سۇلتان تايعارين. مۇحامەدجان سەرالين اۋىلىنداعى مەكتەپ نەگە جابىلدى؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!
رەداكتسيامىزعا تولەن رامازانۇلى دەگەن ازاماتتان حات كەلدى. حاتتا قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنداعى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «...ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى...» دەپ ايتقانى بارشاعا ءمالىم. ال قارابالىقتا مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋىنا نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ وسى ورايدا ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنا جۋرناليستىك ساپارمەن بارىپ قايتۋدى ءجون كوردىك.
«ءاي، قاپ»
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!
رەداكتسيامىزعا تولەن رامازانۇلى دەگەن ازاماتتان حات كەلدى. حاتتا قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنداعى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «...ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى...» دەپ ايتقانى بارشاعا ءمالىم. ال قارابالىقتا مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋىنا نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ وسى ورايدا ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنا جۋرناليستىك ساپارمەن بارىپ قايتۋدى ءجون كوردىك.
«ءاي، قاپ»
قوستاناي وبلىسى كوپتەگەن قازاق زيالىسىن دۇنيەگە اكەلگەن قۇتتى مەكەن بولىپ تابىلادى. بۇل ولكەدەن الاش ارىستارى - احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، بەيىمبەت مايلين، مۇحامەدجان سەرالين جانە ت.ب. قوعام قايراتكەرلەرى شىققانى بەلگىلى. «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى». حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاشتىڭ كوگىنە كۇن بولماققا ۇمتىلعان ۇلىلاردىڭ بايتاق دالاداعى قالىڭ ەلىنىڭ قوعامدىق ساناسىن وياتىپ، قالىپتاستىرۋدا رياسىز ەڭبەگى ولشەۋسىز. ولاردىڭ ارتىندا حالقىمىزعا ازىق بولار اسا مول عىلىمي، رۋحاني، ادەبي ەڭبەكتەر قالدى. تالاي ناۋبەتتى باستان كەشىرسە دە، ۇلتىنىڭ سول زاماننىڭ كوشىنە ىلەسۋىنە احاڭداردىڭ ايانباي كۇرەسكەنى اقيقات. بىراق قازىرگى تاڭدا ءبىز سول ەسىل ەرلەردىڭ ەڭبەگىن اياقاستى قىلىپ جۇرگەندەيمىز. بيىل مۇحامەدجان سەرالين 1911 جىلى اشقان الاشتىڭ «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ جارىق كورگەنىنە 100 جىل تولىپ وتىر. كەزىندە «ايقاپتىڭ» بەتىندە قازاقتىڭ تۇبەگەيلى شەشىمىن تاپپاعان كوپتەگەن ءماسەلەسى ورتاعا سالىنىپ، تارازى تالقىسىنا ءتۇسىپ ەدى. تالاي رەت «قاپ» دەگىزگەن ىستەرىمىز، ورتاق ماسەلەلەرىمىز بولعان-دى. ەندى، مىنە، ارادا ءبىر عاسىر وتسە دە، تاعى دا «ءاي، قاپ» دەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرعان جايىمىز بار...
«ورنەكتىڭ» تاسى ورگە دومالاماي تۇر...
ءبىز الماتى-قوستاناي باعىتىندا جۇرەتىن №43 پويىزدان تاڭعى ساعات 6.40 شاماسىندا تۇستىك. قوستاناي ءبىزدى سامالدى، جىلى جەلىمەن قارسى العان-دى. الدىمەن جاقىن اراداعى قوناقۇيگە ات باسىن بۇردىق. ءبىز باراتىن ەلدىمەكەن قوستاناي وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى ەگىندى اۋداننىڭ ءبىرى - قارابالىق اۋدانى. قوستانايدان 125 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اۋدان ورتالىعى قارابالىققا جولعا شىقتىق. جان-جاعىن ەگىندى القاپ قورشاعان جازىق جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىرمىز. اراكىدىك جازىق جەرگە ارنايى ەگىلگەندەي بۋما-بۋما ورماندى القاپتى كوزىمىز شالىپ كەلەدى. تابيعاتقا تامسانىپ كەلە جاتىپ، قارابالىققا دا قالاي جەتكەنىمىزدى بىلمەي قالدىق. قارابالىق اۋدانىنىڭ اكىمدىگىندە بولىپ، ءبىلىم بولىمىنە كەلدىك. قارابالىق اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باستىعى كاميل يبراگيموۆ ءمان-جايدى تۇسىنگەن سوڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋدىڭ مانىسىنە «ورنەك» اۋىلىندا وتەتىن جيىندا كوز جەتكىزۋدى ۇسىندى. ءا دەگەننەن-اق، ونىڭ مەملەكەتتىك تىلدەن ءمۇدىرىپ تۇرعانى سەزىلدى ء(مۇدىرىپ تۇر دەپ جۇقارتىپ ايتقانىمىز بولماسا، قازاق تىلىندە ناقتى بىردە-ءبىر رەت ءتىل قاتقانىن كورە المادىق - اۆتور). سونىمەن قارابالىقتان 80 شاقىرىم جەردەگى «ورنەك» اۋىلىنا جولعا شىقتىق.
قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنا قاراستى «ورنەك» اۋىلىنا بارعانىمىزدا اۋىلدىڭ ءسانى مەن ءمانى بولىپ وتىرعان ەكى قاباتتى مەكتەپتىڭ تەگىندە قارا قۇلىپ تۇر. «بۇل قالاي بولعانى؟» دەپ ءبىزدى الىپ كەلگەن كاميل يبراگيموۆتان سۇراعانىمىزدا، ول «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2007 جىلعى 21 جەلتوقسانىنداعى «ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى جەلىسىنىڭ كەپىلدىك بەرىلگەن مەملەكەتتىك ءنورماتيۆىن بەكىتۋ تۋرالى» №1256 قاۋلىسىنا سايكەس، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كونتينگەنتى نورماتيۆكە جاۋاپ بەرمەۋىنە بايلانىستى «ورنەك» نەگىزگى مەكتەبىن جابۋعا تۋرا كەلدى» دەيدى. تاعى دا «ءاي، قاپ» دەمەسكە شاراڭ جوق. ەلىمىز ازاتتىقتىڭ جيىرما جىلدىعىن مەرەكەلەۋگە دايىندالىپ جاتىر. ءار وبلىس، اۋدان، قالا بەردى، اۋىل وسى جيىرما جىلدا جەتكەن جەتىستىكتەرىن تىزبەكتەپ، ەلباسىنىڭ نازارىنا سالماقشى. ال قارابالىقتاعى جەرگىلىكتى بيلىك مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتەردى جابۋمەن، قازاقى اۋىلداردىڭ بولاشاعىنا قىرىن قاراۋمەن ەرەكشەلەنۋدە. قايران، «ورنەك». ءوز زامانىندا ەلى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن ارىسىمىز، ەلىنىڭ ءبىرتۋار ۇلى - مۇحامەدجان سەراليننىڭ تۋعان اۋىلى «ورنەك» ءدال مۇنداي كۇيىندە كورەمىز دەپ ويلامادىق. ءبىزدىڭ رەداكتسيامىزعا كەلگەن حاتتىڭ اۆتورى تولەن رامازانۇلى بەكەر جانايقايعا سالماپتى. مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلۋى تەك «ورنەك» اۋىلىمەن بىتپەيدى ەكەن...
حاتتان ءۇزىندى...
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 21.12.2007جىلعى №1256 قاۋلىسىنىڭ تالابى بويىنشا، شاعىن ەلدىمەكەندەردىڭ بالا سانى از نەگىزگى مەكتەپتەرىندە كەمىندە - 41, جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتە - 81 وقۋشى بولۋى كەرەك ەكەن. وسىعان وراي قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىندا مەملەكەتتىك تىلدە ساباق بەرەتىن ماعىناي نەگىزگى مەكتەبى، تاستىوزەك ورتا مەكتەپ-ينتەرناتى 2000 جىلداردىڭ العاشقى جىلدارىندا تولىعىمەن جابىلسا، «ورنەك» ورتا مەكتەبى نەگىزگى مەكتەپكە اينالدى، كەيىن 2009-2010 وقۋ جىلىنىڭ ورتاسىندا مەكتەپتە 38-39 وقۋشى عانا وقىعانى ءۇشىن اۋدان اكىمى ءوز وكىمىمەن جوعارىدا اتالعان قاۋلى نەگىزىندە «ورنەك» نەگىزگى مەكتەبىن باستاۋىش مەكتەپكە اينالدىردى.
