قازاقستاننىڭ قازىرگى تاريحىندا العاش رەت پرەزيدەنت وكىلەتتىكتەرى لەگيتيمدى تۇردە بەرىلدى. كوپشىلىك جۇرت ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن وقيعا بولدى. سوندىقتان نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمدەرىن سالىستىرا وتىرىپ، كوپشىلىك يناۋگۋراتسيالاردىڭ ۇساق ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەردى، بىراق ەڭ باستىسىن بايقاعان جوق. باستىسى - ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوز ەدى.

ۇلىقتاۋ راسىمىندە ايتىلاتىن ءسوزدى سايلاۋ الدىنداعى كامپانيانىڭ ءتۇيىنى دەۋگە بولادى. سودان كەيىن جۇرت ساياساتكەردەن بەرگەن ۋادەلەرىن ورىنداۋىن كۇتەدى. ساياساتكەر ول ارقىلى ازاماتتاردىڭ تاڭداۋى دۇرىس بولعانىنا كوزىن جەتكىزىپ، جاڭا ومىرگە جىگەرلەندىرەدى، ادامداردىڭ بولاشاقتا باسشىلىققا الاتىن يدەالدارىن جيناقتايدى.

تاريحقا قىسقاشا كوز جۇگىرتەيىك. سوۆەت وداعىندا تەك ءبىر عانا مارتە ۇلىقتاۋ راسىمىندە جۇرتشىلىققا ءسوز ارنالدى، ونىڭ مازمۇنى قازىر ەشكىمنىڭ ەسىندە دە جوق شىعار. ودان گورى سسسر-ءدىڭ ءبىرىنشى ءارى سوڭعى پرەزيدەنتى م.س. گورباچەۆتىڭ لاۋازىمنان كەتكەنى جۇرتتىڭ ەسىندە قالدى. ءارى سول وقيعانى جۇرتشىلىق كرەملدىڭ باسىنان سوۆەتتەر تۋىنىڭ قۇلاۋى، وداقتىڭ ىدىراۋى رەتىندە ءجيى ەسكە الادى. ونىڭ ۇستىنە، م.س. گورباچەۆتىڭ ءوزى ايتقانداي، «وركەنيەتتى ەلدەردەگى سياقتى، سسسر پرەزيدەنتىن شىعارىپ سالۋعا ارنالعان بىردە-ءبىر ءىس-شارا وتكىزىلگەن جوق».

دەموكراتيا قانات جايعان ەلدەردە جاڭا پرەزيدەنتتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوزى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ساياساتكەردىڭ العى ءسوزى سانالادى. شىن مانىندە، ول - جاڭا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي دەكلاراتسياسى ءارى الداعى جىلداردا ىسكە اسىرىلاتىن باعدارلامانىڭ قىسقاشا بايانى. سوندىقتان دا، مىسالى، اقش-تا جاڭا پرەزيدەنتتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوزىن باق جارىسا جازىپ جاتادى. پرەزيدەنت بيلل كلينتون 1997 جىلى ەرەكشە سايت اشىپ، ءوزىنىڭ ەكىنشى ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوزىن ونلاين-ترانسلياتسيالاۋعا تاپسىرما بەرگەن العاشقى اقش پرەزيدەنتى بولدى.

ارينە، ءتىپتى ەڭ ماڭىزدى ىستەردە دە ويدا جوق توسىن جايتتار بولىپ جاتادى. ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوز سويلەۋ ەرەكشەلىگىمەن تاريحتا قالعان كەزدەر دە بولعان. مىسالى، دجوردج ۆاشينگتون ۇلىقتاۋ راسىمىندە نەبارى 135 ءسوز ايتقان. ەڭ ۇزاق سويلەگەن اقش پرەزيدەنتى ۋيليام حارريسون بولدى. ول 1841 جىلى ەكى ساعاتتاي سارناپ، 8 445 ءسوز ايتقان. حارريسون عيماراتتىڭ ىشىندە ەمەس، دالادا تۇرىپ، قاتتى ايازدا، وڭمەنىنەن ىزعارلى جەل وتۋىنە قاراماستان قالىڭ كيىمسىز، جالاڭباس، قولعاپسىز تۇرىپ سويلەگەن. سونىڭ سالدارىنان وكپەسىنەن سۋىق ءوتىپ، ءبىر ايدان كەيىن قايتىس بولدى.

حح عاسىردا جۇرتتىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن ءسوز رەتىندە دجون كەننەديدىڭ ءسوزىن ايتۋعا بولادى.

