تۇركىمەنباسى باقيلىق بولدى دەگەن اقپارات تارادى الەمجەلىگە. ورىستىڭ بۇكىل سايتى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جارىسا جازىپ جاتتى. بىزدىكىلەر دە قالىس قالعان جوق. «ارقاداع انا دۇنيەگە كەتىپتى» دەپ اقپار تاراتتى. سويتكەن، تۇركىمەنباسى ءتىرى ەكەن، ولمەپتى. ءولدى دەگەن وتىرىك ءسوز بولىپ شىقتى.

وتكەندە اسلان رۋباەۆ دەگەن ادام «گوۆوريت موسكۆا» راديوسىنا سۇحبات بەرىپ، تۇركىمەنستان پرەزيدەنتىنىڭ باقيلىق بولعانىن ايتقان. بۇل اسلان رۋباەۆ دەگەن بىلدەي ەۋرازيا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ەكەن، تاعى.

ورىس اقپاراتى وسى رۋباەۆتىڭ سوزىنەن سوڭ-اق، ولمەگەن ادامدى ءولدى دەدى. كەيىن تۇركىمەنستاننىڭ ماسكەۋدەگى ەلشىلىگى بۇل اقپاراتتى تەرىستەدى. «بۇل شىلعي وتىرىك. ءبىز مۇنداي اقپاراتتى جوققا شىعارامىز» دەدى. ال رۋباەۆ بولسا، كەشىرىم سۇرادى. «پرەزيدەنتتىڭ وتباسى مەن تۋىستارىنان جانە بارشا تۇركىمەن حالقىنان كەشىرىم سۇرايمىن» دەدى. بولدى. ءبىتتى.

جالپى پوست-كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى مەملەكەت باسقارۋشى تۇلعالارعا، ولاردىڭ وتباسى مەن دەنساۋلىعىنا قاتىستى وسى مازمۇنداعى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ءجيى ايتىلادى. اقىرىندا اقپاراتتىڭ جالعان ەكەندىگى بەلگىلى بولادى. جالعىز بەردىمۇحامەدوۆتىڭ باسىنا تۇسكەن جاعداي ەمەس، بۇل. بۇعان دەيىن دە ءتىرى جۇرگەن پرەزيدەنتتى ءولدى دەگەن اقپاراتتاردى ەستىگەنبىز، كورگەنبىز.

وتكەندەگى ءپۋتيندى دە، كەشەگى كاريموۆتى دە، بۇگىنگى بەردىمۇحامەدوۆتى دە قۇدايدان بۇرىن باقيعا اتتاندىرعان اقپاراتتاردىڭ ارا-تۇرا ايتىلىپ تۇرۋى – اۆتوريتارلى-ديكتاتۋرالىق جۇيەدەن ابدەن زارەزاپ بولعان، ىعىرى شىققان قوعامنىڭ ءۇنى ىسپەتتى كورىنەدى.

بۇل كورىنىس بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردىڭ (ەۋروپالانعان بالتىق ەلدەرى مەن قاپقازدى قوسپاعاندا) كوبىنە ءتان. جاسىراتىنى جوق، سونىڭ ىشىندە، ءبىز دە بارمىز. انىعىندا، ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقسىزدىعىنان بۇرىن، ءبىر ادامنىڭ دەنساۋلىعى نەگىزگى ماسەلەگە اينالعانى جاسىرىن ەمەس.

ەندى وسى ارقاداع تۋرالى از-كەم ايتايىقشى. قۇربانقۇلى بەردىمۇحامەدوۆ دەگەن كىم؟ ول تۋرالى جۇرت نە دەيدى؟

6 ميلليونعا جۋىق ادامى بار تۇركىمەنستان كوگىلدىر وتىنعا باي ەل. بىلتىرعا دەيىن تۇركىمەن حالقى سول بايلىقتى تەگىن پايدالانىپ كەلدى. دەسە دە، الەمدىك قاۋىمداستىق ءۇشىن تۇركىمەنستان ورتالىق ازيانىڭ «سولتۇستىك كورەياسى» ەدى. سەبەبى، ولار تۇركىمەنستاندى سىرتقا ەسىگىن اشا بەرمەيتىن «جابىق ەل» سانادى.

بەردىمۇحامەدوۆ – تۇركىمەنستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى. 2017 جىلى وتكەن ءوزىنىڭ ءۇشىنشى  سايلاۋىندا ول 97 پايىز داۋىس العان. ول بيلىك باسىنا 2006 جىلى كەلگەن. باتىستاعى باقىلاۋشىلار بەردىمۇحامەدوۆ سايلاۋلارىنىڭ ەشبىرى ءادىل وتكەن جوق دەپ باعالاعان.

بەردىمۇحامەدوۆ قازىر 62 جاستا. شەن مەن شەكپەن، اتاق پەن مانساپ ءبىر باسىنا جەتىپ-ارتىلادى. سوندا دا ءسوز قىلىپ وتىرعان ادامنىڭ سيپاتىن اشۋ ءۇشىن سول ۇزىن-سونار مانساپتىڭ ءبىرلى-جارىمىن جازايىق.

