالىق ستاندارت قابىلدانباعان. قازاقستانعا كوشىرىلەتىن قىتاي زاۋىتتارى – وزدەرى قۇتىلا الماي وتىرعان،  وندىرىستىك تۇرعىدان ارتتا قالعاندارى. وتە لاس، اتموسفەرانى دا، قورشاعان ورتانى دا مۇلدە جارامسىز ەتىپ تاستايدى. قىتاي زاۋىتتارى كەلىپ السا، قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق تالاپتارىنا پىسقىرمايدى دا. ونىمەن قوسا، ءار زاۋىتقا ىلەسە «ۇيرەتەمىز» دەگەن جەلەۋمەن جۇزدەگەن، مىڭداعان قىتاي كەلەدى. بەيبىت ەكسپانسيا دەگەنىمىز – سول. ماسەلەن، رەسەيدىڭ قىتايعا 49 جىلعا جالعا بەرگەن 2 ملن گەكتار جەرى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە تۇككە جارامسىز  بولىپ قالدى.

سولتۇستىكتەگى كورشىمىز – رەسەيمەن دوستىق قارىم-قاتىناس قازاقستان ءۇشىن ۇنامدى. الايدا كەزىندە قاتتى جارنامالانعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ پايداسىنان گورى، زيانى باسىم بولىپ بارادى. قازاقستاندا 2014 جىلى جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 12 مىڭ دوللاردان اسىپ تۇرسا، 2016 جىلى ول 7 مىڭ دوللارعا تومەندەپ قالدى. سىرتقى ساۋدا اينالىمى 20 پايىزدان استامعا قۇلدىرادى. 150 ميلليوندىق نارىققا شىعامىز دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىك، رەسەي قازاقستاننان جەتكىزىلگەن جەمىس-جيدەكتى، كوكونىستى، ءسۇت ونىمدەرىن ءتۇرلى سىلتاۋمەن ىشكەرى وتكىزبەي تاستاۋدى ادەتكە اينالدىردى.

رەسەيدىڭ سوڭعى ءۇش عاسىردا قالىپتاسقان ۇلىدەرجاۆالىق استامشىلىعى  كەڭەس وداعىنىڭ تاراۋىمەن جويىلىپ كەتپەپتى.  ۇلىورىستىق شوۆينيزم دەگەنى تاعى بار. ۇستەمشىلدىك پيعىلى تەڭ دارەجەلى قارىم-قاتىناس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونىڭ قاراپايىم مىسالى كەدەندىك الىمداردىڭ ينستيتۋتسيونالدىق ءبولىنىسىنىڭ تەڭسىزدىگىنەن بايقالادى: كەدەندىك الىمداردىڭ 88 پايىزى – رەسەي فەدەراتسياسىنا، 7,5 پايىزى – قازاقستانعا، 3,5 پايىزى – بەلورۋسسياعا تيەسىلى. ينتەگراتسيالىق وداقتاعى داۋىستاردىڭ ءبولىنىسى دە مۇلدە ادىلەتسىز. رەسەي ءاي-شايعا قاراماي، بىردەن 75 پايىز داۋىسقا يە. قالعانى – قازاقستان مەن بەلورۋسسيانىكى. داۋىستاردىڭ وسىنداي ۇلەستىك جاعدايىندا كەز كەلگەن ماسەلەدە كونسەنسۋسقا جەتۋ مۇمكىن ەمەس.   ينتەگراتسيالىق تالاپتارعا سايكەس قازاقستان ءوز نارىعىن رەسەي وندىرىسشىلەرىنە ايقارا اشقانىمەن، رەسەي تاراپى قازاقستاندىق وندىرىسشىلەردىڭ قادامىن قىرقىپ وتىر. اسىرەسە، الكوگولدىك، كونديتەرلىك ونىمدەرگە ديسكريميناتسيا وتە زور.