«مەنىڭ قادىرلى امەريكالىقتارىم! ەلىم ماعان نە بەردى دەپ سۇراماڭىزدار، مەن ەلىمە نە بەردىم دەپ وزدەرىڭىزدەن سۇراڭىزدار. قۇرمەتتى الەم ازاماتتارى! امەريكا ءبىز ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك دەپ سۇراماڭىزدار، ادام بوستاندىعى ءۇشىن بىرىگىپ ءبىز نە ىستەي الامىز دەپ سۇراڭىزدار».

مارگارەت تەتچەر چەحوسلوۆاكيا پرەزيدەنتى ۆاتسلاۆ گاۆەلدىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى سوزىنەن ەرەكشە اسەرلەنىپتى. گاۆەل سوندا «ماحاببات، دوستىق، بىرەۋدىڭ قايعىسىن ءبولىسۋ، قايىرىم، كەشىرىم ءمانىن جوعالتقان، ازىپ-توزعان الەمدەگى ءومىر» تۋرالى ايتقان بولاتىن (م. تەتچەر. ۆەليكايا يستوريا «جەلەزنوي» لەدي. م;. است، 2016, س. 571).

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى سوزىنەن بىرنەشە تەزيستى ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ول نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياساتىن جاڭاشا جاعدايدا جالعاستىراتىنىنا نازار اۋدارتتى. مەملەكەتتىڭ ەلباسى قالاعان ىرگەتاسى ساقتالىپ، بەكي تۇسەتىنىن ايتتى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تاياۋ جىلدارى قازاقستان شەشۋى ءتيىس نەگىزگى ون مىندەتتى اتاپ كورسەتتى. اتالعان مىندەتتەر ەل ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن – ساياسي قۇرىلىس، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك سالا، سىرتقى ساياساتتى تۇگەل قامتيدى.

دەگەنمەن، اتالعان مىندەتتەردى ورىنداۋدىڭ ءوزى – دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ، نارىقتىق ەكونوميكانى دامىتۋ، الەۋمەتتىك مەملەكەت قۇرۋ سەكىلدى قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ باستى قاعيدالارىن ىسكە اسىرۋ ەكەندىگىنە جۇرتتىڭ ءبارى دە ءمان بەرگەن جوق.

پرەزيدەنت ق. توقاەۆ «مەنىڭ ساياسي تۇعىرنامام – ازاماتتاردىڭ باستى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ» دەدى. ازىرشە مۇنىڭ ءبارى ەلدەگى رەفورمالاردىڭ جالپى كورىنىسى. بىراق باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى، ويتكەنى بيلىكتىڭ اۋىسۋى مەملەكەتتىك ەليتا ءۇشىن دە، قالىڭ بۇقارا ءۇشىن دە كۇتىلمەگەن وقيعا بولدى. بىراق ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوز ق.ك. توقاەۆ ساياسي ساباقتاستىقتى امال جوقتان ۇستانۋ قاجەت دەپ ەمەس، ەڭ باستىسى – ساياسي تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق كەلىسىمدى، ەلباسى تۇسىندا ىرگەسى قالانعان وزگە دە جەتىستىكتەردى ساقتاۋدىڭ شارتى دەپ تۇسىنەتىنىن كورسەتتى.

وسىناۋ بەرىك نەگىزدە جاڭا جوسپارلار قۇرىپ، زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا بولادى. سوندىقتان جۋىق ارادا پرەزيدەنتتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىندەگى ءسوزىنىڭ باستى تەزيستەرىنىڭ ءمانى اشىلادى. ول قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تىعىز بايلانىسى ارقىلى ىسكە اسىرىلۋى ءتيىس. ق. توقاەۆتىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋى جەتىستىككە جەتۋدىڭ كەپىلى. ق. توقاەۆ ايتپاقشى، «ساياسي قۇرىلىم وزگەرىستەرگە ساي بولۋى ءتيىس. ويتپەگەن جاعدايدا بۇل ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋعا كەدەرگى بولماق».

پرەزيدەنت «وتكىر الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى شەشۋمەن، كوبىرەك مۇقتاجدىق سەزىنىپ وتىرعاندارعا كومەكتەسۋمەن ناقتى اينالىسۋ» ارقىلى رەفورمالاردىڭ ايتۋلى ناتيجەلەرىنە قول جەتكىزۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. الەۋمەتتىك ساياساتتا جىلدام ءارى كوزگە كورىنەرلىكتەي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ، سونىڭ ىشىندە حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ قاجەت. پرەزيدەنت جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ، لايىقتى جالاقىمەن قامتاماسىز ەتۋ، بىرىڭعاي باسپانا ساياساتىن ازىرلەۋ ادىلەتتى الەۋمەتتىك ساياسات جۇرگىزۋ تالابىن قويىپ وتىر.

