بۇل - قىتايداعى قازاقتاردىڭ اراسىنا كەڭ تارالعان داستانداردىڭ ءبىرى. جىردى قاشان، كىمنىڭ جىرلاعانى بەيمالىم. داستاندى جاتقا ايتۋشىلاردان جازىپ الىپ، باسپاحاناعا ۇسىنعان - حامزا ءداۋىتبايۇلى.
شىعارما ءماتىنى العاش رەت ءۇرىمجى قالاسىنداعى «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان» شىققان «قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارى» اتتى جيناقتا جارىق كورگەن. ەكىنشى رەت 1996 جىلى «قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارىنىڭ» 4-تومىندا جاريالاندى.
داستان قيال-عاجايىپ ەلەمەنتتەرى ارالاس سيۋجەتتەردەن تۇرادى. ونىڭ فابۋلاسىن قۇرايتىن سيۋجەتتەر بىرقاتار شىعىس حالىقتارىنىڭ فولكلورىنا دا ءتان. مىسالى: باس كەيىپكەردىڭ بەلگىسىز سۇلۋدىڭ سۋرەتىن كورىپ، سىرتتاي عاشىق بولۋ سەبەبى; قالىڭدىقتى ىزدەپ، قاۋىپ-قاتەرى مول قيىن ساپارعا اتتانۋى، ياعني كۇللى وقيعالارعا جول باستاعان سارىن; قىزدى عاشىق بولعان ديۋدىڭ الىپ كەتۋى; قىزدى ديۋدان ازات ەتۋ ءۇشىن تاپقىرلىعى مەن ەرلىگى جەتەتىن جىگىتتى تاڭدايتىن قۇس; سامۇرىقتىڭ ۇيادا جاتقان بالاپاندارىن ايداھاردىڭ اۋزىنان قۇتقارۋ; سامۇرىقتىڭ قاھارمانعا كورسەتەتىن كومەگى; سيقىرلى تاق، سيقىرلى كۇشتەر، ءار-ءتۇرلى كەدەرگىلەر، ت.ب.

بۇل - قىتايداعى قازاقتاردىڭ اراسىنا كەڭ تارالعان داستانداردىڭ ءبىرى. جىردى قاشان، كىمنىڭ جىرلاعانى بەيمالىم. داستاندى جاتقا ايتۋشىلاردان جازىپ الىپ، باسپاحاناعا ۇسىنعان - حامزا ءداۋىتبايۇلى.
شىعارما ءماتىنى العاش رەت ءۇرىمجى قالاسىنداعى «شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان» شىققان «قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارى» اتتى جيناقتا جارىق كورگەن. ەكىنشى رەت 1996 جىلى «قازاقتىڭ عاشىقتىق جىرلارىنىڭ» 4-تومىندا جاريالاندى.
داستان قيال-عاجايىپ ەلەمەنتتەرى ارالاس سيۋجەتتەردەن تۇرادى. ونىڭ فابۋلاسىن قۇرايتىن سيۋجەتتەر بىرقاتار شىعىس حالىقتارىنىڭ فولكلورىنا دا ءتان. مىسالى: باس كەيىپكەردىڭ بەلگىسىز سۇلۋدىڭ سۋرەتىن كورىپ، سىرتتاي عاشىق بولۋ سەبەبى; قالىڭدىقتى ىزدەپ، قاۋىپ-قاتەرى مول قيىن ساپارعا اتتانۋى، ياعني كۇللى وقيعالارعا جول باستاعان سارىن; قىزدى عاشىق بولعان ديۋدىڭ الىپ كەتۋى; قىزدى ديۋدان ازات ەتۋ ءۇشىن تاپقىرلىعى مەن ەرلىگى جەتەتىن جىگىتتى تاڭدايتىن قۇس; سامۇرىقتىڭ ۇيادا جاتقان بالاپاندارىن ايداھاردىڭ اۋزىنان قۇتقارۋ; سامۇرىقتىڭ قاھارمانعا كورسەتەتىن كومەگى; سيقىرلى تاق، سيقىرلى كۇشتەر، ءار-ءتۇرلى كەدەرگىلەر، ت.ب.
«داندان مەن ناركەس» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسى «قيسسا داندان» دەگەن اتپەن «بابالار ءسوزى» سەرياسى بويىنشا ازىرلەنگەن ءجۇز تومدىق جيناقتىڭ 18-تومىندا جارىق كوردى. وسى ەكى ءماتىندى سالىستىرىپ قاراعانىمىزدا ەكى شىعارمانىڭ مازمۇنى ۇقساس بولىپ شىقتى. «قيسسا داندان» داستانىنداعى وقيعالىق جەلىلەر مەن سارىندار تۇگەلىمەن «داندان مەن ناركەس» جىرىندا كەزدەسەدى. الايدا ەكى شىعارمانىڭ سيۋجەتى ۇقساس بولعانىمەن، وقيعالارىنىڭ كەيبىر ايىرماشىلىقتارى دا بار. مىسالى، شىڭجاڭدىق نۇسقادا كەيىپكەرلەردىڭ جولدا كورگەن وقيعالارى كەڭىرەك باياندالادى. 2005 جىلعى باسىلىمدا وقيعا كەيىپكەردىڭ ءۇش بىردەي سۇلۋعا ۇيلەنۋىمەن اياقتالسا، بۇل نۇسقانىڭ سوڭى داندان مەن ناركەستىڭ كوپ قيىندىقتى جەڭىپ، مۇراتىنا جەتۋىمەن ءتامامدالادى. سول سياقتى ەكى ءماتىننىڭ باياندالۋ مانەرى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ياعني ءار نۇسقانىڭ جىرشىسى بەلگىلى سيۋجەتتى وزىنشە جىرلاعان. تومەندە وسى جىر ىقشامدالىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر.

