قر  ىشكى ىستەر ءمينيسترى

ەرلان تۇرعىمباەۆتىڭ نازارىنا!

مينيسترلىك پوليتسەيلەردىڭ ءيميدجىن قالاي جاساۋدى بىلمەي مە؟

سايلاۋ اياقتالدى. سايلاۋدان كەيىنگى سارساڭ دا سايابىرسىدى. باسقاسىن قويا تۇرىپ، ءدال وسى جولعى سايلاۋ قازاق پوليتسياسىنىڭ، قازاقستان پوليتسياسىنىڭ ءدۇت تىرلىگىن، ۇردا-جىق ارەكەتىن ايداي الەمگە پاش ەتتى. ەل ىشىندەگى ازدى-كەم ابىرويىن ايمانداي قىلدى. ەندى سول شەلەكتەپ توگىلگەن ابىرويدى قاسىقتاپ قايتا جيناۋعا مينيسترلىك بارىن سالىپ جاتىر. بىرنەشە كۇننەن بەرى رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ازىرلەنگەن بەينە روليكتەردى جاپپاي كورسەتۋدە. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى باستاما...

سايلاۋدان كەيىن ءبىراز جۇرت نارازىلىق تانىتىپ، ءوز ويىن بيلىككە جەتكىزۋ ءۇشىن شەرۋگە شىقتى دەلىك. ولار دەمەك ارمان-تىلەكتەرىن استاناداعى اق جاعالىلار ەستىر دەدى. ءبۇردىرىپ كەتكەن جوق. قيراتىپ كەتكەن جوق. وزگەلەر سەكىلدى مارودەرلىق ءھام بۇزاقىلىق جاساعان جوق. ەشكىمنىڭ قولى سىنىپ، كوزى شىققان جوق. ءجاي عانا بەيبىت شەرۋ بولدى.

ەرلان تۇرعىمباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 9-12 ماۋسىم ارالىعىنداعى شەرۋلەرگە 4 مىڭنان اسا ازامات قاتىسىپتى. 300-دەن اسا پوليتسەي ءتۇرلى جاراقات الىپتى. تۇرعىمباەۆ وسى رەسمي مالىمەت القىلى شال-شاۋقان مەن قاتىن-قالاشتى سۇيرەلەپ جۇرگەن كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ ءىسىن اقتاپ الماق شىعار.

ەسەسىنە ەرلان مىرزا، ءسىزدىڭ مينيسترلىگىڭىزگە قاراستى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جەندەتتىك جاساعانىن قازاق ءباسپاسوزىن بىلاي قويىپ، الەم اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازىپ جاتىر.

جۇزدەگەن ادام ۇستالدى. جۋرناليستەر سوققىعا جىعىلدى. بۇل جاعدايلار ءسوزسىز قازاقستان پوليتسياسىنىڭ ىشكى ءھام سىرتقى ءيميدجىن ابدەن ءتۇسىردى. ول ءيميدجدى قايتا قالىپتاستىرۋ ءۇشىن الدىمەن الەم نە دەگەنىنە قۇلاق سالىڭىز.

ءبىزدى قويىپ، «Washington Post»، «Financial Times»، «New York Times»، «The Guardian»، «ءال-جازيرا» سەكىلدى اۋديتورياسى الەمدىك ماسششتابتى قامتيتىن اقپارات اگەنتتىكتەرى قازاق پوليتسياسىنىڭ تىرلىگىن – رەپرەسسورلىق دەپ باعالادى. «قازاق پوليتسياسى – ادام قۇقىقتارىن شەكتەدى» دەدى. «قازاق پوليتسياسى – بەيبىت حالىقتى ۇرىپ-سوقتى» دەدى. ءسوزىمىز سۇيىق شىقپاسىن، ءبىرلى-جارىم دەرەك كەلتىرە كەتەيىك...

مىناۋ «The Guardian» سايتىنىڭ 10-ماۋسىم كۇنگى ماقالاسى. ءىىم ۆيتسە-ءمينيسترى مارات قوجاەۆتىڭ  استانا مەن الماتىدا زاڭسىز ميتينگكە شىققان 500 ادامنىڭ ۇستالعانى تۋرالى ايتقانىن، ودان بولەك، «France-Presse» اگەنتتىگىن وكىلى، بريتان ءجۋرناليسى كريسس ريكلتوننىڭ دا الاڭدا تۇتقىندالىپ، كوزى كوگەرگەنىن جازىپتى. (Chris Rickleton, a British journalist with Agence France-Presse, was briefly detained and sustained a black eye during his arrest).

