«اعاجان ءلاتيپا» ءانىنىڭ مازمۇنىنا ءبىر ءسوز ىرىتكى سالىپ تۇر
قازاق حالقىنىڭ حالىق اندەرى – قازاق اۋىز ادەبيەتى، ياعني فولكلور مەن حالىق مۋزىكاسى بىرلەسە ۇيلەسىم تاپقان باي رۋحاني مۇرا، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ەرەكشە ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. حالىق اندەرى جانر رەتىندە سان عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، بابالارىمىزدىڭ وتكەن زامانداعى ومىرىنەن شىنايى سىر شەرتەتىن رەاليستىك جانر رەتىندە وسى زامانعا جەتىپ، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قوعام دامۋىنىڭ بارلىق وزگەرىستەرى كەزەڭدەرىندە حالقىمىزعا قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
حالىق اندەرىن ورىنداۋشىلارعا ونىڭ ءماتىنى تۇسىنىكتى بولۋىنىڭ، شىعۋ تاريحىن ءبىلۋى شىعارمانىڭ ورىندالۋ ساپاسىنا ىقپال ەتەتىنى بەلگىلى.
قازاق اۋىز ادەبيەتى، ياعني فولكلور مەن حالىق مۋزىكاسى شىعارمالارىنىڭ كەيدە بىرنەشە نۇسقالارى بولاتىندىعى دا شىندىق.
مۋزىكا ونەرىندە زاماناۋي مۋزىكا ماماندارىنىڭ نوتامەن جازىلعان شىعارمالارىنىڭ ءوزىن ورىنداۋشىلار وزدەرىنىڭ داۋىس دياپازوندارىنا، تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەرىنە، ءار ءسوزدىڭ، ءسوز ورالىمدارىنىڭ ماعىناسىنا، سۇيەمەلدەۋشى اسپاپتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ارلەپ، وڭدەلۋى دە قالىپتى قۇبىلىسقا اينالدى.
بىراق حالىق اندەرى سوزدەرىنىڭ، ءسوز تىركەستەرىنىڭ ورىندى-ورىنسىز وزگەرتىلىپ قولدانىلۋى، قيسىنعا كەلمەيتىن ماتىندەر ءتيىمدى تاربيە قۇرالىنىڭ ماعىنالىق مازمۇنىنا زور نۇقسان كەلتىرۋدە.
بۇگىنگى ماقالامىزدا «اعاجان ءلاتيپا» ءانىنىڭ مازمۇنىنا قاتىستى وي-پىكىرىمىزدى ۇسىنامىز. حالىق ءانى «اعاجان ءلاتيپا» ءانىنىڭ ءسوزى ءار ءتۇرلى نۇسقادا جاريالانىپ جۇرگەنى بەلگىلى.
«اعاجان ءلاتيپا» انىنە قاتىستى ايتاتىن العاشقى ماسەلە ونىڭ ءبىرىنشى شۋماعىنا قاتىستى. «جاڭا شىققان كوكتەمنىڭ گۇلىندەيسىڭ» نەمەسە «جاڭا سالعان اعاشتىڭ گۇلىندەيسىڭ»، «شەشەك اتقان المانىڭ گۇلىندەيسىڭ»، «جايساڭ پىسكەن المانىڭ بۇرىندەيسىڭ»، «پىسكەن الما، جەمىستىڭ بۇرىندەيسىڭ» دەگەن ادەمى تەڭەۋلى تارماق جولدارى ءار ءتۇرلى نۇسقادا جازىلىپ بەرىلگەن.
ەكىنشى ايتىلاتىن ماسەلە ءاننىڭ قايىرماسىنىڭ ءماتىنى تۋرالى. بۇرىنعى ءان جيناقتارىندا قايىرمانىڭ ءۇشىنشى تارماعىنداعى «ءبىر قيال، ءبىر زيال» دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى دەگەن سۇراق ازدىق ەتكەندەي، ەلەكتروندى نۇسقادا «ءبىر قيال، ءبىر زيان» دەپ بەرىلگەنى ويلانارلىق جاعداي.
ەندى «اعاجان ءلاتيپا» ءانى نە تۋرالى، ءاننىڭ تاقىرىبى تۋرالى تەرەڭىرەك ويلانىپ كورەلىك. ءبىزدىڭ لوگيكالىق پايىمداۋىمىز ءان شۋماقتارىنىڭ ماعىناسىنا نەگىزدەلەدى. ءان ماتىنىندە كورىكتى كوكتەم، گۇل جارعان نەمەسە گۇل سالعان اعاشتار سۋرەتتەلگەن. اندەگى ليريكالىق كەيىپكەرلەر دە قازاقى تەكتىلىگىن ساقتاعان، ادەپ-يبادان اسپاعان، ۇستامدى، تاربيەلى جاندار.