ق.الپىسباەۆا،
م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە
ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي
قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ء(ۇزىندى)

باستادىق ءبىز وسىلاي جازىپ حاتتى،
بەرەدى ءتاڭىر ءوزى باق پەن تاقتى.
قوسادى وڭى كەلسە تاعدىر ءوزى،
كورىسپەي عاشىق بولعان اسىل زاتتى.

دۇنيەنىڭ بۇل تۋرالى مىسالى كوپ،
مەن مۇندا جەل ءسوز ايتىپ تۇرعامىن جوق.
ناركەس پەن باتىر داندان وقيعاسى،
كەلەدى ورنەك بولىپ وسىعان ءدوپ.

ءوتىپتى تىم ەرتەدە داندان - ناركەس،
حالايىق، تىڭداپ كورسەڭ بۇل ءبىر كەڭەس.
كەز بوپتى ولار كوپتەپ قاۋىپ-قاتەرگە،
مۇنداعى ايتىلعانى كەيبىر ەلەس.

مەكەنى بۇل دانداننىڭ شىن-ماشىن دەر،
ول ءوزى جاسىنان-اق بوپ تۋعان - ەر.
اكەسى پاديشالىق قۇرعان ەكەن،
«ەلىنەن شىققان، - دەيدى، - كوپ ساۋداگەر».

اتى ەكەن اكەسىنىڭ يبراھيم،
ول ءوزى ادىلدىكپەن ەل سۇرايتىن.
شاھارىن ساۋدامەنەن تولەجىتىپ،
اركىمنىڭ ونەرىنە جول قوياتىن.

بولىپتى ءبىر ساۋداگەر بۇل شاھاردا،
جەرى جوق ول بارماعان بۇل جاھاندا.
ول ءوزى ءيبراھيمنىڭ دوسى ەدى،
كەلەتىن سالەم بەرىپ اندا-ساندا.

تالايدان كورىنبەس سول ساۋداگەر،
اقىلدى شەشەن ەدى ءارى شەبەر.
«ول دوسىم قايدا كەتتى، حابارى جوق،
بولىپ ەدى ۋاقىتى دا مۇندا كەلەر؟» -
دەپ دوسىن پاتشا دا ەسىنە العان،
ويتكەنى ودان كوپتەپ نەسىپ العان.
جاھان كەزىپ ول ايتقان حابارلارمەن،
تاڭعالتىپ تالايلاردىڭ ەسىن العان.