ءوزى – پرەزيدەنت. ءوزى – پرەمەر-مينيستر (مينيسترلەر كابينەتىنىڭ توراعاسى). ءوزى – ساياسي قايراتكەر. ءوزى – عىلىم دوكتورى. ءوزى – اكادەميك. ءوزى – ارقاداع (قامقورشى). ءوزى – ارميا گەنەرالى. ءوزى – كومپوزيتور. ءوزى – ءانشى. ءوزى – جازۋشى. ءوزى – اقىن. ءوزى – سپورتشى. كلاسسيكالىق كۇرەستەن اشحاباد چەمپيونى بولعان (1972 جىل). 1973 جىلى اتۋدان تۇركىمەنستان چەمپيونى اتانعان.

بەردىمۇحامەدوۆتىڭ ءحوببيى دە كوپ. ات باپتايدى. اتقا شابادى. ۆەلوسيپەد تەپكەندى، بالىق اۋلاعاندى ۇناتادى. وعان قوسا، بەردىمۇحامەدوۆ – اۆتوشاباندوز. بىرنەشە اۆتوجارىستىڭ جەڭىمپازى. كاراتەدەن 10-شى داننىڭ يەگەرى. تاەكۆاندودان 7-ءشى دارەجەلى قارا بەلبەۋى تاعى بار. ايتا بەرسەڭ، تەگى كوپ.

تۇركىمەنستانداعى كۋلتقا تابىنۋشىلىق بەردىمۇحامەدوۆكە دەيىن دە بولعانىن بىلەمىز. دەسە دە، بەردىمۇحامەدوۆتى ۇلىقتاۋ ساپارمۇرات نيازوۆتان اسىپ تۇسپەسە، كەم قالعان جوق.

ونىڭ «ۇلت كوشباسشىسى»، «ارقاداع» دەگەن بەيرەسمي اتاقتارى بار. ونىڭ ءوزىن، وتباسى مۇشەلەرىن ۇلىقتاعان مىڭداعان سۋرەتتەر مەن باننەرلەردى، ونىڭ اتىنداعى ساياباقتار مەن مۋنيتسيپالدى مەكەمەلەردى، ەسكەرتكىشتەر مەن مەملەكەتتىك نىسانداردى ايتپاعاندا، 30-عا جۋىق وردەن-مەدالى مەن 20-عا جۋىق «قۇرمەتتى» دەپ باستالاتىن قوسىمشا اتاقتارى  تاعى بار.

ول ەلۋگە كەلگەندە الەمدىك جۇلدىز جەنيفەر لوپەس ءان ارناعان. «Happy Birthday, Mr. President» دەپ اندەتكەنى الەۋمەتتىك جەلىدە قىزۋ تالقى بولعان.

ەڭ سوراقىسى سول، نەكە قيدىرۋعا كەلگەن جاستارعا بەردىمۇحامەدوۆ كارتيناسىنىڭ فونىندا سۋرەتكە ءتۇسۋ مىندەتتەلگەن ەكەن. «ۆيكيپەديا» سولاي دەپ جازىپتى.

ورتالىق ازياداعى تابيعا گازعا باي تۇركىمەنستاننىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى بەردىمۇحامەدوۆ تۋرالى كوپ ايتۋعا بولادى. جوعارىداعى دەرەكتەرگە قاراپ وتىرساڭىز، كانىگى كلاسسيكالىق ديكتاتورعا ءتان سيپاتتىڭ بارلىعىن ءبىر بەردىمۇحامەدوۆتىڭ بويىنان تابۋعا بولادى.

ال ەندى ونى «ءولتىرۋ» كىمگە كەرەك بولدى؟ ورىس اقپاراتى نەگە وسىنشاما دۇرلىكتى؟ فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

-رازۆەدكا رابوتاەت. وعان مۇمكىن تۇركىمەنباسى ءوزى تاپسىرىس بەرگەن شىعار، ماڭايىمداعىلاردىڭ ءاۋجايىن اڭلاپ الايىن دەپ...

ەگەر اقپارات وتىرىك بولسا، وندا ءدال سولاي. ەندەشە، بەردىمۇحامەدوۆ ورىستارمەن جاڭا قارىم-قاتىناس جاساۋ جولدارىن ىزدەپ جاتقان بولىپ شىعادى. سوعان ساي ول وزىنە كىم سەرىك بولارىن، كىم قارسى بولارىن انىقتاپ الۋعا ءماجبۇر. مۇنى مەن ساياساتتاعى «ماركتۆەنشىلىك» دەپ ايتار ەدىم: «سلۋحي و موەي سمەرتي سچيتات پرەۋۆەليچەننىم» دەگەن. ەسەسىنە، ماڭايىن جاڭارتىپ، تازالاپ الۋعا جەڭىل. بۇل ستالين زامانىنان بەرى قالىپتاسقان تاكتيكا عوي.