ال مىناۋ «The Diplomat» سايتىنىڭ 13-ماۋسىم كۇنگى ماقالاسى. «ۇستالعانداردىڭ كوبىن اۆتوبۋستار مەن پوليتسيا كولىكتەرىنە وتىرعىزدى. قارسىلىق كورسەتكەندەردى جاس-كارىسىنە قاراماي (regardless of their age or affiliation), ەركىنەن تىس، كۇشپەن وتىرعىزدى. سايلاۋ كۇنى بىرنەشە جۋرناليست تۇتقىندالدى. ەلدە جيىلىس وتكىزۋدى شەكتەيتىن ادەتكى تىيىم شەڭبەرىنەن شىققان بۇل ارەكەت كۇرت نارازىلىق تۋدىردى. ەرتەسى كۇنى تاعى ءبىر ءجۋرناليستتى تۇندەگى مارش كەزىندە بىرنەشە شەرۋشىمەن بىرگە پوليتسيا سوققىعا جىققان» دەپ جازدى (The majority of the people arrested were “helped onto” buses and police vans. Those who resisted were dragged and wailed forcefully, regardless of their age or affiliation. In fact, on election day, several journalists were detained, sparking harsh criticism beyond the usual condemnation of the limits to freedom of assembly in the country. The next day, one journalist following a march during the night was beaten up by police along with some demonstrators).

«Human Right Wach» سايتىندا ميرا رايتمان، باقىلاۋشى بولىپ كەلگەن، نورۆەگيالىق حەلسينسكى كوميتەتىنىڭ وڭىرلىك وكىلى ماريۋس فوسسۋمنىڭ دا تۇتقىندالعانىن جازىپتى (Yet today in Almaty, the capital, police briefly detained Marius Fossum, the Norwegian Helsinki Committee’s regional representative, who was monitoring protests).

جازا بەرسەڭ كوپ. وسىمەن توقتايىق. ەرلان مىرزا، بۇل ماقالالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءسىزدىڭ مينيسترلىكتىڭ وتكەن اپتاداعى جۇمىسىنا بەرىلگەن باعا. حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا قازاق پوليتسياسىنىڭ، قازاقستان پوليتسياسىنىڭ بەدەلى وسى ماقالالاردىڭ مازمۇنى بويىنشا قالىپتاسارى ءسوزسىز.

مەيلى، «ەل نە دەمەيدىنىڭ» انىنە سالىپ، شەتەلدىك جازعىشتاردى ەلەمەي-اق، قويارسىز. وسىعان دەيىن دە الەمدىك اۋديتوريا الدىندا قازاق پوليتسياسىنىڭ رەپۋتاتسياسى قايبىر جاقسى بولىپ ەدى دەرسىز.

مينيستر مىرزا، بىرنەشە كۇننەن بەرى رەسپۋبليكالىق اۋقىمداعى مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا ازىرلەنگەن بەينە روليكتەر كورسەتىلۋدە. «قازاق پوليتسياسى ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعايدى. قازاق پوليتسياسى قۇرمەتكە لايىق» دەگەن مازمۇنداعى بۇل روليكتەر ءسىزدىڭ مينيسترلىك تاپسىرىسى بويىنشا كورسەتىلىپ جاتىر.  وسى سايلاۋدان كەيىن، سايلاۋدان كەيىنگى ابىر-سابىردان كەيىن ەل-جۇرتقا سۇيەمدەي سۇيكىمى قالماعان پوليتسيانىڭ بەدەلىن كوتەرۋگە بۇل بەينە روليكتەر جەتكىلىكتى مە؟ جوق. قازىر قازاقستان پوليتسياسىنا دەگەن ەل-حالىقتىڭ سەنىمى ازايعان. جۇرت نەگە پوليتسياعا سەنبەيدى؟  ويتكەنى، ءالى كۇنگە ءسىزدىڭ ورىنباسارىڭىز بولىپ، ماحامبەت ابيساتوۆ سەكىلدى ادامدار وتىر.