قيالمەن پاتشا ۇيىندە وتىر ەدى،
ساۋداگەر سالەم بەرىپ جەتىپ كەلدى.
ەكى دوس ءجون سۇراسىپ كوپ وتىردى،
ساۋداگەر تانىستىرعان بارعان جەردى.
ساۋداگەر كوپ شاھارىن ارالاپتى،
وزىنە قاجەت مالىن سارالاپتى.
بۇل جەردەن ءجۇزدى السا، وندا بارىپ،
پايداسى مىڭ تۇمەندەپ بالالاپتى.

ساۋداگەر شىعىپ تىسقا جانە كەلدى،
قولىنا ءبىر ساندىعىن الا كەلدى.
بۇل شاقتا اتاسىنا ەركەلەگەن،
جۇگىرىپ جاس جەتكىنشەك، بالا كەلدى.

وسى ەدى داندان دەگەن بالا باتىر،
كوزىنەن كورىنەدى اسپان جالتىر.
قاسىنا اتاسىنىڭ كەلدى-داعى،
كوتەرگەن ساندىعىنا قارادى اقىر.

ساۋداگەر ول ساندىعىن بەردى حانعا،
باسىلعان كوپ جەرىنە ءتۇرلى تاڭبا.
- الىستان الا كەلگەن از تارتۋىم،
كوز سۇرىنەر مۇنداعى اسىل جانعا، -

دەپ ساۋداگەر ساندىعىنىڭ ايتتى سىرىن،
ەستىرتپەي بالاسىنا وتە اقىرىن.
پاديشا كورمەك بوپ اسىعىپ ەد،
- كورسەتپە بالاڭىزعا، - دەدى، - اقىلىم.

پاتشا: - شىعىپ تۇرشى، بالام، - دەدى،
بالا دا ءبىر ءىس سەزىپ الاڭ ەدى.
"شىق دەگەن سوڭ شىقپاسام جاراماس", - دەپ،
تىسقارى شىقتى باسىپ قادام ەندى.

ساۋداگەر سونان ساندىق اۋزىن اشتى،
وراۋلى قاعاز جۇپار ءيىسىن شاشتى.
پاتشا تۇر ەلەگىزىپ، "بۇل نە ەكەن" دەپ،
تەسىلتىپ قوس جانارىن، كەرىپ قاستى.

قاعازدان قىز سۋرەتى كورىندى ەرەن،
قالام قاس، ويماق اۋىز، كۇلىمدەگەن.
كورگەن جان عاشىق بولماي قالار ەمەس،
نۇر توگىپ كورگەن كوزدى سۇرىندىرگەن.

مۇنداي سۇلۋ بولمايدى جان بالاسى،
ساۋلەسى ساعىم شاشقان اينالاسى.
بۇل قىزدى ءبىر پاتشاعا بەرسەڭ ەگەر،
تۇپ-تۋرا باسقا پاتشا بولار قاسى.

- سۋرەتشى قىز ءمۇسىنىن العان تارتىپ،
داۋلەتى باعداتىندا وسكەن شالقىپ.
جاساعان سۋرەتىنىڭ ءبىر پارشاسىن،
بەرىپ ەد مىڭ دىلداعا ماعان ساتىپ.

جەتكىزدىم سول قالادان ءوزىم الىپ،
ىشىنە التىن ساندىق بەرىك سالىپ.
يا، تاقسىر، ءبىر اسىل زات بولعاندىقتان،
تارتۋ قىپ اكەپ تۇرمىن سىزگە الىپ.

سوندىقتان قاۋىپتەندىم ۇعىلىڭىزدان،
بۇل سۋرەت تالاي جاستىڭ شىرقىن بۇزعان.
ەگەردە بۇل سۋرەتتى كورىپ قالسا،
عاشىق بولىپ كەتەدى ول ىرقىڭىزدان.