بۇل شارا «زاڭ-تالاپ (قاۋلى) نەگىزىندە» بولدى دەلىك، الايدا ەلىمىزدە 20-25 بالا وقيتىن نەگىزگى مەكتەپتەر مەن 45-50 وقۋشىسى بار جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن ءبىلىم مەكەمەلەرى از با؟! ماسەلەن، وزگە ايماقتاردى ءسوز ەتپەگەننىڭ وزىندە، وسى قوستاناي وبلىسىنداعى جىتىقارا اۋدانىنىڭ ورىس تىلىندە ساباق بەرەتىن نەگىزگى مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلار سانى: كۋساكاندا - 32, لۆوۆتا - 23, ال كومسومولدا - 21 بالا. سونداي-اق قاۋلى تالابى بويىنشا، جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە كەمىندە 81 وقۋشى بولۋى ءتيىس بولسا-داعى، ءورىستىلدى №6 ىرساي مەكتەبىندە - 52, مۇكتىكول مەكتەبىندە - 54 وقۋشى وقيدى... (دەرەك جىتىقارا اۋداندىق رەسمي سايتىنان الىندى. بۇل ءتىزىمدى وزگە وبلىستار مالىمەتتەرى نەگىزىندە دە جالعاستىرا بەرۋگە بولادى) سولاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. جىتىقارالىق بۇل نەگىزگى جانە ورتا مەكتەپتەر مەملەكەتتىك تىلدە ساباق بەرمەيدى، ءتىپتى ارالاس مەكتەپتەر دە ەمەس، عاجابى، بالا سانى دا قاۋلى تالابىنان اناعۇرلىم از!؟. وسىعان قاراپ، «ورنەك» اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى: «دەمەك، ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ تالابى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتەردى قىسقارتۋعا (جابۋعا) باعىتتالماسا كەرەك، سوندىقتان قارابالىق اۋدانىنىڭ ءبىلىم ءبولىمى، اۋدان اكىمدىگى جەرگىلىكتى حالىققا - بىزدەردىڭ بالالارىمىزعا وبال جاساپ وتىر-اۋ!» دەپ تۇسىنبەي جۇرگەن جايى بار...
ت.رامازانۇلى حاتتا اتاپ كورسەتكەندەي، جىتىقارا اۋدانىنداعى ءورىستىلدى نەگىزگى مەكتەپتەردە وقۋشىلار سانى: كۋساكاندا - 32, لۆوۆتا - 23, ال كومسومولدا - 21 بالا بولىپ وتىر. ال جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە كەمىندە 81 وقۋشى بولۋى ءتيىس بولسا-داعى، ءورىستىلدى №6 ىرساي مەكتەبىندە - 52, مۇكتىكول مەكتەبىندە - 54 وقۋشى وقىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل ءورىستىلدى مەكتەپتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 21.12.2007 جىلعى №1256 قاۋلىسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ وتىرعان جوق. سولاي بولا تۇرا، اتالعان مەكتەپتەر باز قالپىندا ەش قىسقارۋ، جابىلۋسىز ءوز جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟ قاۋلى، زاڭ بارشاعا ورتاق ەمەس پە؟ ءبىز بۇل جەردە اتالعان ءورىستىلدى مەكتەپتەردىڭ جابىلۋىن قالاپ وتىرعان جوقپىز. بىراق تۋرا سونداي جاعدايدا بولىپ وتىرعان مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ جابىلىپ، مارتەبەسى وزگەرىپ جاتقانىنا قىنجىلىپ وتىرمىز. الدە ۇكىمەت قاۋلىسى مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتەرگە عانا قاتىستى ما؟ ال «ورنەك» اۋىلىنداعى 9 جىلدىق نەگىزگى مەكتەپتە 38-39 بالا بولا تۇرا، ول 2009 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا جابىلىپ، 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 4 سىنىپتىق باستاۋىش مەكتەبى بولىپ قايتا قۇرىلعان. وسىلايشا جەرگىلىكتى حالىققا جاڭا جىلدا توسىن سىيلىق جاساعان قارابالىق اۋدانىنىڭ اكىمدىگى قاقاعان قىستا قانشاما حالىقتى ابىگەرگە تۇسىرگەن. ەڭ قۇرىعاندا، وقۋ جىلىن تولىق اياقتاۋعا مۇمكىنشىلىك جاساماعان. ال ك.يبراگيموۆ بولسا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىمدى اۋدان ورتالىعى قارابالىقتا دا الۋعا بولاتىنىن ايتىپ، بۇل پىكىرىن وزىنشە دالەلدەمەك بولادى.
