جۇكەل حامايۇلى. جۇمباق جۇلدىز (باسى)
اقىن جۇماتاي جاقىپباەۆ تۋرالى وي-تولعام
I.
«الاقانىمنىڭ بەدەرى وشپەس ءسىرا!»
نيامبۋگين نيامدورج
اسقاق شابىت، تۋا بىتكەن تابيعي تالانتىمەن 1960-70 جىلدارى شىعىس ولەڭ ءسوزىنىڭ جۇلدىزى بولعان ولجاس، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەندەردىڭ ءىزىن قۋا، ادەبيەتكە كەلگەنىمەن سولاردىڭ سالعان ۇلگىلى ويۋ-ورنەگىن قايتالاماي، وزىندىك ۇنىمەن، بەينە-بەدەرىمەن ايقىندالعان، تانىلعان ساناۋلى اقىنداردىڭ توبىنا جۇماتاي جاقىپباەۆ زاڭدى تۇردە قوسىلماق. جالاڭ ماقتاۋ، ۇردا-جىق ۇراننان بويىن اۋلاققا سالىپ، سازدى اسەر، سەزىم تولعاۋىن تەرەڭ شەبەرلىكپەن يگەرگەن اقىننىڭ وزىندىك قايتالانباس قولتاڭباسىن قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولادى. كوزى تىرىسىندە نەبارى ءۇش جيناعى عانا (توم-توم جيناق شىعارعان «اقىن» اتاۋلىلار قانشاما؟!) جارىق كورىپتى. دەمەك، وسىناۋ ناعىز اقىندى وقىرمانعا دۇرىس جەتكىزۋدىڭ ورنىنا، كەزىندە «ەرەجەلى وقۋلىققا» بەرىلگەن بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ءوزى مويىنداماي وتكەنى وكىنىشتى. ارينە، قازىردىڭ وزىندە قانشاما مىقتى اقىندار كوپكە تانىلماي ءتىرى ءجۇر؟!...
ءىى.
«... التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان كورىپكەل ولەڭ قايدا؟ كىم توناپ العان؟ نەگە جازبايمىز؟»
ورالحان بوكەەۆ.
اقىن جۇماتاي جاقىپباەۆ تۋرالى وي-تولعام
I.
«الاقانىمنىڭ بەدەرى وشپەس ءسىرا!»
نيامبۋگين نيامدورج
اسقاق شابىت، تۋا بىتكەن تابيعي تالانتىمەن 1960-70 جىلدارى شىعىس ولەڭ ءسوزىنىڭ جۇلدىزى بولعان ولجاس، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەندەردىڭ ءىزىن قۋا، ادەبيەتكە كەلگەنىمەن سولاردىڭ سالعان ۇلگىلى ويۋ-ورنەگىن قايتالاماي، وزىندىك ۇنىمەن، بەينە-بەدەرىمەن ايقىندالعان، تانىلعان ساناۋلى اقىنداردىڭ توبىنا جۇماتاي جاقىپباەۆ زاڭدى تۇردە قوسىلماق. جالاڭ ماقتاۋ، ۇردا-جىق ۇراننان بويىن اۋلاققا سالىپ، سازدى اسەر، سەزىم تولعاۋىن تەرەڭ شەبەرلىكپەن يگەرگەن اقىننىڭ وزىندىك قايتالانباس قولتاڭباسىن قازاق ادەبيەتىندەگى جاڭا قۇبىلىس دەپ ايتۋعا بولادى. كوزى تىرىسىندە نەبارى ءۇش جيناعى عانا (توم-توم جيناق شىعارعان «اقىن» اتاۋلىلار قانشاما؟!) جارىق كورىپتى. دەمەك، وسىناۋ ناعىز اقىندى وقىرمانعا دۇرىس جەتكىزۋدىڭ ورنىنا، كەزىندە «ەرەجەلى وقۋلىققا» بەرىلگەن بەلگىلى زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ ءوزى مويىنداماي وتكەنى وكىنىشتى. ارينە، قازىردىڭ وزىندە قانشاما مىقتى اقىندار كوپكە تانىلماي ءتىرى ءجۇر؟!...
ءىى.
«... التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان كورىپكەل ولەڭ قايدا؟ كىم توناپ العان؟ نەگە جازبايمىز؟»
ورالحان بوكەەۆ.
تۇلپار بولار جۇيرىكتىڭ قۇلىنىندا تانىلاتىنى ىسپەتتى، اقىن بولار دارىننىڭ دا بالا كەزدەن قالىپتاساتىندىعى - زاڭدىلىق. ءدال سولاي تانىلا بىلگەن ناعىز اقىندى ەسكەك سىننىڭ استىنا الىپ، ءاربىر اتتاعان ءىزىن تەرىس كوزبەن قاراپ، سەزىم ەركىندىگىن ەسەرسوقتىققا تەڭەگەنىمىز قانداي ناداندىق دەسەڭىزشى. بۇعان سول كەزدە قوعامدى جايلاپ العان، ءالى دە قونعان جۇرتىنىڭ شوعى وشە قويماعان ەرتەدەگى اسىرە سەكەمشىل، سولاقاي ساياساتتىڭ دا كەسىرى تيگەن بولار. كەيىننەن شىعىس دەسە اراب، پارسى جاعىنا كوز تىگىپ، الاڭ بولاتىن تەرىس تۇسىنىك پايدا بولدى. ال شىندىعىندا، سول شىعىستىڭ تورىندە ەجەلدەن وركەنيەتتى، دامىعان كوشپەلى حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى دامىعان ونەرىن قايدا قويامىز؟!. جاسىرارى جوق، كەشەنى قويىپ، بۇگىننىڭ وزىندە ءوزىمىزدى-ءوزىمىز شەتتەتىپ، شىعىستان گورى باتىستىڭ «اسىراندى بالاسى» سياقتى سەزىنەتىنىمىزدى قايتەرسىز! بۇل بۋىنسىز جەردەن پىشاق سالۋمەن تەڭ دۇنيە. سەبەبى: كوشپەلىلەردى باتىسقا قانشا تەلىگەنمەن ولار ۋىزىن ەمگەن شىعىسىن ۇمىتپايدى. تەك شىعىستىڭ ءتىلى مەن ونەرىنەن، وي تولعاۋى مەن سەزىمىنەن الشاقتاپ، بۋداندانۋى مۇمكىن. الايدا بۋداننىڭ وزگە مەن وزىنە تيگىزەر زيان-كەسىرى بىردەي ەكەنىن ۇمىتپاعان ابزال!!!
وتكەننىڭ ءبارىن «ەسكىلىك» دەپ، سەنىم قۇدىرەتتىلىگىن «ناشاقورلىققا» تەڭەپ، اقىلى اداسقان كەزدە ومىرگە كەلىپ، تىرلىك كەشىپ، قايعى جۇتقان دارىندىلاردى ويلاعاندا جانىڭ تۇرشىگەدى. كەش بولسا دا ، سونى تۇسىنگەنىمىز نەتكەن باقىت!..
III.
«ءار حالىق دانالىعىمەن تەڭەسەدى!»
وچيرباتىن داشبالبار.
«ەر ازاماتى - اتاق قۋعىش، تاق قۇمار، قىز-كەلىنشەگى - دۇنيە قۋعىش، باق قۇمار» كەلگەن كەرەناۋ قوعامدا دارىندىلاردى - «اقىلسىز»، دارىنسىزداردى «اقىلدى» دەپ سانادىق ء(الى دە سولاي ما، قالاي؟!). ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىن تەك قانا «ۇلى حالىقتىڭ» وي-ورىسىمەن باعالاپ كەلدىك. «ۇلى حالىق»، «كىشى حالىق» دەگەن ۇعىم ساناعا شەگە بولىپ قاعىلدى. كۇندەلىكتى ومىردەگى زاڭ سولاي بولا تۇرعانىمەن، جوعارىدا اتى اتالعان اقىندارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى دا ءوزىن-ءوزى «ءولتىرىپ»، جالعان دارىندىلار توبىنا ەنۋدى ار-نامىس سانادى. الىستى كوزدەگەن ناعىز ويشىلدار كوز الدىن ەمەس، ەرتەڭىن ويلاپ، يگىلىگىن كەلەر ۇرپاققا ارنايدى. مۇنى تەرەڭ تۇسىنگەن اقىن جۇماتاي جاقىپباەۆ تا ءوزىن تۋدىرعان كوشپەلى حالىقتىڭ شىعىستان ەكەنىن ءپىر تۇتىپ، باتىستىڭ ىلىمىمەن اشقان ساۋاتىن شىعىستىڭ ءىنجىل-مارجان ۇلگىسىمەن ساباقتاستىرا بىلگەن. سونى سەزىنگەن جۇرەگىن بابالاردىڭ نامىسىنىڭ ۇشقىنى ەكەندىگىن جادىنان ءبىر ساتكە دە شىعارماعان.
جامان ەل، جامان حالىق بولمايدى. جامان پيعىلدى جەكە ادام بولۋى مۇمكىن دەگەن تەرەڭ ۇعىمدى - اقىن جۇماتاي سەزىم شىڭىنا كوتەرىلۋدىڭ التىن ارقاۋى ەتتى.
IV.
«... تۇركى حالقىن جيىپ
ەل ەتكەنىڭدى ايتتىم...»
كۇلتەگىن (كىشى جازۋ)
«...ۇيىقتاعاندارىن وياتىپ، جاتقاندارىن
تۇرعىزىپ جۇرەرمىن!»
ىرق بىتىگ (تاپكىرناما)
«قازاقتىڭ ءبارى سىيسا دەپ اشتىم ايقارا،
قۇشاعىم مەنىڭ ورلىگىن جەردىڭ قايتالا.
تورعايدى اتىپ، توپىراعىنا تيگىزگەن،
بەيمەرگەندەردىڭ بەرەكەسىزدىگىن بايقاما!...» دەپ اپپاق كوكىرەگىن ايقارا اشىپ، الەم كەڭىستىگىنە بويلاعان اقىن:
«...باعىمداي اۋىر باسىما قونعان جىعا بار،
تەبىنسەم اتتى - تەمىر بەت جاۋىم قۋارار.
اتىمنىڭ اتىن الدىرىپ ماعان شاقىرتىپ،
نىسپىمنىڭ داڭقىن نامىسىم العا شىعارار...
...دارابوزعا ءبىر جاۋدى ەكى شاپتىرما،
التى الاشتىڭ ارۋاعى تۇگەل قولداي گور!» دەپ، دارابوز قابانباي باتىر نامىسىن ءسوز ەتىپ:
«...وتكەندەي بولدى ءبىرجولا مۇڭدى ءاننىڭ شاعى،
كىرگەندەي بولدى ماۋلەن باس شىنداردىڭ ءسانى.
ورىستىڭ ۇلى وردادان وسىندا اكەلگەن،
ءشايىردى قايران قالدىردى عۇنداردىڭ شالى!» - دەپ، كونەلەردىڭ كورىپكەلدىگىن پاش ەتىپ، وتكەن داۋىرلەردى ارالاپ جۇرگەن اقىن كەنەت:
«...ىشكى- سىرتقى ەرلىگىڭ جۇرەككە سىن،
سەلت ەتپەسىن، بىلسەڭ دە ءدىر ەتپەسىن.