يبراھيم دەيدى: - راس، وسى ءسوزىڭ،
سۋرەتتىڭ عاشىق بولار كورسە ءجۇزىن.
ۇعىلىم تۇر عوي ءبىر ءسات سابىر قالماي،
عاشىق بولا جازدادىم مەنىڭ ءوزىم.

ويپىرماي، حور قىزى ما، پەرى قىز با،
الەمدە تەڭدەسى جوق سەرى قىز با؟
سۋرەتشى دە كەرەمەت كەلتىرىپتى،
كورگەن جان جولىققانداي ءتىرى قىزعا.

- ونىڭ راس، سۋرەتشى تىم-اق شەبەر،
قولىنان كەرەمەتتىڭ ءبارى كەلەر.
بۇل قىزدى اۋدارماستان تارتقان ەكەن،
كىم كورسە، كورەرمىن دەپ وعان ەرەر.

سۋرەتتى ساندىعىمەن مىقتاپ ساقتا،
بالاڭا كورسەتۋشى بولما استە.
ەگەردە ويلاماعان ىستەر تۋسا،
تەك قانا جالىناسىز جالعىز حاققا. -

دەپ ساۋداگەر قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى،
پاتشا ونى ۇزاتىپ قايتىپ كەپتى.
"اپىرىم-اۋ، ساندىقتاعى نە نارسە؟" - دەپ،
جاس جىگىت داندان تەرەڭ ويعا كەتتى.

«بار ەكەن بۇل ساندىقتا قانداي تىلسىم؟
دالاعا شىعاردى ەكەن مەنى نە ءۇشىن؟
كورەيىن ەبىن تاۋىپ نە دە بولسا،
اشىپ اپ وڭاشادا ساندىق ءىشىن».

ءبىر كۇنى كىردى داندان قويماسىنا،
ساندىقتى كورمەك بولعان و دا اسىعا.
قازىنادان ءتىنتىپ ءجۇرىپ اقىر تاپتى،
ساندىقتى ءىلىپ قويعان دورباسىنا.

ساندىقتىڭ شاعىپ اۋزىن اشىپ قالدى،
وراۋلى توپ قاعازعا قولىن سالدى.
سۋرەتىن سۇلۋ قىزدىڭ كورگەن كەزدە،
اڭىرىپ قاتتى-داعى، ەستەن تاندى.

قارادى ءبىر ۋاقىتتا ەسىن جيىپ،
ورتەندى عاشىقتىقتان ءىشى كۇيىپ.
قويىنعا قىز سۋرەتىن سالدى-داعى،
شىعىپ كەتتى ساندىقتى تىعىپ قويىپ.

ءوزىنىڭ قۇجىراسىنا كەلدى داندان،
سۋرەتتى «ءتىرى قىز» دەپ ابدەن نانعان.
قاراسا قايتا-قايتا ول سۋرەتكە،
نۇر ءوتىپ ۋلاتقانداي ەستەن تانعان.

سارعايدى ول كۇن-ءتۇن سايىن عاشىق زاردان،
ۇيقى-تاماق، مال-مۇلىك شىقتى ويدان.
ەسىنەن جاتسا-تۇرسا ءبىر كەتپەيدى،
«تابام دەپ عاشىعىمدى قاي شاھاردان؟».

بار ەدى ءبىر ءۋازىر حاكىم اتتى،
كورسەتەر قىسىلعاندا كەرەمەتتى.
دانىشپان، ءوزى اقىلدى، تەرەڭ ويلى،
پاتشاعا جاققان ىستەپ عالاماتتى.

جاس داندان سول حاكىممەن جاقىن ەدى،
وزىنە ايتقان ءسوزى اقىل ەدى.
ءبىر كۇنى حاكىم كەپ حال سۇراعاندا،
ەر داندان «ىشتە قايعى ءبارىن» دەدى:

- حاكىم اتا، نە داۋا بۇل دەرتىمە؟
ءبىر قىزدىڭ عاشىق بولدىم كەلبەتىنە.
ويىم بار سول سۇلۋدى السام دەگەن،
بولسا ەگەر، جۇرسە ءتىرى جەر بەتىندە.