«مەكتەپتىڭ جابىلۋىنا سەبەپ، بىرىنشىدەن، بالا سانىنىڭ جەتىسپەۋى، ەكىنشىدەن، بىلىكتى مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋى بولىپ وتىر. ءبىز زاڭعا قايشى ارەكەت جاساي المايمىز. سول سەبەپتى اۋدان ورتالىعى قارابالىقتا بالالاردى وقىتۋ ءۇشىن №3 قارابالىق جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەبى مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الامىن دەۋشىلەرگە ءازىر تۇر. بۇدان بولەك، اۋداندىق بيۋدجەت ەسەبىنەن «جاس تالاپ» مەكتەپ-ينتەرناتى اشىلعان. «ورنەك» اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ءوز بالالارىن وسى ينتەرناتقا جاتقىزا الادى جانە وقۋشىلاردى 2 اپتادا ءبىر رەت ۇيىنە اۆتوبۋسپەن اپارىپ، الىپ كەلۋ ۇيىمداستىرىلعان» دەيدى ول. اپىرماي، سوندا قالاي بولدى؟ ماسەلەن، مەن بالامدى مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋ ءۇشىن 80 شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا اپارۋىم كەرەك ەكەن. سوندا بالانىڭ قۇقىعى، اتا-انانىڭ قۇقىعى قايدا قالدى؟..
حاتتان ءۇزىندى...
ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى، «بالا قۇقىعى تۋرالى»، «ءتىل تۋرالى»، «ءبىلىم تۋرالى» زاڭدار، قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى 25.07.03 ج. بەكىتكەن №570 «سانيتارلىق ەرەجەلەر مەن نورمالار» جانە ت.ب. بالا قۇقىعىن قورعايتىن كوپتەگەن تالاپتار بار. ماسەلەن، بالانىڭ اتا-اناسىمەن بىرگە تۇرىپ، اتا-اناسىنىڭ تاربيەسىن الۋ قۇقىعى («بالا قۇقىعى تۋرالى» زاڭ، 25-بابى), انا تىلدە ءبىلىم الۋ قۇقىعى («ءبىلىم تۋرالى» زاڭ، 9-بابى، 3-تارماعى) بار. ال قر-نىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ 8-بابى، 7-تارماعىندا «مەملەكەت تۇرعىندار سانى از ەلدىمەكەندەردەگى بالالاردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بالا سانى از مەكتەپتەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەپىلدىك بەرەتىنى» ايتىلعان ەمەس پە؟ بالالار تاۋەلسىز اتامەكەنىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بار انا تىلىندە ءبىلىم الۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ارينە، اتا-انالارى بالالارىن قاي تىلدە وقىتقىسى كەلسە وتىنىشتە كورسەتۋى ءتيىس! الايدا اۋىلداعى اتا-انالار ءوز قۇقىقتارىن تولىق بىلە مە؟ ءتىپتى بىلگەن كۇننىڭ وزىندە ءوز قۇقىعىن بۇل وڭىردە قورعاي الماسى ايدان انىق. «مەملەكەتتىك تىلدە وقىتقىڭىز كەلسە - بالاڭىزدى اۋدان ورتالىعىنداعى ينتەرناتقا بەرىڭىز!» دەيدى «ورنەك» اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ قىزمەت اياسىن قىسقارتقان قارابالىق اۋدانىنىڭ اكىمدىگى، ءبىلىم بولىمىندەگى ماماندار. سونداي-اق سۆياتوسلاۆكا، سميرنوۆكا، سلاۆيانكا، ميحايلوۆكا، ستانتسيوننوە، ناۋچنوە، قوسوبا، پريرەچنوە، توعىزاق بوزكول، پوبەدا اۋىلدارىنداعى مەكتەپتەردە مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋ ءالى كۇنگە شەيىن قاراستىرىلماعان. سوندىقتان بولار، وسى اۋدانداعى ۇلتى قازاق بالالاردىڭ 80%-ى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسى بار انا تىلىندە ءبىلىم الماي وتىر، اۋدانداعى بارلىق وقۋشىلاردىڭ تەك 7%-ى عانا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋدا. بۇل - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعى قارساڭىنداعى كورسەتكىش! ال قازاق ءتىلى -مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العالى ەكى مۇشەلگە جۋىق ۋاقىت وتكەن جوق پا!؟.