الەۋمەتتىك سالادا ناقتى مىندەتتەر تۇر. ولار: ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋ، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، تۇرعىنداردى ساپالى مەديتسينالىق قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتۋ، قولجەتىمدى باسپانا، ت.ب.

ق. توقاەۆ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ەڭ وزەكتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدى ۇسىنىپ، وعان 2 ترلن تەڭگە جۇمساۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن جەتكىزدى. جاستار ءۇشىن اسا وزەكتى باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن تابىسى از جانە كوپبالالى وتباسىلارعا ارناپ جالعا بەرىلەتىن 40 مىڭ پاتەر سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل جانە باسقا دا باعدارلامالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىن جۇرتشىلىق ءجىتى باقىلاپ وتىرادى.

دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا بولىنەتىن قاراجات ءجىو 5%-ىنا دەيىن ارتادى. بۇل العاشقى مەديتسينالىق-سانيتارلىق كومەك كورسەتۋ جەلىسىن قولجەتىمدى ەتەدى. بارلىق وڭىردەگى بارشا بالانى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋمەن قامتۋ جوسپارلانىپ وتىر. ورتا مەكتەپ 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋگە تولىعىمەن كوشەدى، ال ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ ەنگىزىلۋى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە كوبىرەك ءمان بەرۋ ارقىلى جالعاسىن تابادى، قوعامدىق پاندەر قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە وقىتىلىپ بىرتىندەپ اعىلشىن ءتىلى ەنگىزىلەدى. بۇدان تىس، بالالار ارتىق جۇكتەن ارىلىپ، وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەمەلەرى ەنگىزىلەدى. 2022 جىلعا دەيىن اپاتتىق جاعدايداعى جانە ءۇش اۋىسىممەن وقيتىن مەكتەپتەردىڭ ماسەلەسى شەشىلەدى.

ناتيجە بولۋى ءۇشىن ۋاقىت قاجەت ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت ق. توقاەۆ تۇرعىنداردىڭ ءالجۋاز توبىنىڭ نەسيەسىن جابۋ تۋرالى ەشكىم كۇتپەگەن شەشىم قابىلدادى. ارينە، كلاسسيكالىق نارىقتىق ەكونوميكا تۇرعىسىنان العاندا، پرەزيدەنتتىڭ وسى شەشىمى داۋلى سياقتى كورىنەدى. بىراق ترانزيت جانە قازىرگى جاعدايدى ەسكەرسەك، بۇل الەۋمەتتىك شيەلەنىستى ءجىبىتتى، سونىمەن قاتار جاڭا پرەزيدەنت باستاعان وزىنە ءتان مەيىرىمدىلىك كەزەڭىنىڭ ەسىگىن اشتى. الەۋمەتتىك ارىپتەستىك پەن ءوزارا ىقپالداستىق الۋان ءتۇرلى ءىس-قيمىل ارقىلى كورىنىس تابۋى مۇمكىن. ق. توقاەۆ بۇل رەتتە ماڭىزدى ءارى وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي قادام جاسادى. ول مۇنىمەن قازاقستان قوعامى قاراپايىم ازاماتتان پرەزيدەنتكە دەيىن الەۋمەتتىك ازاماتتىق نيەتتەستىكتىڭ قۇرامداس بولىگى بولۋى ءتيىس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.

باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى – ۇلتتىق بيزنەستى دامىتۋ، ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ. ەكونوميكالىق ستراتەگيانى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىگىنشە جىلدام جاڭا باعىت ۇسىنۋ ءۇشىن ەكونوميكانىڭ قازىرگى احۋالىنا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تالداۋ ءجۇرىپ جاتىر.

ەكونوميكا جەكەمەنشىككە قول سۇقپاۋ قاعيداتىنا نەگىزدەلە دامۋى ءتيىس. سوندىقتان قازاقستانداعى كاسىپكەرلىككە بەرىلەتىن بۇلجىماس كەپىلدىكتەر جۇيەسى قۇرىلمايىنشا، كاسىپكەرلەر جالپىمەملەكەتتىك: وڭىرلىك جانە جەرگىلىكتى جوبالارعا قاراجات قۇيعىسى كەلمەيدى. كاسىپكەر تاۋەكەلدەردى باقىلاي الاتىنىنا، مەملەكەت ونىڭ سالعان قاراجاتىنا كەپىل بولاتىنىنا كوز جەتكىزۋى ءتيىس. ونسىز ەلدەن «كاپيتالدىڭ جىلىستاۋىن» توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس.

وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن قاعازباستىلىق دەڭگەيىن تومەندەتىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى اياۋسىز تاباندى كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەت. ديلەمما تۇسىنىكتى – نە كاسىپكەرلىكتى دامىتامىز، نە بولماسا ءبارىن جالمايتىن جەمقورلىققا جول بەرەمىز. بۇلاردىڭ ءبىرى بولعان جەردە ەكىنشىسى كۇن كورە المايدى.

ق. توقاەۆ ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سەگمەنتتەرىن دامىتۋ ءۇشىن باسقا ەلدەردىڭ باسەكەلىك ورتانى قالىپتاستىرۋ تاجىريبەسىن بارىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن تۇسىنەدى. مىسالى، اقش تاريحىنان سايلاۋ قۇقىعىن كەڭىنەن پايدالانۋ، ورتالىق بيلىك تەتىگىندەگى تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك جۇيەسى، قالىڭ بۇقارانىڭ ساياسي پىكىرلەرىن اشىق ايتۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى – زاڭ شىعارۋ ورگاندارى كاپيتال مەن جۇمىس كۇشىن تارتۋعا قولايلى قۇقىقتىق-نورماتيۆتىك ورتانى جاساۋدان باسقا امالى بولمايتىنىن كوردىك.

باتىس اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، ەلدە ءىرى ءارى ءبىر-بىرىنە باسەكەلەس بولاتىن بانك جۇيەلەرىنىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن-ءبىر العىشارت – مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ بيلىگى مەن ۋاكىلەتتەرىن ينستيتۋتتىق تۇرعىدا شەكتەۋ جانە وسى شەكتەۋلەردىڭ ءبىر بولىگىن ءىس جۇزىندە كۇشكە يە سايلاۋ قۇقىعى ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ. («ەستەستۆەننىە ەكسپەريمەنتى يستوري». م.، است، 2018, س.150).

تاعى ءبىر پروبلەما – مەملەكەتتىڭ اۋقىمدى قارىزى. ۇكىمەتتىڭ شىعىندارى جيناعان سالىعىنان اسىپ تۇسەدى. 2014-2018 جىلدار ارالىعىندا ۇكىمەتتىڭ قارىزى ەكى ەسەگە: 5,6-دان 11,7 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. بۇل ءجىو 20%-ىن قۇرايدى. مەملەكەتتىك قارىز ودان دا كوبىرەك 5,8-دەن 16 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. سوعان سايكەس، مەملەكەتتىك قارىزعا قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارى دا ءوسىپ، 2018 جىلى 586 ملرد تەڭگەگە جەتتى. ال ولاردىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت شىعىندارىنداعى ۇلەسى 2014 جىلى 3,6% بولسا، 2018 جىلى 6,3%-عا جەتتى. نەگىزسىز اقشا شىعىنداۋ - شيكىزات باعاسى شارىقتاپ تۇرعان «مۇناي داۋىرىنەن» قالعان «ادەت». قارىز مولشەرىنىڭ ءوسۋىن توقتاتۋ ءۇشىن ۇكىمەت شىعىنداردى ازايتۋمەن قاتار، تابىستارىن دا كوبەيتۋى ءتيىس. ال وعان تەك بيزنەستى جان-جاقتى قولداۋ ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولادى.

ۇكىمەت ارتىق فۋنكتسيالاردان، ەڭ الدىمەن، باقىلاۋ فۋنكتسيالارىنان ارىلۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك اپپاراتتى قىسقارتۋ عانا ەمەس، ەلدى جان-جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ قىزمەتىن دە وزگەرتۋ قاجەت. جاسىراتىنى جوق، قازاقستاننىڭ وڭىرلەرىنىڭ دامۋى بىركەلكى ەمەس. ارينە، پروبلەمانىڭ وبەكتيۆتى نەگىزدەرى بار. قازاقستان جەر كولەمى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندا تۇر. سونىمەن قاتار، ايماقتار ءارتۇرلى تابيعي-كليماتتىق بەلدەۋلەردە ورنالاسقان. ءتىپتى اۋماعى كەيبىر كىشكەنتاي مەملەكەتتەردىڭ كولەمىنەن اساتىن وبلىستاردىڭ وزىندە ءشول، دالا مەن تاۋلار كەزدەسەدى. ولار وزدەرىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق، ەكونوميكالىق جانە تابيعي الەۋەتى جاعىنان تەڭ ەمەس. سوندىقتان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ سوزىندە «قازاقستاندىقتاردى الاڭداتىپ وتىرعان ناقتى مىندەتتەردى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە شەشۋ كەرەك. ءبىز ايماقتارداعى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن نىعايتامىز، تۇرعىندار ايماقتاعى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋگە بەلسەندى ارالاساتىن بولادى» دەپ ايتىلعان.