قازاقستان ينتەگراتسيالىق وداقتى قۇرۋعا قاتىستى شارتتا جىبەرىپ العان كەمىستىكتەرىن تەك سوڭعى جىلداردا عانا بايقاپ، ءوز مۇددەسىن  تاباندىراق قورعاي باستادى. بۇل – تاۋەلسىز ەلدىڭ ءوز مۇددەسىن وزىنەن باسقا ەشكىم قورعامايتىندىعىن تۇسىنگەنى.  رەسەيمەن اراقاتىناستا ءبىز قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلىپ، قالايدا تەڭ دارەجەلى سەرىكتەس دارەجەسىنە جەتۋىمىز ماڭىزدى.

– تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇلتتىق يدەلوگياسى قانداي بولۋى كەرەك؟

  – تاۋەلسىز ەلدەگى ۇلتتىق يدەولوگيا كورشى ەلدەرگە جالتاقتاماي، دەربەس بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىنا 26 جىل وتسە دە رەسەيگە جالتاقتاۋىن قويار ەمەس. سونىڭ ءبىر مىسالى – رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ەكسپانسياسى. رەسەيدىڭ جۇزدەگەن تەلەرانالارى مەن گازەت-جۋرنالدارى ءبىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىمىزدى جاۋلاپ العان. ەسەسىنە، ءتيىپ تۇرعان كورشىلەرىمىز وزبەكستان مەن قىرعىزستاننىڭ حابارلارىنا ءزارۋمىز. شىنىن ايتقاندا، ءتىلى دە، تاعدىرى دا ۇقساس تۇركى ەلدەرىنىڭ مادەني دۇنيەلەرىن ساعىنامىز.

تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى مەنىڭ ويىمشا وندا تۇرىپ جاتقان بارلىق دياسپورا وكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىنا كەپىلدىك بەرە وتىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالۋى كەرەك. ياعني، «ۇلتتىق مەملەكەت – ۇلى ۇستانىم».  قازاقستان حالقى 18 ميلليوننان استى. ونىڭ 70 پايىزىن قازاق حالقى قۇرايدى. قازاق حالقى ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا، اق پاتشا وتارشىلدىعىنا قارسى ەلى مەن جەرىن قورعاپ كۇرەستى. ونىڭ ازاتتىق جولىنداعى ايقاستارىنا باسقا ۇلتتىڭ بىردە ءبىر وكىلى قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسكەن جوق. سوندىقتان ەشكىمگە جالتاقتاماي، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋعا قازاق حالقىنىڭ ءارى قۇقىقتىق، ءارى مورالدىق  قاقىسى بار. ۇلتتىق يدەولوگيا وسى باعىتتا جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

– ماڭگىلىك ەلدىڭ بولاشاعىن قالاي بولجايسىز؟

– «ماڭگىلىك ەل» تىركەسى مەندە ەكىۇداي سەزىم تۋعىزادى. تاريحتا ريم «ماڭگىلىك قالا» اتالىپ جاتادى. ال ماڭگىلىك ەل بولسا، حالقى باياعىدا ميللياردتان اسىپ كەتكەن  قىتاي مەن ءۇندىستاندى اتاۋعا بولار ەدى. بىراق ولار دا كۇندەردىڭ كۇنىندە ىدىراپ كەتۋى ىقتيمال عوي. جالپى، ءبىزدىڭ دىنىمىزدە ماڭگىلىك – تەك جاراتۋشى ءبىر اللا عانا. ءبىز قالايدا «ماڭگىلىك ەل» بولامىز دەپ تۇجىرىم جاساي المايمىز. ول – جاراتۋشى يەمىزدىڭ قۇزىرەتىندەگى دۇنيە.  بىزدىكى تەك تىلەك تۇرىندە. مەملەكەتىمىزدىڭ عۇمىرى باياندى بولۋ ءۇشىن دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ، ادىلەتتى قوعام، وركەندەگەن ەكونوميكا قاجەت. اللا تاعالا بيلىككە دە، حالقىمىزعا دا سونى تۇسىنەتىن پايىم-پاراسات بەرسىن!