بالانىڭ تولىققاندى وتباسى تاربيەسىن الۋىنا، اتا-اناسىنىڭ قاسىندا بولۋىنا جاعداي جاساي الماساق، ءبىزدىڭ مىنا ەلدىگىمىزگە سىن. اۋداندىق جەرگىلىكتى بيلىك نەگە وزگە اۋداندارداعى جاعدايدى سارالاپ كورمەيدى؟ ماسەلەن، حاتتا ايتىلعانداي، «تاران اۋدانىنداعى نەگىزگى مەكتەپتەردىڭ بىرىندە نەبارى 17 بالا وقيتىن كورىنەدى». بۇل اۋدان نەگىزگى مەكتەبىن قالاي ۇستاپ وتىر. نەگە قارابالىق اۋدانىنىڭ ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ماماندارى، باسى ك.يبراگيموۆ بولىپ، حالىقتىڭ ۇسىنىس، تىلەگىن قابىل الىپ، حالقىمىزدىڭ اردا ۇلدارىنىڭ ءبىرى - مۇحامەدجان سەرالين تۋعان «ورنەك» اۋىلىندا نەگىزگى مەكتەپتىڭ بولۋىنا كۇش سالمايدى. جابۋعا، قيراتۋعا ءازىر تۇراتىنىمىز قالاي؟! ماسەلەن، باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى ءاليا وسپانوۆا نەگىزگى مەكتەپتى قايتا اشۋعا قاتىستى بىلاي دەدى: «اۋىلداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كونتينگەنتى نورماتيۆكە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بىزگە 41 وقۋشى كەرەك. اۋىلدا قازىر باستاۋىش جانە نەگىزگى سىنىپتا وقيتىن 34 وقۋشى بار. ەندى شىلدە ايىندا امانگەلدى اۋدانىنان ەكى وتباسى كوشىپ كەلەدى. بىرەۋىندە 6 بالا، ەكىنشىسىندە 2 بالا بار. باسقا دا كوشىپ كەلەتىن كوپبالالى وتباسىلار دا بارشىلىق. ءبىز وسى ارقىلى بالا سانىن تولتىرۋعا دايىنبىز. بۇدان بولەك، نەگىزگى مەكتەپ بولۋ ءۇشىن بىزگە كەيبىر پاندەردەن پەداگوگيكالىق كادرلار كەرەك. قازىر بىزگە حيميا، گەوگرافيا، تاريح پاندەرىنەن ءپان مۇعالىمدەرى قاجەت. امانگەلدى اۋدانىنان كوشىپ كەلەتىن ەكى وتباسىندا بىلىكتى، جوعارى ءبىلىمدى مۇعالىمدەر بار. «ديپلوممەن - اۋىلعا» باعدارلاماسى ارقىلى دا جاس ماماندار كەلۋگە ءازىر. ءبىز، اۋىل تۇرعىندارى، ءبارىمىز وسىعان اتسالىسقالى وتىرمىز. سول سەبەپتى بىزدەردىڭ سۇرايتىنىمىز - اۋدانداعى جەرگىلىكتى بيلىك نەگىزگى مەكتەپتىڭ قايتا اشىلۋىنا بارىنشا كومەكتەسۋى ءتيىس».