وعان دالەل - ءبىرىنشى شۋماقتاعى «كۇلشە بەرگەن بالاداي الداي ءتۇسىپ، بەر جاعىڭمەن انشەيىن كۇلىمدەيسىڭ» نەمەسە ەكىنشى شۋماقتاعى «ءلاتيپانىڭ قولىندا گاۋھار جۇزىك، بوزبالالار قارايدى كوزىن ءسۇزىپ. ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەي جۇرسەم-داعى، كەتە المادىم وزىڭنەن كۇدەر ءۇزىپ» دەگەن ساف التىنداي سالماقتى ولەڭ تارماقتارى.
ءاننىڭ «قۇلپىرعان بەينە گۇل، قىزىقتى جاس ءومىر! ءبىر سەندە جۇرەگىم، قۇربىجان، ءوزىڭ ءبىل» دەپ ءسوز-سازىمەن سىزىلعان ەكىنشى قايىرماسى دا شىعارماداعى ۇلى دالا مادەنيەتىن ايقىنداۋداعى نەگىزگى دالەلدىڭ ءبىرى.
شىعارماداعى تابيعاتىمىز وسىنداي اسەم، ليريكالىق قاھارماندارىمىزدىڭ سىرت كەلبەتى (پورترەت), جان-دۇنيەسى مىناداي كوركەم بولعاندا، كىم كىمگە زيان قىلىپ تۇر؟ زيان قىلۋعا سەبەپ تابىلماسى انىق.
ءتالىم-تاربيەسى، مىنەز-كەلبەتى ءبىر-بىرىنە ساۋ كەلگەن ارمانى جاراسقان جاستاردىڭ «ءبىر قيالى، ءبىر زيالى» دەگەن سوزدەرىنىڭ قىسقارتىلىپ، ماعىناسىنا ءمان بەرىلمەي ايتىلۋىنا، ماتىندەگى ورەلى ءسوزدىڭ ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ ايتۋعا، رۋحاني ازىقتى مازاق ەتۋگە بولا قويماس!
ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق، ىڭىلداپ ايتىپ كورسەڭىز «قيالى»، «زيالى» سوزدەرىن تولىق ايتقاننان ءاننىڭ سازىنا كەلەتىن ەش زيان جوق!
ورىنداۋشىلاردىڭ قالاي ويلايتىنى بىزگە بەيمالىم، بىراق تىڭداۋشى، وقىرمان رەتىندە ايتساق، ءبىر عانا ءسوز تۇتاس ءبىر وتكەن عاسىرلارداعى قازاق جاستارىنىڭ، ياعني ۇلى بابالارىمىزدىڭ بەينەسى، ەتنوگرافيا، تۇرمىس-سالتى سۋرەتتەلگەن شىعارمانىڭ مازمۇنىنا ىرىتكى سالىپ، «قۇمالاق» كەيپىن كيىپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس شىعار.
ءۇشىنشى ماسەلە – وسىنداي «قۇمالاق» كەيپىن كيىپ تۇرعان «مايدان» سوزىنە قاتىستى. «گۇل» سوزىمەن بىرىكتىرىلە جازىلىپ بەرىلگەن – «گۇلمايدان» سوزىنە قاتىستى.
ءبىر ەستىگەندە «گۇل» سوزىمەن باستالاتىن قىز ەسىمى سياقتى دەپ ويلاۋعا بولادى. بىراق تالاي تەپەرىشتى باستان وتكەرگەن ىرىمشىل قازاق حالقى ارعى-بەرگى زاماندا ۇرپاعىنا ەش ۋاقىتتا «مايدان» دەپ ات قويماعانى جانە الداعى ۋاقىتتا دا ولاي اتامايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
وسى تۇستا ءبىز تالقىلاعان «ءبىر قيالى، ءبىر زيالى» تەك-تۇلعاسى كەلىسكەن جاستار «اعاجان» دەگەن ۇلكەن قۇرمەت، ىلتيپاتپەن ايتىلعان سوزگە جالعاستىرا قانداي سوزدەردى ايتۋى مۇمكىن ەدى دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى دا. ءسوز ماعىناسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، زەردەلەپ، تىڭداۋشىعا دۇرىس جەتكىزىلۋى انشىدەن شەبەرلىكتى جانە ءادىس-ءتاسىلدى دە قاجەت ەتەدى.