بۇل ماحامبەت ابيساتوۆ دەيتىن ۆيتسە-ءمينيسترىڭىزدىڭ 2017 جىلى ايتقان بەيادەپ لەكتسيكونداعى اۋديو جازباسى بۇكىل قازاقتىڭ جاعاسىن ۇستاتقان بولاتىن.

راس، ول كەزدە ول ءسىزدىڭ ورىنباسارىڭىز ەمەس ەدى.  سوندا دا سول كەزدەگى اقتوبە وبلىستىڭ ءىىب باسشىسى ماحامبەت ابيساتوۆ جاڭاوزەن وقيعاسى مەن شاحتەرلەر كوتەرىلىسىنە قاتىستى بوقاۋىز سوزدەردى بوراتقانىن ءسىز بىلسەڭىز كەرەك-ءتى. ورىس تىلىندەگى ول سوزدەر بەيادەپ لەكسيكوندار جيىنتىعى بولعان سوڭ، تاپتىشتەپ جازىپ جاتپادىق. سىلتەمەسى مىنە: https://www.facebook.com/basekz/videos/1952386041532330/?v=1952386041532330

قازاق ازاماتتارىنىڭ قانى توگىلگەن جاڭاوزەن كوتەرىلىسى مەن شاحتەرلەر نارازىلىعىن ابيساتوۆ تۇگىلى اقوردا مويىندادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭاوزەنگە ارنايى بارىپ، حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن تىڭدادى. قۇزىرلى بيلىككە تاپسىرما بەردى. جاعداي وڭ شەشىمىن تاپتى.

ال، قازىرگى ءسىزدىڭ ورىنباسارىڭىز ماحامبەت حايىرجانۇلى ابيساتوۆ حالىقتان كەشىرىم سۇراعان جوق. ءدال وسى ۆيتسە-مينيستر ابيساتوۆتىڭ اقتوبەدە، وبلىستىق ءىىب باسشىسى قىزمەتىندە جۇرگەندە وتكىزگەن جيىنىنىڭ اۋديوسى الەۋمەتتىك جەلىدە ءالى ءجۇر. «Facebook» جەلىسىندە «باسە» دەيتىن پاراقشا جاريالاعان.

;fbclid=IwAR0kay80PP7x_pB6ARu3OqnkN36sCunqetKFi4Ind0gH3eKRul0d0AUyDvA

ءدال وسى ۆيتسە-مينيستر ابيساتوۆ تۋرالى «tengrinews.kz» سايتى دا جازعان ەكەن. ءىىب-نىڭ اقتوبە وبلىستىق جەكە قۇرامىن اكت زالىنداعى سۋ جاڭا ورىندىقتاردى بۇلدىرگەنى ءۇشىن تسەنزۋرالىق سوزدەرمەن بالاعاتتاپ جاتقانى جاريا بولعان-دى. ورىس تىلىندەگى بۇل سوزدەر قازاقشاعا قوتارۋعا كەلمەيدى. الگى «tengrinews.kz» سايتىنىڭ جازعانى سوزبە-ءسوز: «تى پوسموترەل كرەسلا؟ دو سيح پور نە ستەرتى ەتي نادپيسي؟ زاپومنيتە، پريامو تاك ۆ پروتوكول: ***, نيكاكيح مپسوۆ، چاسوۆ پروفەسسيونالنوي پودگوتوۆكي. اكتوۆىي زال تولكو دليا تورجەستۆەننىح اكتوۆ. نا نوۆىح كرەسلاح ناپيسالي: «زدەس بىل نۋرلان، اليبەك». رازرەشيل نا ليفتە ەزديت، پروەزجات ودين ەتاج - *** (سلومالي) ۆەس ليفت. نا ليۋبوي سترەلكە وبوسنۋيۋ، چتو اكتيۋبينتسى ***. چتوبى نيكومۋ اكتوۆىي زال نە وتكرىۆالي».

بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءوزىڭىز پىكىر ءبىلدىرىپ، «انىق-قانىعىن تەكسەرەمىز» دەگەن بولاتىنسىز. قايتتىڭىزدەر، تەكسەردىڭىزدەر مە؟ الدە «جۇمىس پروتسەسسىندەگى جاعداي» دەگەن سىلتاۋمەن جىلى جاۋىپ قويا سالدىڭىزدار ما؟ مينيسترلىك سايتىنداعى اقپارعا سەنسەك، اۋزىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىعاتىن ۆيتسە-مينيستر ءوز قىزمەتىندە كورىنەدى. سوعان قاراعاندا، جوعارىداعى ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىز ءدوپ تۇسكەن سەكىلدى مە...

ەگەر مينيسترلىك پوليتسەيلەردىڭ جاعىمدى ءيميدجىن قالىپتاستىرعىسى كەلسە، الدىمەن وسى ماحامبەت حايىرجانۇلى قىزمەتىنەن كەتۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ءسىزدىڭ تىكەلەي ورىنباسارىڭىزدىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ جاتسا، قاتارداعى شەندىلەردەن نە ءۇمىت، نە قايىر؟

مەيلى، بۇل جۇمىس پروتسەسسىندەگى جاعداي دەلىك. ەندەشە زاڭ بارىنە بىردەي. زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتۋ ءۇشىن  ادامنىڭ قىزمەتى، يا شەنى ماڭىزدى ەمەس. سولاي ەمەس پە؟! بىرەۋدى ناقاق ايىپتاۋ نيەتىمىزدە جوق. ابيساتوۆقا قاتىستى جوعارىداعى جازبانى بۇكىل قازاق تالقىعا سالدى. جاي-جاپسارىن انىقتاۋ ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا. سويتە تۇرا ونىڭ قىزمەتى كۇن ساناپ ءوستى. قازىر پوليتسەيلەر تۋرالى جاسالعان مىڭ جارنامالىق روليكتەن گورى وسىنداي ءبىر دوكەيدى ءادىل جازالاۋ حالىققا ءوتىمدى بولسا كەرەك. جاڭاوزەندە شەيىت كەتكەن حالىققا قارسى وسىلاي «گويتكەن» ادامنىڭ ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولىپ وتىرۋى قانشالىقتى ادىلەتتى؟ ونىڭ جاي-جاپسارىن انىقتاۋ، تۇرعىمباەۆ مىرزا، ءسىزدىڭ قۇزىرەتىڭىزدە! دەسە دە، وسىعان دەيىن ءسىز باسقاراتىن مينيسترلىكتىڭ قىزمەتكەرلەرى قىزمەتتىك ەتيكا تالاپتارىن ساقتاماعانى ءۇشىن قىزمەتتەرىنەن قۋىلعانىن بىلەمىز. ونىڭ ءبارىن ەمەس، بىرنەشەسىن عانا فاكتى رەتىندە ۇسىنباقپىز...

2012 جىل. باتىس قازاقستان وبلىستىق جپب باسشىسى تولەۋ (تۋلەۋ) بەدروۆ قىزمەتىنەن كەتتى. نە ءۇشىن؟ ار-ۇجدان كودەكسىن ورەسكەل بۇزىپ، قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرگە بوقاۋىز سوزدەر ايتقانى ءۇشىن.

2015 جىل. قر ءىىم اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، پوليتسيا پولكوۆنيگى باقىتجان بالتاشوۆ قىزمەتىنەن قۋىلدى. نە ءۇشىن؟ بالاسىنىڭ تويىندا توي كورتەجى جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزعانى ءۇشىن.

2019 جىل. «مى – براتۆا، مى - باندا» دەيتىن اتى-شۋلى بەينە جازبادان كەيىن قاراعاندى ءىىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلارى قىزمەتتەرىنەن الىندى. نە ءۇشىن؟ تاعى دا قىزمەتتىك ەتيكا ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزعانى ءۇشىن. بۇل جولى اكادەميا باسشىسى، پوليتسيا گەنەرال-مايورى كەنجەتاەۆ د.ت مەن قاراعاندى اكادەمياسى ءبىرىنشى كۋرسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تاستايبەكوۆ ا.ر قۋىلدى.