تاعى ءبىر ماسەلە، اۋداندىق ءبىلىم باسقارماسى «ورنەك» اۋىلىندا نەگىزگى مەكتەپتى جاپقاننان كەيىن قايتا قۇرعان 4 سىنىپتىق باستاۋىش مەكتەپتىڭ عيماراتى ەكى بولمەلى ءۇي بولىپ وتىر. بۇل 40 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الىنعان «ءۇي-مەكتەپ» ەسكىلەۋ ەكەن. ۇلكەن جوندەۋ جۇمىستارىن قاجەت ەتەدى. راسىندا، وسى كۇنگە دەيىن ءبىر كىرپىشى بۇزىلماعان ەكى قاباتتى مەكتەپتى جاۋىپ قويىپ، وقۋشىلاردى تار جەرگە توپتاستىرۋ ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرا قويۋ ەكىتالاي.
«قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە»
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلەك-ۇسىنىسىن قۇپتاپ، 2011 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە قوستاناي وبلىسى اكىمدىگى ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستىعى س.ب.بورىباەۆا قارابالىق اۋدانىنىڭ اكىمى ف.ي.فيليپپوۆكە ارنايى حاتتا جازعان ەكەن. حات ماتىنىندە بىلاي دەلىنگەن: «...قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز باياندامالارىندا بارلىق قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرۋدىڭ باستى فاكتورى قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق كۇشتى سالۋ كەرەك دەگەن بولاتىن...
سىزدەن «ورنەك» اۋىلىنداعى مەكتەپتى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋدى، تۇرعىنداردىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى سۇرايمىن. ويتكەنى اتالعان ماسەلەنىڭ شەشىلۋى جانۇيا الەۋمەتتىك ينستيتۋتىنىڭ نىعايۋىنا، اۋداندا قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ جەلىسىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى». اۋدان اكىمى ف.ي.فيليپپوۆ مىرزا س.ب.بورىباەۆانىڭ «ورنەك» اۋىلىنداعى مەكتەپتى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋدى، تۇرعىنداردىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى» وتىنگەن دايەكتى سۇراۋىنا سالقىنقاندىلىق تانىتقانىمەنەن، ەلباسىنىڭ: «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن تالابىنا قۇلاق اسۋى قاجەت-اق. وسى ورايدا ءبىزدىڭ بىلگىمىز كەلەتىنى، بۇل قارقىنمەن قارابالىق اۋدانىنداعى شەنەۋنىكتەر مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي دامىتپاقشى؟ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايمىز!» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «...ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - 2017 جىلعا قاراي مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قازاقستاندىقتار سانىن 80 پايىزعا دەيىن جەتكىزۋ. ال 2020 جىلعا قاراي ولار كەمىندە 95 پايىزدى قۇراۋى ءتيىس. ەندى ون جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلىپ شىعاتىن بولادى...» دەگەن بولاتىن. ەلباسى بيىلعى جولداۋدا جۇكتەگەن تاپسىرمانى قارابالىق اۋدانىنىڭ اكىمدىگى الگىندەي سامارقاۋلىقپەن، جايباسارلىقپەن ۋاقىتىندا ورىنداي الار ما ەكەن؟! بۇل ساۋال ۇكىمەتكە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە دە قاتىستى. ماسەلەن، مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر شارتتىڭ بولعانى دۇرىس پا؟ سوندا 41 بالا بولماسا، نەگىزگى مەكتەپ اشىلماۋى كەرەك پە؟ ال 81 بالاعا تولماسا جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ قۇرىلمايتىنى قالاي؟ بۇل ءبىزدىڭ تىكەلەي بولاشاعىمىزعا جاسالىپ وتىرعان قيانات ەمەس پە؟
سول سەبەپتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان قاجەتتى شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەر ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 21.12.2007 ج. №1256 قاۋلىسى قايتا قارالىپ، كۇشىن جويۋ كەرەك. قازاقستانداعى وزگە تىلدە ءبىلىم بەرەتىن ءار مەكتەپتىڭ قابىرعاسىنان بيىلدان باستاپ، بالا سانىنا قاراماستان مەملەكەتتىك تىلدەگى سىنىپ اشۋ مىندەتتەلۋى ءتيىس. ايتپەسە، مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى، قىزمەت اياسىنىڭ قىسقارۋى جالعاسا بەرمەك.