حاكىم ايتتى: - سۋرەتتى الىپ كەلشى،
كورەيىن، قىزعانباشى، ماعان بەرشى.
بار بولسا جەر بەتىندە ىزدەپ تاۋىپ،
جەتكىزەم تالابىڭا، ماعان سەنشى.

شاھزادا داندان بارىپ الىپ كەلدى،
سۋرەتتى بار زەيىنمەن حاكىم كوردى.
- جاڭا تارتقان ەكەن بۇل قىز سۋرەتى،
سۇلۋىڭ دۇنيەدە بار، شىن، - دەدى.

ءسويتتى دە ساۋداگەرگە كەتتى حاكىم،
ۇقپاق بوپ قىز مەكەنىن، ءجونىن، اتىن.
بارسا الگى ساۋداگەر ءولىپ قاپتى،
كەزىكتى تۋىسىنا قازعان اقىم.

ءۋازىر سانىن سوعىپ قايتىپ كەلدى،
ەستىگەن، بىلگەندەرىن ايتىپ كەلدى.
بالىق جەپ، قىلتاناعى تۇرىپ قالىپ،
ءولىپتى دەپ ىركىلمەي تارتىپ كەلدى.

ءۋازىر ايتتى: - ءسوز تىڭدا، شاھيزادام،
ايتايىن مەن ءبىر امال ەندى ساعان.
ەكەۋمىز تەز ارادا ساپار شىقساق،
مۇنىمىز، مەن ويلاسام، بولماس جامان.

قايتسەك تە ءۇش كۇننەن سوڭ جۇرەيىك جول،
بۇيىرسا، جاپپار قۇداي بەرەدى جول.
التىن ال قازىنادان جيىرما مىڭ،
ەكەۋمىزگە جول ازىق بولادى سول.

جۇرەمىز قايىقپەنەن تەڭىز كەشىپ،
جول بەرسە بۇل ساپارعا ءتاڭىرىم نەسىپ.
ءتۇن جامىلىپ شىعامىز ەل كورمەستە،
جۇرمەسىن الدەبىرەۋ جولدى توسىپ.

داندان دا بۇل كەڭەسكە ماقۇل بولدى،
ايتقانى ءۋازىردىڭ اقىل بولدى.
قازىنادان جەتەرلىكتەي التىن الىپ،
ايگىلەنگەن اق جارقىن باتىل بولدى.

كيىمدى دە كيىندى نەشە تۇردەن،
كەڭ قولتىق، كەيبىرىنىڭ بەلىن بۇرگەن.
ءار ەلدىڭ وزىنە ءتان سالتاناتى،
وسىعان دا ۇمىتپاي كوڭىل بولگەن.

قامدانىپ دايىندىعىن تولىق قىلدى،
تەڭىزگە ءتورتىنشى كۇن ءتونىپ كىردى.
ۇرلانىپ ەل-جۇرتىنا بىلدىرمەستەن،
كەمەگە ەكەۋ عانا بولىپ كىردى.

سونىمەن تاۋەكەلگە بۇرىپ بەتتى،
ەكەۋى سۇلۋدى ىزدەپ ءجۇرىپ كەتتى.
كورەم دەپ سۇلۋىمنىڭ نۇر ديدارىن،
قۋانىپ داندان ەرىڭ كۇلىپ كەتتى.
پاتشا ىزدەدى ۇلىن قاپالانىپ،
حاكىمگە ايتپاق بولدى ىزدەپ بارىپ.
بارسا وندا ءۋازىر دە جوق بوپ شىقتى،
سوققانداي بولدى جۇرەك كەۋدە جارىپ.

سۋرەتتى ىزدەدى ول قويماسىنان،
كومەسكى جەرگە قويعان دورباسىنان.
ساندىق تۇر، سۋرەتى جوق بولعاننان سوڭ،
قايعىسى ءتۇستى اۋىر قورعاسىننان.