2019 جىل. باۋىرجان حانتەميروۆ الەۋمەتتىك جەلىدە داۋلى اۋديوجازبا تاراعان سوڭ، قىزمەتىنەن كەتتى. ول نۇر-سۇلتان قالالىق پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ جپپ  پولك كومانديرىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەدى. نە ءۇشىن؟ قىزمەتىن اسىرا پايدالانعانى، ۇيالى تەلەفون قولدانعانى جانە تسەنزۋرالىق سوزدەر ايتىپ، قىزمەتتىك ەتيكانى ساقتاماعانى ءۇشىن.

مىنە، قاتارداعى ماي-شاباقتارعا شاماسى كەلگەن مينيسترلىكتىڭ قارماعى ءىرى سازانعا كەلگەندە دارمەنسىزدىك تانىتىپ الاتىنى قالاي؟ وسى ورايدا ءبىز سىزگە اتىراۋ وبلىستىق پوليتسيا  دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ايان دۇيسەمباەۆتىڭ قىزمەتىنەن قالاي بوساعانىن ەسىڭىزگە سالايىق.

بيىل 6 مامىر كۇنى ايان دۇيسەمباەۆ «گەنەرال-مايور» شەنىن تاقتى. وسىدان كەيىن ەل-جۇرتى دۇيسەمباەۆقا قۇرمەت كورسەتىپ، ات مىنگىزگەن. دۇيسەمباەۆ اتقا ءمىنىپ، سۋرەتكە تۇسكەن. كەيىن بەلگىلى بولعانداي، دۇيسەمباەۆ الگى ەل-جۇرتى مىنگەزگەن اتتى سول جەردە-اق، وزگە اۋىلداسىنا سىيعا تارتقان. وسىلاي ەل-جۇرتقا سىيلى گەنەرال-مايور اتقا ءبىر ءمىنىپ، سۋرەتكە تۇسكەنى ءۇشىن عانا قىزمەتتەن قۋىلادى. ال، جالپى حالىق پەن پوليتسيانى ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ بالاعاتتاعاندار ءھام شال-شاۋقاندى كوكپارشا تارتىپ سۇيرەگەندەر جازاعا تارتىلمايدى. نەگە؟

قازاق پوليتسياسىنىڭ بەدەلىن ەڭ قۇرىعاندا ەل ىشىندە جاقسارتۋ ءۇشىن «قازاق پوليتسياسى قۇرمەتكە لايىق» دەگەن مازمۇنداعى ءبىرلى-جارىم بەينە روليك جەتكىلىكسىز! كۇنى كەشە عانا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ شەتەلدىك ارناعا سۇحبات بەرىپ، بەيبىت شەرۋ وتكىزۋگە رۇقسات بەرەتىنىن ايتتى. حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىن تىڭدايتىنىن جەتكىزدى.

الاڭعا شىعىپ، ءوز تىلەگەن ءوز بيلىگىنە جەتكىزگىسى كەلگەن جۇرتتى بوقاۋىز سوزدەرمەن بالاعاتتايتىن، ول از دەسەڭىز كۇش قولدانىپ، تەپكىنىڭ استىنا الاتىن ۇردا-جىق قىزمەتكەرلەرىڭىز ەندى قايتپەك؟! پرەزيدەنت توقاەۆ ەلدەگى الەۋمەتتىك پروبلەمانى شەشۋدىڭ جاڭاشا جولدارىن قاراستىراتىنىن ايتتى. ال ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزداعى ايتاقتاعى يتتەي «ءا» دەسە الىمجەتتىك جاساۋعا دايار تۇرعان پوليتسيا مەن ولاردىڭ بوقاۋىز باسشىلارى پرەزيدەنت ايتقان وزگەرىستەرگە دايىن با؟

ءتۇيىن

راس. سايلاۋدان كەيىنگى شەرۋلەر قازاق پوليتسياسىنا دەگەن سەنىمگە سەلكەۋ ءتۇسىردى. ەندى سول ولقىلىقتى تۇزەتۋ ءۇشىن بۇل سالاعا كەشەندى رەفورما جاسالۋى كەرەك. مينيسترلىك الەۋمەتتىك جەلىدە تارالعان سانسىز سۋرەتتەرگە ازىن-اۋلاق ۆيدەو-روليكتەرمەن جاۋاپ بەرەم دەۋى بوس اۋرەشىلىك. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz