جۋىردا عانا ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ اۋىلداعى جۇمىسسىز اعايىنعا ميكروكرەديتكە ەكى سيىر ساتىپ الىپ، كۇن كورۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ونىڭ ءسوزىن ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە ەندى عانا تاعايىندالعان بەردىبەك ساپارباەۆ تاپسىرلەپ تە ۇلگەردى. ساپارباەۆتىڭ ايتۋىنشا، كۇتىمى جاقسى بولسا، ەكى سيىر تۇگىلى، ءبىر سيىرمەن دە كۇن كورۋگە بولادى-مىس.

مىنە، ماشبەكۇلىنىڭ ءوز ءسوزى:

-ءبىر سيىرمەن دە، ەكى سيىرمەن دە كۇن كورۋگە بولادى. بىراق، ول ءۇشىن سيىرعا دا جاعداي جاساۋ كەرەك. ءسويتىپ ول سيىرعا دەر كەزىندە ءشوبىن، جەمىن، سۋىن بەرسەڭ، ول سيىر ەڭ كەم دەگەندە 7-8 ليتر ءسۇت بەرەدى. سول ءسۇتتىڭ 2-3 ءليترى ءوزىڭنىڭ قاجەتىڭە كەتسە، قالعانىنان ماي دا، قۇرت تا، قاتىق تا، قايماق تا شىعادى. اڭگىمە ەكى سيىردا ەمەس. اڭگىمە حالىقتىڭ جۇمىس ىستەۋىندە...

جالپى، بيلىك وكىلدەرىنىڭ سوزىنەن تۇسىنگەنىمىز، حالىق جالقاۋ، تەك مەملەكەتكە الاقان جايىپ وتىرادى-مىس. بۇل ءسوزدى وتىز جىل ەل باسقارعان ەلباسى دا راستايدى.

الايدا، سول ءسۇتتى جانە ءسۇت ونىمدەرىن ساتىپ الاتىن زاۋىتتار اۋىلداعى اعايىننىڭ ەڭبەگىن ەسكەرىپ ءتيىمدى باعا ۇسىنا ما؟ الدە ولار ءۇشىن شەت ەلدەن كەلەتىن ارزان، ۇنتاق ءسۇتتى ساتىپ الۋ ءتيىمدى مە؟ ماسەلەن، ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردا ماي، ىرىمشىك، ءسۇت ۇنتاعى ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسى تومەندەگەن. ناتيجەسىندە، مايدىڭ – 40%، ىرىمشىكتىڭ – 60%، ءسۇت ۇنتاعىنىڭ – 90-95%-ىن شەت ەلدەن ساتىپ الامىز. ال، جۋىردا عانا قازاقستان ءسۇت وداعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ۆلاديمير كوجەۆنيكوۆ:

-ءسۇت وڭدەۋشى كاسىپورىندارعا قاراپايىم حالىق وتكىزەتىن ءسۇتتىڭ 90 %-ىنا سەنىم جوق. ويتكەنى اۋىلداعى ەل سيىردى وسىدان 300 جىل بۇرىن قالاي ساۋسا، ءالى دە سولاي ساۋادى. ال، ءۇش عاسىردا ەكولوگيا دا، جەمشوپ بازاسى دا، تەحنولوگيا دا وزگەردى. وسىنىڭ ءبارى قوسالقى شارۋاشىلىقتار وتكىزەتىن ءسۇتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قۇبىلتىپ تۇر. ءتۇرلى ىندەتتەر مەن ميكروبتار، ۋلى حيميكاتتار مالعا ەگىلگەن ءدارى ارقىلى سۇتكە ءتۇسىپ جاتىر،- دەدى.

ودان بولەك، مال جاياتىن جايىلىمدىق جەر ماسەلەسى دە شەشىلۋى ءتيىس. ءماجىلىس دەپۋتاتى جەكسەنباي دۇيسەباەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە ەلىمىزدە اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر كولەمى 220 ملن گەكتار. ونىڭ 187 ملن گەكتارى – مال جايىلىمدارىنا تيەسىلى ەكەن. الايدا، بۇگىنگى كۇنى سول جايىلىمدىق جەردىڭ 80 ميلليون گەكتارى عانا يگەرىلگەن. ونىڭ ۇستىنە قازىر مالدار بۇرىنعىداي قىستاۋ مەن جايلاۋدا ەمەس، اۋىل ماڭىندا جايىلاتىن كورىنەدى. الايدا، سول اۋىلدىڭ ماڭىنداعى 15-20 شاقى­­رىمعا دەيىنگى جەرلەر ازىپ - توزىپ، تا­بي­عي ونىمدىلىگى جىل سا­يىن تومەندەپ بارادى. ناتيجەسىندە، قولدانىستاعى 80 ميلليون گەكتار جايىلىمدىق جەردىڭ 27 ميلليون گەكتارى قۇلدىراپ كەتكەن.