باتىس ەلدەرى بۇل تاكتيكانى قولدانبايدى دەسە بولادى. ويتكەنى، دەموكراتيا ۇستەم قوعامعا بۇل تاكتيكانىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل تەك اۆتوريتارلى-توتوليتارلى قوعامدا عانا قولدانىلادى. سونداي-اق، مونارحيالىق قوعامدا دا قولدانىلۋى مۇمكىن. مىسالى، ەجەلگى اراب حاليفاتىندا ول تاكتيكا كەڭىنەن قولدانعان. «مىڭ ءبىر ءتۇن» ەرتەگىلەرىندە بۇل سيۋجەتتى تابۋعا بولادى.

ال قىرعىز قوعامىنىڭ موبيلدىلىگى (ىلدىم-جىلدىمدىعى) بىزگە قاراعاندا الدەقايدا جوعارى. سوندىقتان وناداي «وسەك-اياڭنىڭ» قۇيرىعى ءبىر تۇتام عانا. سول سەبەپتەن، قىرعىزدار يدەيا ءۇشىن اشىق كونفرونتاتسياعا بارا الادى. سول سەبەپتى، ولار كونفرونتاتسيانىڭ ەڭ «بەيبىت جولى» - دەموكراتيالىق جولدى تاڭداعان. سوندا عانا ۇلكەن قاقتىعىستار بولامايدى. كوپشىلىكتى ازشىلىق مويىندايدى. ول بىزدە «دالا دەموكراتياسى» دەپ اتالماۋشى ما ەدى ەجەلدەن؟

تۋرا ماعىناسىندا «دەموكراتيا» دەپ ەشكىم ايتپادى دەمەسەڭ، دالانىڭ ءومىر ءسۇرۋ زاڭى، ياعني، كەڭ دالادا قاۋىپسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ شارتى «دەموكراتيالىق ۇستانىمدار» بولعانى انىق. قازاقتىڭ قوعامدىق ساناسى، دۇنيەتانىمى نەگىزىندە سول ۇستانىمدار باسىمدىقتا بولۋى - وسىنى دالەلدەيدى.

تۇتاس قازاق جەرىن رۋلىق-تايپالىق نەگىزدە قورعاۋ ءۇشىن بارلىق تايپالار مەن رۋلاردىڭ اراسىندا پريوريتەتتىك تەپە-تەڭدىك ساقتالۋى ءتيىس بولدى. قازاق مەملەكەتتەرىنىڭ جارعىلارى دا وسىنى كوزدەدى. حاندىر مەن بيلەر دە «قارا قىلدى قاق جاراتىن» ءادىل شەشىمدەر شىعارۋعا ءماجبۇر ەدى. سەبەبى، بۇرا تارتقان حاننىڭ ءومىرى ۇزاققا سوزىلمايتىن...

ونداي حانداردى ءوز باۋىرلارى دا ءولتىرىپ تاستايتىن. سونداعى باستى سەبەپ - ونىڭ ادىلەتسىزدىگى. ءولتىرۋشى جاق ءوز قىلمىسىن تەك وسىلاي عانا اقتاي الاتىن.

بىزدەگى كەيبىر ەلدەردە فورماسى جاعىنان «پرەزيدەنتتىك» (سايلانبالى بيلىك), ال مازمۇنى جاعىنان «حاندىق» مەملەكەتتەر قۇرىلعانىن جوققا شىعارمايمىن. بىراق، ول بۇرىنعى حاندىقپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سەبەبى، بۇرىنعى حاندار مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە تىكەلەي جاۋاپتى بولدى. قازىر «پرەزيدەنتتىك» دەي وتىرىپ، ول جاۋاپكەرشىلىكتەن سىتىلىپ كەتۋ جولدارى اشىق. ياعني، بۇرىن ءوزى سايلاعان حاندى حالىق بيلەر ينستيتۋتى ارقىلى ءوزى الىپ تاستاۋ مۇكىندىگى بولعان. قازىر ول مۇمكىندىكتى جەتىلمەگەن سايلاۋ تۋرالى زاڭدارمەن بۋىپ تاستاعان. وسى جاعدايدى «قالتالى پارلامەنت» تە قامتاماسىز ەتىپ وتىر.

رەسەي «اشىق ويىنعا» قازىر بارا قويماس... تىپتەن، تۇركىمەنستاندى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرگىزگىسى كەلگەننىڭ وزىندە، ول ءۇشىن باسقا تەتىكتەر جەتكىلىكتى. ال «تەرروريستىك مەملەكەت» دەگەن اتاققا ىلىگۋ سول قادامعا بارۋ - رەسەيگە بۇكىل تۇركىمەن گازىنان قىمباتقا ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولار ونى «ۋتكا» رەتىندە عانا «سىپايىلاپ» ايتقان بولسا كەرەك...

Abai.kz