ق.توقاەۆ الەمدەگى جاعدايدى جاقسى بىلەتىن ساياساتكەر جانە ديپلومات رەتىندە ادامزات تەحنولوگيالار، ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك ءتارتىپ وزگەرەتىن كەزەڭگە، ياعني جاڭا داۋىرگە اياق باسقانىن جاقسى تۇسىنەدى. ادامداردىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ دۇنيەتانىمى وزگەرۋدە. ەسكى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ ورنىنا جاڭالارى كەلەدى. بۇعان ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ساۋدا سوعىستارى، جاڭا وڭىرلىك قاقتىعىستار، كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ بۇرىنعى قاۋىپسىزدىك مەحانيزمدەرىن قابىلداماۋ سالدارىنان تۋىندايتىن تۇراقسىزدىقتى جاتقىزامىز.. ونىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر ەلدەر مەن وڭىرلەر ىلگەرىلەۋدىڭ جاڭا تولقىنىنا ىلەسە الماي، وقشاۋلانۋ مەن اگرەسسيا ستراتەگياسىن تاڭداۋدا. الدىڭعى قاتارلى ەلدەر الدەقايدا العا وزعانىمەن، كوپشىلىگى شەتتە قالىپ قويعان. بۇل الەم مەملەكەتتەرىن كۇرت پولياريزاتسيالاپ، جاڭا قاقتىعىستاردىڭ باستالۋىنا نەگىز بولادى.

دامۋ ءۇشىن كەشەندى شەشىمدەر قابىلداۋ قاجەت. تابىسقا ەكونوميكا نەمەسە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى كۇردەلى وزگەرىستەر تۋرالى: «ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي پروگرەسس - ءبىزدىڭ زاماناۋي سىن-قاتەرلەرگە جالعىز دۇرىس جاۋابىمىز» دەگەن سوزدەرىنە ءبارى بىردەي نازار اۋدارعان جوق. مۇنداي ءتاسىل اشىقتىققا، ەڭ جوعارى جەتىستىكتەرگە، وزىق تەحنولوگيالارعا ۇمتىلۋعا نەگىزدەلۋى كەرەك. ەلدىڭ ساياسي ءومىرىن دەموكراتيالاندىرماي، ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت كەلدى.

ق.توقاەۆ ساياسي قۇرىلىمنىڭ ۇلكەن ەكونوميكالىق وزگەرىستەرگە سايكەس كەلۋى كەرەكتىگىن، ايتپەسە، رەفورمالاردىڭ توقتاپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنەدى. ءدال وسى فورمۋلادان جاڭا پرەزيدەنت قوعامنىڭ نەگىزگى سۇرانىستارى - الدىڭعى جىلدارى ەلدى ىلگەرى سۇيرەلەگەن «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» فورمۋلاسىنان قوعامنىڭ بارلىق سالالارىن تولىققاندى رەفورمالاۋعا كوشۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەتىنىن اڭعارۋعا بولادى. مىقتى بيلىك اۋىسپالى كەزەڭدە ءبىرشاما ءرول اتقاردى دەپ ايتۋعا بولادى. ەندى قوعام تاراپىنان باقىلاۋدى كەڭەيتۋ مەن بيلىك وكىلەتتىكتى قايتا ءبولۋ ارقىلى بيلىك تيىمدىلىگىن ارتتىراتىن كەز كەلدى.

«ساياسي قۇرىلىم وزگەرىستەرگە جاۋاپ بەرۋى كەرەك، ايتپەسە بۇل ەكونوميكالىق رەفورمالارعا كەدەرگى بولادى. ساياسات پەن مەملەكەتتىك قىزمەتكە ەڭ ءبىلىمدى ادامدار عانا كەلۋى قاجەت، مەريتوكراتيا قاعيداتى جۇمىس ىستەۋى كەرەك. مەن اشىق جانە ايقىن جۇمىس جاسايمىن. ءبىزدىڭ وتانىمىز، تاعدىرىمىز – ءبىر»، - دەدى ق.توقاەۆ.