اقساق دەدىك ءبىز ءامىر-تەمىردى دە،
ول كەتكەسىن... جۇزدەگەن جىل وتكەسىن!..» دەپ، مىنا بۇگىنگى داۋىرگە كەلىپ، ۇرپاقتارىنىڭ الاۋىزدىعىنا قايران قالىپ، وزىنە جان سەرىكتەر ىزدەپ:
«مامىراجاي جاقسى ۋاقىت تۋدى شىن،
قاراتالعا، كەرۋلەنگە، ونونعا،
قازا بەرمەي بابامىزدىڭ قىلمىسىن،
ءجۇر، ىنىشەك، كۇي تارتايىق وناندا» دەپ، اۋەلى كوشپەندىلەر دالاسىنا ۇلى باقىتتىڭ كەلە جاتقانىن كۇنى بۇرىن اڭعارتىپ، ساياساتقا جونىن تىلگىزىپ، ارناسىنا تولماي قالعان كىپ-كىشكەنتاي قاراتال وزەنىن كوك تۇرىكتەن بەرى الەمگە ايگىلى كەرۋلەن، ونون سياقتى الىپ «اعالارىنا» اپارىپ، تابىستىرادى. اقىن جۇرەگىنە سىيعان دۇنيەنىڭ (وزەننىڭ) تارتىلىپ، جوعالمايتىندىعىن سەزدىرەدى. كەزىندە امەريكانىڭ ۇلى اقىنى ۋولت ۋيتمەن التايدى ولەڭ ەتكەندەيىن، قاراتال بويىندا جۇرگەن قازاق اقىنىنىڭ سوناۋ شەتتە جاتقان كەرۋلەن، ونوندى كوكىرەگىمەن سەزىنىپ، ولەڭ ەتۋىندە ۇلكەن سىر بار. ۇلى تەڭىزدەر باستاۋ بۇلاقتىڭ تۇيمەدەي كوزىنەن ءنار الىپ، كەڭىستىكتى يەلەنەدى. ۋاقىت سىنىنان وتكەن سوڭ تەرەڭ ويدان تۋىنداعان ۇعىمنىڭ اقىن جۇرەگىنە قالىپتاسۋى - ونىڭ كوكىرەگىندە كۇردەلى تاريحتىڭ تەرەڭ شىندىقتارى جاتقانىن اڭعارتادى. قاراتال وزەنىنىڭ بارار جەرى - تاريح ءتورى، بابالار مەكەنى. ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ قالاۋىن ورىنداۋ شىدامى اقىننىڭ وي-ورىسىنە تىكەلەي بايلانىستى. ساۋلە جىلدامدىعىنداعى سەزىم سەرپىلىسىن تۋرا تارتقان سىزىقپەن عانا كورسەتۋگە بولادى. بۇل تۇسىنىك بويىنشا اقىن قاراتال وزەنىن عارىشتىق سەزىمنىڭ جىلدامدىعىن دالەلدەۋشى - ءتۇزۋ سىزىق رەتىندە قولدانعان. كوكىرەگىنە ۋاقىت پەن الىستىق، تارتىلىس پەن جىلدامدىق، تەرەڭدىك پەن نازىكتىكتىڭ وسىنشاما بايتاق ورەسىن سىيدىرىپ، وي كەڭىستىگىن يگەرگەن اقىن ءوزىن ۇزىلۋگە اينالعان تاريح پەن عاسىرلاردى جالعاعان ۇلكەن اقىن ەكەندىگىن دالەلدەگەن. ارينە، وسىلاي ءۇزىلدى-كەسىلدى دالەل ايتۋعا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ وزگەنى تۇيەدەي، ءوزىن تۇيمەدەي ەتىپ سەزىنەتىن اسىرە ەلىكتەگىش سەزىمى كوتەرمەيدى دە. ايتسە دە، بىردەن كوز الدىڭدا ايقىندالىپ تۇرعان دۇنيەنى بۇگىن قانشا جاسىرعانمەن ءبارىبىر كەلەر ۇرپاق تىرنەكتەپ ءجۇرىپ تاۋىپ الارى ءسوزسىز ەمەس پە؟
«الىستا نە الىس، ءبىلىمدى مەن ناداننىڭ اراسى الىس» دەپ بايدالى ءبيدىڭ ايتقانىنداي بىلىمدىلىك جيەگىن شارلاپ، ءوز ورتاسىنان الىستاعان اقىن سەزىمى ساۋلە جىلدامدىعىن يگەرىپ، اقىل-ويدىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن عارىشتىق سەزىممەن:
«ءبىر عاجاپ سۋرەت كوردىم دەپ ەرتەڭ ماقتانام،
بوتەننىڭ جەرى بولەكتەپ ماعان ساقتاعان.