ىزدەدى پاتشا دوسى ساۋداگەرىن،
ايتسە دە تاپتى ونىڭ تەك كومگەن جەرىن.
سونىمەن قالاي كەتكەن ءىز تابا الماي،
پاديشا قالا بەردى تىستەپ ەرنىن.

پاديشا قايران قالدى قاپىلىنان،
كورمەگەن قاشاندا وپا جاقىنىنان.
ءبىر مەدەۋ تاپقانداي-اق بولار ەدى،
تەك قانا حاكىمنىڭ كەڭ اقىلىنان.

دانداندار ون كۇن ءجۇردى وكەاندا،
كەلەدى ءجۇزىپ كەمە ءوتىپ الدا.
كورىندى ءبىر قۇرلىق تاياۋ ماڭنان،
توڭىرەككە كوزدى تاستاپ وتىرعاندا.

كەمەنى سول قۇرعاققا كەلدى ايداپ،
قۋاندى جەر كورگەنگە كوزى جايناپ.
تالاپقا جەتەتۇعىن كۇن بولار ما؟
كەلەدى ەكەۋى تەڭ سونى ويلاپ.

قۇرعاققا كەپ كەمەنى جايعاستىردى،
كيىمدەرىن ۇستىگە الماستىردى.
جاعادان جاڭا تاعام جەسىپ الىپ،
ەندىگى بارار جەرىن قاراستىردى.

تاياۋدا ءبىر باۋ-باقشا كورىنىپتى،
ەكەۋى سول باقشاعا كوزىن تىكتى.
داندان: - سوعان بار دا سۇرا، - دەدى، -
كورسەتىپ ادام بولسا بۇل سۋرەتتى.

قىلىشىن شاھيزادا الدى قولعا،
«ءبىر اللا بەرگىن وسى جولدا»، -
دەپ سيىنىپ باقشاعا جەتىپ باردى،
ءبىر ادام وتىر ەكەن سول ارادا.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، ەي، اعايىم،
وزىڭە مەدەت بەرسىن ءبىر قۇدايىم.
ءبىر ءىسىم بار كەلگەنىم ساپار شەگىپ،
رۇقسات پا، سول ءجونىن مەن سۇرايىن؟

- مەن جۇرگەن تازالىقشى قىزمەتكەر،
ۋاقىتىڭ مۇندا تۇرساڭ بەكەر كەتەر.
سۇراعىڭ، ءىسىڭ بولسا قوجايىننان،
بولسا دا قانداي شارۋا سولار بىلەر.

سۋرەتتى سوندا داندان الىپ شىقتى،
- جەتپەيدى ايتسام ءتىلىم عاشىقتىقتى.
تابىلىپ وسى سۇلۋ بۇل دۇنيەدەن،
بولار ما دەرتىمە ءبىر شيپالىقتى؟!

الگى شال سۋرەتتى الىپ كوزىن تىكتى،
ءسوز ايتتى داندان ەرگە ءبىر ءۇمىتتى.
- جاڭا سۋرەت ەكەن عوي عاشىعىڭىز،
شىراعىم، بەتىڭە ال كۇنشىعىستى.

ەشنارسە بۇيىم ەمەس زەردەلى ەرگە،
شىراعىم، كوپ توقتالما ءاربىر جەرگە.
ءبىر قىزعا عاشىقتىقتان دەرتتى بولعان،
ون جەتىدە الپىسقا شىقتىم، مىنە.

عاشىقتىق قارتايمايدى، مەن قارتايدىم،
بۇل ءسوزىم عيبرات بولسىن، عاشىق ەرىم.
عۇمىرىڭ توقتاي بەرسەڭ وتە بەرەر،
ماقساتقا جەتكىن، ەرىم، سول تىلەگىم.

حاكىمگە شاھيزادا كەلدى قايتىپ،
شايىحتىڭ ايتقان ءسوزىن تۇگەل ايتىپ.
قايىققا ءمىنىپ تاعى ءجۇرىپ كەتتى،
ساپارى كۇنشىعىستى بەتكە الىپ...

http://baiolke.com/?p=1945