بارلىعى دەرلىك قوعامدىق وزگەرىستەرگە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن ايتادى. بىراق بۇل وزگەرىستەر وزدىگىنەن ورىن المايدى. بىزگە ەلدى دۇرىس باعىتتا قوزعايتىن ادامدار كەرەك. بۇل مىندەتتىڭ ماڭىزدىلىعى سونشالىق، ق.توقاەۆ بۇل ماسەلەنى دامىعان ەلدەردىڭ ۇلگىسىمەن قۇقىقتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە باسقا دا جاعدايلارلاردىڭ جاسالۋىن كۇتپەي، ونى الداعى كۇندەرى شەشۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى.

مەملەكەت باسشىسى «مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە مەريتوكراتيا نەگىزىندە لايىقتى، ءبىلىمدى ادامدار عانا كەلۋى كەرەك. ۇمىتكەرلەردى تاڭداۋدىڭ باسقا قاعيداسى بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ اتاپ ءوتتى. الدىمەن پرەزيدەنت پرەزيدەنتتىك كادرلاردىڭ ءتىزىمىن قۇرۋدى ۇسىندى. وعان ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىنان ەڭ جاقسى 300 وكىل كىرەدى.

ق.توقاەۆ قازاقستاننىڭ وزگەرۋىندەگى جاستاردىڭ رولىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. بىراق رەفورما اتا-بابالاردىڭ مول مۇراسىنا نەگىزدەلۋى كەرەك. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ سويلەگەن سوزىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ قۇندىلىقتارى ءبىزدىڭ باستى رۋحاني باعىتتاۋشىمىز بولىپ قالا بەرەتىندىگى باسا ايتىلعان. تاريحتى قۇرمەتتەۋ، وتانعا دەگەن ادالدىق، عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق - مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ قۇندى قاسيەتتەرى. بۇل قاسيەتتەر حالىقتىڭ بىرلىگى مەن جاسامپازدىق كۇشىن نىعايتادى، ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرادى.

ەكونوميكالىق رەفورمالار ساياسي ترانسفورماتسياعا الىپ كەلەرى ءسوزسىز. ەگەر ورىندالماسا، وندا ەكونوميكادا توقىراۋ باستالادى. بۇل جونىندە مارگارەت تەتچەر: «ءبىر كۇنى قىتايداعى ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ارتىپ كەلە جاتقان قوزعاۋشى كۇشى ساياسي وزگەرىستەرگە الىپ كەلەدى. قحر-دا ادام قۇقىقتارىن قاتاڭ تۇردە ساقتاۋ ارقىلى ساۋدا جانە اقپارات ارنالارىن اشىق ۇستاۋ - بۇل ۇلى اسكەري دەرجاۆانى ۇلى ەكونوميكالىق ەلگە اينالۋى قارساڭىندا حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ سەنىمدى مۇشەسىنە اينالدىرۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى»، - دەپ ايتتى.

دامۋدىڭ باسقا قۇرامداس بولىگى - بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ديالوگ قاعيداسى. قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ۇلىقتاۋ سوزىندە پىكىرلەردىڭ ءپليۋراليزمىن مويىنداۋعا نەگىزدەلگەن دايەكتى جانە مازمۇندى ديالوگتىڭ قاجەتتىلىگى ايتىلدى. ول بىرلىكتىڭ مۇلدە قايشىلىقتار مەن ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ بولماۋىن بىلدىرمەيتىنىن تۇسىنەدى. ول ءۇشىن بۇل ماسەلەدەگى نەگىزگى باعدار - «ءارتۇرلى پىكىرلەر، بىراق ءبىرتۇتاس ۇلت» فورمۋلاسى.

ەلدى باسقارۋدىڭ دەموكراتيالىق ستيلىنە كوشۋ - كوپساتىلى پروتسەسس. قاتەلىكتەر جيناقتالعان جاعدايدا ساياسي ترانسفورماتسيانىڭ سالدارى قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. يدجاك اديزەستىڭ :«بيۋروكراتتار ءبارىن وزدەرى ىستەۋگە داعدىلانعان. ولاردىڭ ادەتتى جۇمىس ءتاسىلىن وزگەرتىپ، ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، مۇمكىن بولسا، كوپ كۇش سالۋ كەرەك» دەپ ايتقانى بار.