ماسەلەن، «التىن وردا» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ 16 ماۋسىم، №24 (594) سانىندا «مەكتەبىمىز قانداي بولسا، بولاشاعىمىز سونداي» اتتى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. ماقالادا مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى جايىندا قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ ۇكىمەت ساعاتىندا بىلاي دەپتى: «مەكتەپتەردى جابۋ مەن مەكتەپتەردىڭ مارتەبەسىن وزگەرتۋدە ەلدىمەكەندەردە تۇراتىن حالىقتىڭ مۇددەسى ەسكەرىلسە دەيمىن. وسى ماسەلەمەن اينالىسقانىما ءۇش-ءتورت جىل بولدى. كۇز بولسا، شىعىس قازاقستان وبلىسىنان ماعان «ەكى بالا جەتپەي قالدى، ءۇش بالا جەتپەي قالدى»-مەن اۋىلداعى مەكتەپتىڭ مارتەبەسىن وزگەرتىپ جاتىر. اقشانى ۇنەمدەيدى» دەگەن سارىندا حاتتار لەگى كەلەدى. سوندىقتان وسىنداي بولماۋ ءۇشىن مەكتەپتەردى جابۋ، مارتەبەسىن وزگەرتۋ، بىرىنشىدەن، قازىرگى كەزدە قابىلدانعان حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ باعدارلاماسىنا ۇيلەستىرىلگەنى ابزال. بىزدە مەكتەپتەردى قالاي جابادى؟ شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ەكى جىلدىڭ ىشىندە 25 مەكتەپ جابىلىپ، مارتەبەسى وزگەرتىلدى. ول 50 اۋىل جوق دەگەن ءسوز». ءيا، نۇرتاي سابيليانوۆتىڭ بۇل ۇسىنىس-پىكىرىمەن كەلىسپەۋگە بولماس. سوندىقتان الگىندەي مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ اياسىن قىسقارتاتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 21.12.2007 ج. №1256 قاۋلىسى تولىقتاي ءوز كۇشىن جويۋى قاجەت-اق. مۇنداي شارا - مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدا تاسى ورگە باسپاي تۇرعان وڭىرلەردەگى تۇرعىندارعا ۇلكەن دەمەۋ، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا حالىققا جاسالعان ۇلكەن سىي بولار ەدى، مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىسىنا جان بىتەر ەدى، بيىك مىنبەردەن ايتىلعان تاپسىرمانىڭ مەزگىلىندە ورىندالۋى ءۇشىن كەرەكتى ءبىر ءىس بولار ەدى.
ماقالاعا وراي:
«ورنەك» اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ءبىراۋىزدان: «ءبىز قايتسەك تە، مۇحامەدجان سەرالين سىندى ۇلت قايراتكەرى تۋىپ-وسكەن اۋىلدا نەگىزگى مەكتەپتىڭ بولۋىنا كۇرەسىپ، باعامىز» دەيدى. وسى ورايدا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ پىكىرلەرىنە كەزەك بەرسەك.
ەرجان تولەۋۇلى، «ورنەك» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى:
- مەكتەپتى 2009 جىلى جاپقان بولاتىن. بىزگە اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ماماندارى 9 جىلدىق نەگىزگى مەكتەپتىڭ جابىلۋىنىڭ سەبەبىن وقۋشىلار سانى جانە ساباق بەرەتىن بىلىكتىلىگى جوعارى پەداگوگيكالىق قادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىندە دەپ سەندىردى. بۇدان بولەك، اۋداندىق ءبىلىم باسقارماسى داعدارىستىڭ بولۋىمەن ءتۇسىندىردى. بىزدىڭشە، بۇل جىلدىق مەكتەپتى جابۋعا دايەكتى جاعداي ەمەس. وتكەن عاسىرداعى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە وسى اۋىلدا بالالار وقيتىن مەكتەپ بولعان. سول قيىن-قىستاۋ كەزدە جابىلماعان مەكتەپتى ەل امان، جۇرت تىنىشتا داعدارىستى سىلتاۋراتىپ جاۋىپ تاستاۋ اقىلعا قونىمدى ءىس ەمەس دەپ ويلايمىن. قانشاما اتا-انا ءوز بالالارىن وقىتۋ ءۇشىن كوپ اۋرەگە ءتۇستى. قانشاما اۋىل تۇرعىنى جىلى ورنىن سۋىتىپ، وزگە جەرگە قونىس اۋداردى. قارابالىق اۋداندىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قاقاعان قىستا ەلگە قىساستىق قىلىپ، مەملەكەتتىك تىلدەگى نەگىزگى مەكتەپتى جابۋى ەلباسىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا سەلقوس، بەيجاي قاراۋ دەپ تۇسىنەمىن. ەگەر دە بۇل مەكتەپتى وسى جاعدايدا قالدىراتىن بولسا، وندا ەلىمىزدىڭ ارداقتى جازۋشىسى، بىلىكتى جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى مۇحامەدجان سەرالين تۋعان «ورنەك» اۋىلى دا جويىلىپ، قۇريدى دەگەن ءسوز.