– «قازاق قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا ءۇش عاسىر، ال قازاقتىڭ اسكەري ونەرىنىڭ تاريحى ودان دا تىم ارىدە جاتىر» دەگەن پىكىرىڭىزدى الەۋمەتتىك  جەلىلەردەن  كوزىم  شالىپ ەدى. وسى ويىڭىزدى ءبىزدىڭ وقىرماندارعا تەرەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز؟

– وتكەن جىلى 7 مامىر تۇسىندا قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 25 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلىپ جاتتى. تاريحى ءۇش مىڭ جىلدىق كەزەڭدى قامتيتىن قازاق حالقىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن نەبارى شيرەك عاسىرلىق  ۋاقىتپەن ولشەۋ قيانات ءتارىزدى كورىندى. سول ارادا ەسكە 1710 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ  بىرىككەن قولىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان قاراقۇم قۇرىلتايى ەسكە تۇسە كەتكەنى. سول جيىندا تابىن قاراۇلى بوكەنباي باتىردىڭ: «تالانعان كوشتىڭ، تۇتقىندالعان بالا-شاعانىڭ، بەيشارا باقىلاۋشىسى بولىپ وتىرمان. جاۋدان كەك الامىز، ولسەك، قارۋ ۇستاپ ولەمىز! قىپشاق دالاسىنىڭ ساربازدارىنىڭ جالتارعان كەزى بولدى ما؟! جاۋدىڭ زۇلىمدىعىنا شىداپ وتىرا المان! جاۋعا مىنەر تۇلپار قۇرىپ پا؟! سۇر جەبە تولى قورامساق قاڭىراپ بوس قالىپ پا؟!»، – دەگەنى بار عوي.

ءسويتىپ، تۇڭعىش رەت ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولى جاساقتالعان.   دۇشپانعا تويتارىس بەرىپ، 1712 جىلى 50 مىڭ اسكەرمەن جوڭعار جەرىنە باسىپ كىرگەن بوكەنباي باتىردى قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش مارشالى دەسە بولادى. قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولىنىڭ قالماقتارعا العاش رەت ويسىراتا سوققى بەرگەن سول كەزدى  قازاق قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلعان داتا رەتىندە  الۋعا بولادى. 1710 جىلدان ەسەپتەسەك، قازاق قارۋلى كۇشتەرىنە ءۇش عاسىردان اسادى ەكەن. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتابىندا قازاق اسكەري ونەرىنىڭ ستراتەگيالىق، تاكتيكالىق نەبىر عاجايىپتارى ءسوز ەتىلەدى. بۇل اسكەري ونەردىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىن قازىرگى  زامانعى ۇرىس ونەرىندە دە پايدالانۋعا بولادى.

– دىن جولىنا قاشان جانە قالاي كەلدىڭىز؟

 – ءدىن جولىنا كەلۋىم وتە ءبىر قىزىق. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىندە قىزمەت ەتەتىنمىن. ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ تاپسىرماسىمەن موينىما اتەيستىك ناسيحات جۇكتەلدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، كەزدەيسوق تالعار باعىتىنداعى اۆتوبۋستا حريستيان باپتيست جۇپپەن تانىسىپ قالدىم. ورىسشا سويلەگەندەرىمەن ارعى جاعى نەمىس بولار، ەكەۋى دە باپتيست شىركەۋىنىڭ جاماعاتى كورىنەدى. تانىسا كەلە، الگىلەرمەن دوستاسىپ، جاقىن ارالاسىپ كەتتىم.