ەر قىپشاق ەدىل ەۆروپادان دا كورمەگەن،
جالايىر مۇقىلاي تاڭعۇتتاردان دا تاپپاعان...» دەيدى. قاراڭىز، بۇگىنگى جۇماتاي مەن XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جالايىردىڭ دارابوز حانى مۇقىلاي ەكەۋىنىڭ اراسىندا قانشا الىستىق جاتىر؟! كەشە مەن بۇگىن، بۇگىن مەن ەرتەڭ دەگەن سياقتى ۇعىمدى جويىپ، ۋاقىت الىستىعىن جەڭە بىلگەن اقىن كوكىرەگىندە XII عاسىر مەن XX عاسىردىڭ اراسىندا الىستىق جوق. مەيلى، ءسىز 30, 40 عاسىرلاردا دا جۇماتايدى وقىپ كورسەڭىز، ءبارى ءبىر سول كۇنگىدەي بولىپ سەزىلەدى. بۇل - اسا دارىندى، سەزىمتال اقىنداردىڭ عانا قول جەتكىزەتىن ۇلىلىعى. ال، ولەڭنىڭ استارىندا جاسىرىن جاتقان عاجايىپ ورنەكتەر مەن تەرەڭ سىرلارىمەن جەكە تانىسقان ورىندى. ونسىز جۇماتايدى تولىق ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، جۇماتاي قازاق اقىندارىنىڭ ىشىنەن ماعجاننان سوڭعى شىعىس تولقىنىنا تەرەڭ بويلاعان اقىن. سول سەبەپتى ادامزات دۇنيە تانىمىنداعى ماڭگىلىك تۋرالى ۇعىمداردى جۇماتايدىڭ شىعارماشىلىعىنان ىزدەستىرگەن ءجون. دالا پەرزەنتتەرىنىڭ سەزىمىندەگى بىردەن-ءبىر ەرەكشەلىك - ولار تاريحتىڭ قاي كەزەڭىندە دە بولسىن، وي ءتۇيىنىن اسپان كەڭىستىگىمەن تەڭەپ، الەمدى تۇگەلدەي كوكىرەگىندە سىيدىرىپ، ايالاي بىلگەن. ءدال وسى تۇرعىدان كەلگەندە قازىرگى ءبىزدىڭ تابىنىپ جۇرگەن باتىستىڭ ويشىلدارى كۇرمەۋدە قالادى. ولاردىڭ، اسىرەسە ماركستان كەيىنگى تۇسىنىكتەرى جەكە ءبىر تاپتىق ۇعىممەن شەكتەلەدى. بۇل شەكتەۋلى ۇعىمنىڭ شەڭبەرىنە سايىن دالانى كوكتەي ءوتىپ، ۇلى ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن شىندىق شىڭىن كوزدەگەن كوشپەلىلەردىڭ كەڭىستىككە بويلاعان اۋقىمدى دۇنيە تانىمىن سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر عانا مىسال: ۇلى شىڭعىس قاعاننىڭ تۇسىندا كوشپەلى تايپالار ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى ەشقانداي اۋدارماشىسىز ءتۇسىنىپ، تۇپكى جاۋىنا بىرگە اتتانىپ جۇرگەن. بۇل ولاردىڭ شىققان تەگىنىڭ تىم الىس ەمەستىگىن اڭعارتپاي ما؟ بالاڭ شىڭعىسقا كەرەيدىڭ توعىرىل حاعانى: «بۇلعىن ىشىگىڭنىڭ قارۋىنا بۇلىنگەن ەلىڭدى ءبۇتىن ەتىپ بەرەيىن...»-دەپ، ايتقان سەرتىنەن تانباي ورىنداعانىنىڭ وزىندە ۇلكەن ءمان بولعان شىعار. تاريحتا ايقىندالعان بۇل شىندىق سوڭعى ءۇش عاسىر بويى ۇرپاق جادىنان كۇشپەن الاستاتىلدى. جانى دارىندى جۇماتاي وسى ءتۇپ شىندىقتى كوزدەپ، اسپان ۇرپاق - عۇنداردىڭ ارۋاعىنا تابىنىپ، ونىڭ ۇرپاعىن ۇلى بىرلىككە شاقىرا بىلگەن. زامانعا كەنجەلەپ كەلگەنىمەن ءوزىن توزعىنعا ۇشىراعان تۇرىكتىڭ - تۇقىمى، شىڭعىستىڭ جارشىسى ەكەندىگىن تولىق سەزىنگەن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