بۇكىل قوعام وكىلدەرى، ونىڭ ىشىندە جاستار دا كىرەتىن قوعامدىق سەنىم ۇلتتىق كەڭەسى ديالوگ قۇرالى بولۋى كەرەك. ارينە، بۇل ورگاننىڭ قۇرىلۋى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ سايلانعان ورگاندارىنىڭ، ياعني ءماسليحاتتار مەن پارلامەنتتىڭ قىزمەتىن الماستىرماۋى كەرەك. بىراق ۋاقىت كۇتپەيدى. ديالوگ الاڭدارى ساياسي رەفورمانى قازىردەن باستاپ قولداۋى كەرەك. ۇلتتىق كەڭەس قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى ونىڭ قۇرامىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە پرەزيدەنتتىڭ شەنەۋنىكتەر مەن مەملەكەتتىك ورگانداردى ازاماتتىق قوعامنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىمەن ىنتىماقتاستىقتا بولۋعا باعىتتاۋىمەن انىقتالادى.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ الدىنا قويىلعان مىندەتتەر – وتە قيىن جانە ماڭىزدى. ال ولاردى پرەزيدەنت پەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ عانا كۇشىمەن شەشۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ول قوعامنىڭ نەگىزگى پروبلەمالارىن تالقىلاپ، سايلاۋالدى تۇعىرنامانى ىسكە اسىرۋدىڭ مازمۇندى جوسپارىن قۇرۋدا بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدى ۇسىنادى. ق.توقاەۆتىڭ ءوزى اتاپ وتكەندەي، بۇل قۇجاتتا حالىقتىڭ ەڭ جاقسى يدەيالارى مەن ۇسىنىستارى كورىنىس تاباتۆن بولادى.

كوپتەگەن شەكتەۋلەردەن تۇراتىن قوعامنان بوستاندىق پەن دەموكراتياعا ءوتۋ ارقاشان قيىن بولاتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون. مۇنداي اۋىسۋ جاڭا ساياسي مادەنيەتتىڭ، مىنەز-قۇلىق پەن داعدىلاردىڭ قالىپتاسۋىن، ادامداردىڭ ساناسىنا نىق ەنگەن بۇرىنعى تىيىم سالىنعان ادەتتەردەن باس تارتۋدى بىلدىرەدى. ەركىن بولعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن قوعام بارلىق ازاماتتار دەموكراتيانىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىن تۇسىنە الاتىن دەڭگەيگە جەتۋى كەرەك. بۇل ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، قوعامدىق ۇيىمدار، پارتيالار جانە ت.ب. بىرلەسىپ، كۇش سالۋى كەرەك. ترانزيتتىك ەلدەردە دەموكراتياعا دەگەن جەڭىلدەتىلگەن كوزقاراس تەندەنتسياسى بار. وندا ادامدار ينستيتۋتتاردىڭ، قۇقىقتار مەن مىندەتتەردىڭ جانە يدەيالاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنەن گورى جەكە بوستاندىقتىڭ كەپىلدىكتەرىن بايقايدى. ماڭىزدى جاعدايدى ءتۇسىنۋ قاجەت - دەموكراتيا مۇمكىندىكتەر بەرىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ازاماتتارعا مىندەتتەر جۇكتەيدى.

الدا ماڭىزدى مىندەت تۇر – ازاماتتار اراسىندا جاڭا ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ كەرەك. قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋ ناتيجەلى بولۋى ءۇشىن ادامدار الەۋمەتتىك پروبلەمالار تۋرالى جەرگىلىكتى، ايماقتىق جانە ۇلتتىق دەڭگەيدە حاباردار بولىپ، جەكە جانە قوعامدىق مۇددەلەردى بىرىكتىرە الۋى كەرەك. وزگە پىكىرگە دەگەن توزىمدىلىككە ۇيرەنىپ، ىنتىماقتاستىقتا بولىپ، ىمىراعا كەلە ءبىلۋ كەرەك. ولار زاڭدى، زاڭدى بيلىكتى، جەكە مەنشىك جانە جەكە قۇقىقتاردى قۇرمەتتەۋى كەرەك.