ماقساتىم – ولارعا اداسقاندارىن ءتۇسىندىرىپ، اتەيستكە اينالدىرۋ. ولار بولسا، قازاق ءجۋرناليسىن ءوز قاتارىنا تارتۋدى ويلاسا كەرەك. وزدەرى تەلەديدار كورمەيدى، راديو تىڭدامايدى. تەك الدەبىر باپتيستىك جۋرنالدار وقيدى. وتە مادەنيەتتى، ءبىلىمدى. ولارمەن پىكىر تالاستىرۋ ءۇشىن بىردەمە ءبىلۋىڭ ءلازىم. ماسكەۋدەن شىعاتىن «ناۋكا ي رەليگيا»، «ناۋكا ي جيزن» سياقتى جۋرنالداردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن بولدىم. ەكى جىلداي  مادەني تۇردە ايتىسا-تارتىسا كەلە مەن ولاردى اتەيست جاساي المادىم، ولار دا قانشا تىرىسقاندارىمەن مەنى قاتارلارىنا قوسا المادى.

ەسەسىنە، ءوز بەتىممەن جۇرگىزگەن ىزدەنىستەرىم ارقىلى، ايتەۋىر ءبىر ۇلى جاراتۋشى كۇش بار ەكەندىگىنە كوزىم جەتتى. اكە-شەشەمىز مۇعالىم بولعانىمەن، ۇنەمى «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى» دەپ وتىراتىن جاندار ەدى. 1990 جىلى قىركۇيەك ايىندا گەرمانيادا تۇراتىن اكەلى-بالالى ىدىرىس، شۇعايىپ ەرول دەگەن قانداستارىمىزدىڭ شاقىرۋىمەن كەلن قالاسىنا كەلگەندە سونداعى «اۋرۋپا ميللي گورۇش تاشقيلاتلاري» ۇيىمىنىڭ باسشىسى يۋسۋف بەيمەن كەزدەستىم. قازاقستانداعى ءدىن احۋالى تۋرالى پىكىرلەستىك. ەۋروپادا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قانات جايۋى مەنى تاڭ قالدىردى. سول ۇيىمنىڭ مەشىتىندە ىدىرىس اعانىڭ ۇيرەتۋىمەن  العاش رەت باسىم ساجدەگە ءتيدى. ءسويتىپ، بىرتىندەپ نامازدى ۇيرەندىك.

– سودان بەرى قولىڭىزدان كەلگەنشە ءدىن سالاسىنىڭ ناسيحاتشىسى بولىپ كەلەسىز. جۇما نامازىنان دا قالمايسىز. ەرتەرەكتە قاجىلىق پارىزىڭىزدى دا وتەپ قايتىپسىز. ارافاتتا بۇكىلالەمدىك ترانسلياتسيا بويىنشا قازاق تىلىندە العاش رەت رەپورتاج جۇرگىزگەن دەپ ەستيمىز. سونداعى  اسەرلەرىڭىز ءالى ۇمىتىلا قويماعان شىعار.

 – «اللا تاعالا سۇيىكتى قۇلىن عانا مۇسىلمان ەتەدى» دەيدى عوي. جاراتۋشى يەمىزدىڭ قازاق حالقىن مۇسىلمان ەتىپ جاراتقانىنا شەكسىز شۇكىرشىلىك. يمان نۇرىنىڭ اسەرى بولار، ءوزىم قىزمەت ىستەگەن، باسشىلىق جاساعان باسىلىمداردا، «قازاقستان» تەلەارناسىندا يماندىلىق تاربيەسىنە مۇمكىندىگىنشە باسا نازار اۋدارۋعا تىرىساتىنمىن. باسىلىمدارداعى «يماندىلىق» ايدارى، قازاق تەلەديدارىنداعى «جۇماداعى جۇزدەسۋ» باعدارلاماسى سول نيەتتىڭ جەمىسى بولسا كەرەك. 1999 جىلى ساۋد ارابياسى اقپارات مينيسترلىگىنىڭ شاقىرۋىمەن قاجىلىق ميسسياسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا مەككەگە جول ءتۇستى. ارافات جازىعىنداعى بيىك راديو-تەلەۆيزيالىق ورتالىقتا «ءبيسسميلا» دەپ باستاپ، العاش رەت الەمدىك ترانسلياتسيا بويىنشا قازاق تىلىندە رەپورتاج جۇرگىزگەنىم راس. ومىرىمدە ەڭ ءبىر ۇمىتىلماس ءسات ەدى ول.