ءبىزدىڭ لوگيكالىق پايىمداۋىمىز بويىنشا ەرتە كەزدەگى ويىن-ساۋىقتاعى ونەر سايىسىندا ايتىلعان جايدارى ماحاببات ليريكاسىنا تولى قايىرما ءسوزى «اعاجان، لاتيپ-اي» دەپ باستالىپ، ودان ءارى «كۇل مايدا، ءلاتيپ-اي» دەپ جالعاسسا كەرەك. سوندا قايىرمامىز بىلايشا ايتىلار ەدى:
اعاجان، لاتيپا،
كۇل مايدا، لاتيپا!
نەمەسە: گۇل مايدا، ءلاتيپا!
ءبىر قيالى، ءبىر زيالى،
بەۋ-بەۋ، لاتيپا!
كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ ەسىنە «گۇلدەر» ءانسامبلىنىڭ ءانشىسى گۇلمايدان تۇسەرى حاق. ول ءانشىنىڭ دە «گۇل مايدا»، ياعني «كىشكەنە گۇل» دەگەن ماعىناداعى تىم ءتاۋىر ەسىمى قالاي بولسا سولاي جازا سالاتىنداردىڭ ىقپالىمەن سولاي جازىلىپ كەتكەن دەپ تۇسپالداۋعا بولادى.
ءتورتىنشى ماسەلە – ءان قايىرماسىنداعى ءان قايىرماسىنداعى «اعاجان، ءلاتيپا» دەپ كەلەتىن قاراتپا ءسوز ماعىناسىندا قولدانىلعان كىسى ەسىمىنە بايلانىستى. «ءلاتيپا» دەگەن ەسىم ەرتە قالالارىمىزداعى ساۋدامەن اينالىسقان، ەسكىشە وقۋمەن قازاقتاردان بۇرىنىراق اينالىسقان ءدىنى مۇسىلمان، ءتىلى تۇسىنىكتى (تۇركى تىلدەس), كورشىلەس تاتار حالقىنداعى «لاتيف» دەگەن ادام اتىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. ولاردا «لاتيف» ەسىمى تەك ەر ادامدارعا عانا قويىلادى ەكەن.
«لاتيف» ءسوزى قازاق تىلىندەگى ءتول دىبىستارىمىزبەن ىڭعايلاستىرىلا، حالىق اراسىندا «ءلاتىپ»، «لاتيپ» فورمالارىندا ايتىلىپ، قالىپتاسقان.
ءبىر قىزىعى، قازاق اراسىندا بۇل ەسىم ايەل ادامعا دا قويىلادى.
«ءلاتيپا»، «لاتيفا» ەسىمدى قازاق ايەل-قىزدارى از بولماعانى وقىرماندارعا بەلگىلى.
ەندىگى سۇراق ءبىز زەرتتەپ وتىرعان شىعارماداعى كەيىپكەردىڭ اتى «ءلاتىپ» پە، «ءلاتيپا» ما؟ ياعني، قايىرماداعى ليريكالىق كەيىپكەرىمىز ەر ادام با، ايەل ادام با؟
ورىنداۋشىنىڭ كوز الدىندا قانداي بەينە تۇرۋعا ءتيىستى نەمەسە ليريكالىق كەيىپكەردى ول قالاي ەلەستەتەدى جانە قانداي نەگىزگە سۇيەنگەنى دۇرىس بولادى؟
بەسىنشى ماسەلە – «لاتيف» - اراب ءسوزى، ماعىناسى – قايىرىمدى، مەيىرىمدى. بالكىم اندەگى «لاتيپ» ءسوزى ادام ەسىمى بولماۋى دا مۇمكىن. «قايىرىمدى، مەيىرىمدى اعاجان» دەگەن وي ول كەزدەگى ارابشا ساۋاتتى جاستاردىڭ كاسىبي-ءدىني لەكسيكاعا نەگىزدەپ، ولەڭگە قوسىپ، تاۋىپ ايتقان تاپقىرلىقتىڭ، كرەاتيۆتىلىكتىڭ ءبىر ۇلگىسى بولۋى دا مۇمكىن.
التىنشى ماسەلە «ءلاتيپانىڭ قولىنداعى التىن جۇزىكتە». ءاننىڭ ەكىنشى شۋماعىندا «ءلاتيپانىڭ قولىندا التىن جۇزىك، بوزبالالار قارايدى كوزىن ءسۇزىپ» دەپ ايتىلادى. ءتورتىنشى ماسەلە بويىنشا تالقىلانىپ، «كۇل مايدا، ءلاتيپا» دەگەن نۇسقاعا توقتالعان سوڭ اندەگى ليريكالىق كەيىپكەرىمىزدى بىرەۋ عانا دەپ ەسەپتەۋگە بولاتىنىن وقىرماندار اڭعارىپ وتىرعان بولار.