مەملەكەتتىك ساياساتقا قاتىستى جاڭا تاسىلدەر قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەكونوميكاداعى، ساياساتتاعى جانە حالىقارالىق قاتىناستارداعى جاڭا تەندەنتسيالاردى ەسكەرە وتىرىپ، قوعامدى ينتەگراتسيالاۋ ساياساتىن جالعاستىراتىندىعىن كورسەتەدى. الدا ۇلكەن جۇمىس كۇتىپ تۇر، الايدا ۇلىقتاۋ سوزىندە ۇلكەن ءۇمىت بار، سەبەبى وندا قويىلعان ماقساتتار كوپتەگەن ازاماتتاردىڭ پىكىرىنە ساي كەلىپ، قازاقستان حالقىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنەدى.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ ۇلىقتاۋ سوزىندەگى نەگىزگى ەرەجەلەرمەن قاتار، ونىڭ مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمىن اتقارۋىنىڭ العاشقى ايلارىنىڭ ناتيجەلەرى ۇزاق ۋاقىت تالقىلانىپ، باعالانادى دەپ بولجاۋعا بولادى. قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ءارتۇرلى ادىستەرىنىڭ بايلانىسىن انىقتايتىن ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. تاريح ساباقتارى قازىرگى زامان مەن دامۋدىڭ الەۋەتىن ۇعىنۋ ءۇشىن جايدان-جاي كەرەك بولعان جوق.

ترانزيت نەمەسە رەفورمالار كەزەڭىندەگى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قىزمەتىنە، اسىرەسە وسى وقيعالار كەزىندە جاريالانىپ، بەرىلگەن باعالار وتە قاراما-قايشى بولۋى مۇمكىن.

مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ تابىلاتىن حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنىڭ ورتاسى مەن ەكىنشى جارتىسى پرەزيدەنت ف. رۋزۆەلتتىڭ «جاڭا باعىتى» دەپ اتالدى. وعان دەگەن كوزقاراس ايتارلىقتاي كەرەمەت بولعان جوق. كەيبىر زامانداستار ف.د. رۋزۆەلت اقش-تاعى ءفاشيزمدى قولدايدى دەگەن پىكىردە بولسا، باسقالارى، كەرىسىنشە، ونىڭ رەفورمالارىن سوتسياليستىك دەپ سانادى. كەيدە «جاڭا باعىت» قوس پىكىردىڭ جيىنتىعى رەتىندە كورسەتىلگەن. 1960 جىلداردىڭ باسىندا امەريكالىق تاريحناما «جاڭا باعىتتىڭ» وڭ سيپاتى تۋرالى كونسەنسۋسقا قول جەتكىزدى. دەگەنمەن، قارسى پىكىرلەر ءالى دە بولسا تابىلىپ جاتادى.

وتسەنيۆات «نوۆىي كۋرس» پرەزيدەنتا كاسىم-جومارتا توكاەۆا موجنو س سامىح رازليچنىح پوزيتسي - وت ناتسيوناليستيچەسكيح، كوممۋنيستيچەسكيح دو ليبەرالنىح. ۆسە سپەكترى پوليتيچەسكوگو منوگوتسۆەتيا سۋششەستۆۋيۋت ۆ كازاحستانە. نو نۋجنو پومنيت و توم، چتو ك. توكاەۆ پرەدلاگاەت وبششەناتسيونالنىي كونسەنسۋس ۆ وپرەدەلەني ي دوستيجەني وبششەناتسيونالنىح تسەلەي. پاتريوتيزم ي سوۆمەستنوە وپرەدەلەنيە بۋدۋششەگو دولجنى وبەدينيت ۆسە سلوي وبششەستۆا. بولەە توگو، ۋجە سوزدايۋتسيا پوليتيچەسكيە ي گوسۋدارستۆەننىە ينستيتۋتى دليا تاكوگو ەدينستۆا وبششەستۆا ۆو يميا بۋدۋششەگو. ي ەتو ساموە ۆاجنوە.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «جاڭا باعىتىنا» ءار ءتۇرلى پوزيتسيادان - ۇلتشىل، كوممۋنيستىكتەن باستاپ ليبەرالعا دەيىن باعا بەرۋگە بولادى. قازاقستاندا ساياسي كوپتۇرلىلىكتىڭ بارلىق سپەكترلەرى بار. بىراق ق.توقاەۆ جالپىۇلتتىق ماقساتتاردى انىقتاۋدا جانە وعان قول جەتكىزۋدە جالپىۇلتتىق كونسەنسۋس ۇسىناتىندىعىن ۇمىتپاۋ كەرەك. پاتريوتيزم مەن بولاشاقتى بىرلەسە ايقىنداۋ قوعامنىڭ بارلىق سالالارىن بىرىكتىرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، بولاشاق ءۇشىن قوعامنىڭ وسىنداي بىرلىگىن ساقتايتىن ساياسي جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار قۇرىلۋدا. بۇل – ەڭ باستىسى. اۆتور: بەرىك ابدىعاليۇلى

بەرىك ابدىعاليۇلى

Abai.kz