ىلە-شالا قاجىلىق پارىزىمىزدى وتەدىك. ارتىنان ساۋد ارابياسىنىڭ كورولى ابدۋل ءازيزدىڭ قابىلدۋىندا بولدىم. سول جەردە قازاقستاننىڭ ساۋد ەلىندەگى ەلشىسى باعدات امىرەەۆپەن تانىسىپ، ونىڭ شاقىرۋىمەن ەل كىندىگى – ەر-رياد قالاسىندا  بىر ايداي بولعانىم بار. وسى ساپاردىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىمەن، ساۋد ارابياسىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، التى جارىم ساعاتتىق  ايگىلى «قادىر ءتۇنى» مارافوندىق حابارى دۇنيەگە كەلدى.

رۋحاني تازالىق قاشان دا كەرەمەت قوي. بىزدە، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا قىزمەت ىستەيتىن جاستاردىڭ ءبارى شىلىم شەگۋدەن، اراق-شاراپتان اۋلاق. مىندەتتەمەسەك تە جىگىتتەر تۇگەلدەي جۇما نامازدان قالمايدى.

– ادامدى قانداي قاسيەتتەرىنە قاراپ باعالايسىز؟

– مەن ءۇشىن ەڭ قىمبات قاسيەت – ادالدىق. كوزىڭشە ءبىر رەت بولسا دا وتىرىك ايتقان ادام، باسقا جولى دا وتىرىك ايتۋعا بەيىم تۇرادى دەگەن ءسوز. جالپى، ادامنىڭ رۋحاني تازارۋى تۇرمىستىق دەڭگەيدە وتىرىك ايتۋدى دوعارۋدان باستالادى. ادەتتە، «مەنى جوق دەي سال»، «زاتوردا تۇرىپ قالدىم» دەيتىن وتىرىكتەردىڭ ءوزى ادام جانىن كىرلەتەدى. ومىردە ورىندالمايتىن  قانشاما ۋادە بەرىپ جۇرە بەرەمىز. ول ادامنىڭ ادامدىق قالپىن الاسارتادى. سوندىقتان ورىندالاتىنىن ورىنداپ، ورىندالمايتىنىن سەبەبىن ايتىپ، كەشىرىم سۇراپ شۇباتىلعان «قۇيرىقتاردىڭ» ءبارىن ءۇزىپ تاستاپ جۇرگەن جاننىڭ راقاتى. سونداي-اق ءوز باسىم وتانشىل، مەملەكەتشىل، شىنايى پاتريوتتىق قاسيەتتەردى جوعارى تۇتامىن.

 – ادام اتا مەن حاۋا انادان باستاپ، بارشا اعا ۇرپاق وزىنەن كەيىنگى جاستارعا كوڭىلى تولماعان ەكەن. ال ۇلى دا ۇلت اقىنى ماعجان جۇماباەۆ «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ ولارعا ۇلكەن جۇك ارتىپ كەتتى. ءسىز نە دەيسىز؟

– ءيا، جاستارعا كوڭىلى تولماۋشىلىق ەرتە زامانداردان بار. قايتەيىك، بۇگىنگى جاستار – كەشەگى ءوزىمىز. بۇل جاستاردى سىپىرىپ تاستاپ، ورنىنا قوياتىن باسقا جاستارىمىز جوق. قازاقتى قۇتقاراتىن – تاربيە، يماندىلىق تاربيەسى. مەنى جاستاردان گورى، باستارى قوسىلسا قيسالاڭداپ وتىرىپ ريۋمكە كوتەرەتىن، ءجۇز گرامم دەسە، ءجۇزى جاينايتىن ەگدەلەر مەن قارتتار قينايدى. ال جۇما نامازدا مەشىتتەردە جاستاردىڭ كوپتەپ جينالۋى قۋانتادى. سولاردان ءۇمىت ەتەمىن. ماعجان ايتپاقشى، مەن دە جاستارعا سەنەمىن!

 – اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

   
سۇحباتتاسقان ەرماحان شايحىۇلى

Abai.kz