جەتىنشى ماسەلە «اعاجان، ءلاتيپا» انىندەگى باستى ليريكالىق كەيىپكەر ەر ادام با، ايەل ادام با؟ ءان ءماتىنىنىڭ تۇزەتۋ ەنگىزىلىپ، وڭدەلگەن نۇسقاسىنا زەر سالايىق. سوندا ءبىرىنشى، ەكىنشى شۋماقتاردىڭ ءسوزى مىناداي بولدى:
1. جاڭا شىققان كوكتەمنىڭ گۇلىندەيسىڭ،
جايساڭ پىسكەن المانىڭ بۇرىندەيسىڭ.
كۇلشە بەرگەن بالاداي الداي ءتۇسىپ،
بەر جاعىڭمەن انشەيىن كۇلىمدەيسىڭ.
2. ءلاتيپانىڭ قولىندا گاۋھار جۇزىك،
بوزبالالار قارايدى كوزىن ءسۇزىپ.
ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەي جۇرسەم-داعى،
كەتە المادىم وزىڭنەن كۇدەر ءۇزىپ.
ءان «اعاجان، لاتيپا» دەپ اتالادى. سۇراق: اعاجانى قالاي، لاتيپاسى قالاي؟ تاعى سۇراق: ءاندى قىز جىگىتكە ارناپ شىعارعان با، الدە جىگىت قىزعا ارناپ شىعارعان با؟
ەرتەدەگى باي-باقۋاتتى ەر ادامداردىڭ جۇزىك تاعاتىنى تالاي تاريحي شىعارمالاردا ايتىلعان شىندىق. قازىر دە بۇل ءۇردىس بار. مۇنى دا ەسكەرۋ قاجەت.
اعاجان، لاتيپا،
كۇل مايدا، لاتيپا!
نەمەسە:
گۇل مايدا، ءلاتيپا!
ءبىر قيالى، ءبىر زيالى،
بەۋ-بەۋ، لاتيپا!
بۇل – قايىرمانىڭ جوعارىدا تالقىلانىپ، ەكىنشى، ءۇشىنشى، تارماقتارىنىڭ وڭدەلگەن نۇسقاسى. تاعى دا «لاتيف» سوزىنە قاتىستى ويلانىپ، دەمەۋلىك شىلاۋمەن تولىقتىرساق، مىناداي نۇسقا پايدا بولادى ەكەن:
اعاجان، لاتيپ-اي،
كۇل مايدا، لاتيپ-اي!
ءبىر قيالى، ءبىر زيالى،
بەۋ-بەۋ، لاتيپ-اي!
قورىتا كەلگەندە، ءبىزدىڭ ويلاۋىمىزشا، «اعاجان، لاتيپ-اي» ءانى ايتىس جانرىنىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان ءان. ءان ءماتىنى ديالوگقا، ايتىسقا قۇرىلعان، جاستاردىڭ ويىن-ساۋىعىندا پايدا بولعان فولكلورلىق ەكسپرومت-شىعارما. كۇي ونەرىندەگى ەرەكشە جانر – كۇي ايتىسى سەكىلدى ءان ايتىسى، قازىرگى ونەر، مۋزىكا عىلىمى تىلىندە دۋەتپەن ايتىلاتىن ءان دەۋگە بولادى:
جىگىت:
جاڭا شىققان كوكتەمنىڭ گۇلىندەيسىڭ،
جايساڭ پىسكەن المانىڭ بۇرىندەيسىڭ.
كۇلشە بەرگەن بالاداي الداي ءتۇسىپ،
بەر جاعىڭمەن انشەيىن كۇلىمدەيسىڭ.
قىز جاۋابى:
اعاجان، ءلاتيپ-اي،
كۇل مايدا، ءلاتيپ-اي!
ءبىر قيالى، ءبىر زيالى،
بەۋ-بەۋ، ءلاتيپ-اي!
ءلاتىپ اعانىڭ قولىندا گاۋھار جۇزىك،
بوزبالالار قارايدى كوزىن ءسۇزىپ.
جىگىت :
ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەي جۇرسەم-داعى،
كەتە المادىم وزىڭنەن كۇدەر ءۇزىپ.
قۇلپىرعان بەينە گۇل،
قىزىقتى جاس ءومىر!
ءبىر سەندە جۇرەگىم،
قۇربىجان، ءوزىڭ ءبىل!
زاۋرە سۇندەتقىزى ابىشەۆا
Abai.kz