سەرىكباي مەدەۋباەۆ، «ورنەك» اۋىلىنىڭ تۇرعىنى:
- ءبىزدىڭ مەكتەپتى جابامىز دەگەندە وقۋشىلار سانى جەتىسپەيدى دەدى. وقۋشىلار سانى تولىق بولۋ ءۇشىن بىزدەر، اۋىل تۇرعىندارى، وسى قارابالىق اۋدانىنان-اق بالالار تاۋىپ الىپ كەلدىك. بىراق سوعان قاراماستان اۋداندىق ءبىلىم باسقارماسى جىلدىڭ اياعىندا 9 جىلدىق مەكتەپتى جاپتى. ودان كەيىن 4 جىلدىق باستاۋىش مەكتەپتى قايتا قۇردى. ءبىز، اۋىل تۇرعىندارى، ءوز بالالارىمىزدىڭ بىزدەن جىراقتا بولۋىن قالامايمىز. بالالارىمىزدىڭ تولىققاندى وتباسى تاربيەسىن كورگەنى دۇرىس.
قايىرحان المۇحامەتوۆ، «ورنەك» سەلولىق وكرۋگىنىڭ اكىمى:
- قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى، ەل ارداقتىسى اتانعان «ايقاپتى» اشقان مۇحامەدجان سەرالين تۋعان اۋىلدا نەگىزگى مەكتەپ بولۋعا ءتيىستى. كەزىندە وسى ارىسىمىز ەڭ العاش وسى اۋىلدا مەكتەپتى اشقان بولاتىن. بۇل مەكتەپتىڭ اشىلعانىن مەن قالايمىن. مەن قولىمنان كەلگەنشە وسى مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا اتسالىسۋعا ءازىرمىن.
ءتۇيىن
ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى كەڭەيىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. دەسەك تە، كەيبىر سولتۇستىك وبلىستارعا قاتىستى ولاي دەپ ايتا قويۋ قيىن. وعان وسى ماقالاداعى ايتىلعان ءسوز ناقتى دالەل بولا الادى. الاشتىڭ زيالى قاۋىمى كوپتەپ شىققان قوستاناي وبلىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋ دەڭگەيى اناۋ ايتارلىقتاي جوعارى قارقىن الا قويماعانى «تايعا تاڭبا باسقانداي» كورىنىپ تۇر. قازىر سول زيالىلار ءتىرىلىپ كەلىپ، ءبىزدىڭ مىنا جايىمىزدى كورسە، نە بەتىمىزبەن قارار ەدىك. ولار سوندا نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن ازاتتىق جولىندا جالىنداپ جانىپ، تاعدىردىڭ تەزىنە، توزاقتىڭ وزىنە شىداۋعا ءماجبۇر بولدى؟ ەندىگى كەزەكتە قوستاناي وبلىسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىرگەسى بەرىك بولىپ، ءتىپتى ونىڭ رەسەيدىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىندا تۇراتىن قانداستارىمىزعا كومەگى ءتيۋى كەرەك ەدى. ەگەر دە قارابالىقتاعىداي مەملەكەتتىك تىلگە، مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپكە دەگەن نەمقۇرايدى كوزقاراس وزگە ەلدىمەكەندەردە دە ورىن الىپ جاتسا، شىققان بيىگىمىزدىڭ قانداي ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز؟!.
سۇلتان تايعارين،
«انا ءتىلىنىڭ» ارناۋلى ءتىلشىسى
الماتى - قوستاناي - قارابالىق - «ورنەك» - الماتى