ماسەلەن، بەردىبەك ماشبەكۇلى باسقارعان اقتوبە وبلىسىنىڭ وزىندە ەكولوگيالىق اپات ايماعى از ەمەس. بىلتىر عانا وبلىس ورتالىعىنا جاقىن جەردەگى سەگىز وزەننىڭ سۋى تارتىلىپ قۇرعاقشىلىق بولدى. كوكتەمگى سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سەگىز وزەننىڭ ارناسىن كەڭەيتەمىز دەگەن ساپارباەۆ اكىمدىگى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن 6 ميلليارد 700 مىڭ تەڭگە بولگىزگەن. الايدا، ول جۇمىس دۇرىس جۇرگىزىلمەي، قىلمىستىق ءىس قوزعالىپتى. سونىمەن قاتار، وزەن ماڭىنداعى قىزىل كىتاپقا ەنگەن اعاشتار دا كەسىلىپ كەتكەن كورىنەدى. بىراق، اقتوبە اكىمدىگى ول اعاشتاردىڭ قىزىل كىتاپقا ەنگەنىن بىلمەگەن.

ال، 2016 جىلى اقتوبە وڭىرىندە اۋىز سۋ تارتىلىپ، جايىلىمدىق جەرلەر جانە داقىلداردىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋىندادى. باتىس قازاقستان مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ارىستان مامىرباەۆ بۇل اپاتتىڭ سەبەبى - قىتايلىق ينۆەستورلار اقتوبەدە سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كالي فابريكاسى بولۋى مۇمكىن دەپ توپشىلادى.

ايتا كەتەيىك، اتالعان قىتايلىق زاۋىت جاڭادان قۇرىلعان نۇر-اقتوبە ىقشاماۋدانىنىڭ جانە قالانى تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن سۋ قابىلدايتىن ورىننىڭ جانىندا ورنالاسادى دەپ جوسپارلانعان. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، ەگەر قىتايلىق زاۋىت جۇمىسىن باستاسا، وڭىردەگى جەر مەن مال جاياتىن ورىندار تۇزدى باتپاققا اينالىپ، ءشوپ وسپەيتىن بولادى. سونىمەن قاتار، تازا سۋدىڭ دا قۇرامى وزگەرىپ، لاستاناتىن كورىنەدى.

بۇدان سوڭ، ءدال سول 2016 جىلى لاتۆيالىق دەندرولوگتار قوعامىنىڭ مۇشەسى گۋنتيس ۆيتولينس الداعى 15 جىلدا اقتوبە وڭىرىندە ۇلكەن ەكولوگيالىق اپات بولادى دەپ بولجادى. ونىڭ سەبەبى - قالادا سالىنىپ جاتقان سانسىز زاۋىتتار مەن قالانى اباتتاندىرۋعا نەمقۇرايلى قاراۋدان بولعان. الايدا، بۇل دابىلعا سەلت ەتكەن ساپارباەۆ بولمادى.

كەرىسىنشە، اقتوبەدە قىتايلىق كومپانيالاردىڭ كەڭ قانات جايۋى دا وسى ساپارباەۆتىڭ كەلىسىمى نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ وتىردى. ماسەلەن، ول 2017 جىلى قىتايلىق Tianjin Bohua Petrochemical كورپوراتسياسىنىڭ اقتوبە وبلىسىندا تابيعي گازدان پوليەتيلەن جانە پوليپروپيلەن وندىرەتىن زاۋىت سالۋ تۋرالى كەلىسىمىن ماقۇلدادى.وعان قىتايلىق تاراپ 4 ملرد. دوللار ينۆەستيتسيالاۋدى جوسپارلاعان. ءسويتىپ، اتالعان زاۋىت قۇرىلىسىن سالۋ تۋرالى مەموراندۋمعا بەردىبەك ساپارباەۆ پەن كورپوراتسيانىڭ پرەزيدەنتى چجوۋ كەي قول قويدى.

سونىمەن قاتار، 2018 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ساپارباەۆ پەن قىتايلىق Nuctech كومپانياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى لي تسزيانمينگ اقتوبەدە بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ نەمەسە اقتوبە يندۋستريالدى ايماعىندا جاڭا زاۋىت سالۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جاسادى.

جالپى، ساپارباەۆتىڭ قىتايعا ساپارلارىن تىزە بەرسە تاۋسىلمايدى. ول 2017 جىلدىڭ وزىندە اقتوبە وبلىسى مەن قحر اراسىنداعى جۇمىس ساپارى بارىسىندا 6,5 ملرد.دوللاردان استام سوماعا 6 مەموراندۋمعا قول قويعان.

الايدا، سول مەموراندۋم نەگىزىندە قۇرىلاتىن زاۋىتتاردىڭ اقتوبە وڭىرىنە ەكولوگيالىق اپات اكەلىپ جاتقانىن ساپارباەۆ مىرزا ەسكەرمەدى. ال، بۇگىندە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە جايعاسقان ول، اۋىلداعى اعايىنعا “ەكى سيىر تۇگىلى ءبىر سيىرمەن كۇن كورۋگە بولادى، تەك ەڭبەك ەتىڭدەر”  دەپ اقىل ايتادى. الايدا، ساپارباەۆ سول مالدىڭ جايىلىمدىق جەرىنە قىتاي زاۋىتتارىنىڭ زيانى تۋرالى ەش پىكىر ايتپايدى...

ايتپاقشى، بۇگىندە ساپارباەۆتىڭ ۇلى جانسۇلتان ساپارباەۆ ەلورداداعى ەسىل اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى. نەبارى 27 جاسىندا اكىمنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالعان ول بۇگىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن تەر توگىپ جۇرگەن كورىنەدى.

ءتۇيىن. ءيا، اۋىلدان شىققان كەز-كەلگەن بالا ساپارباەۆتىڭ ۇلى سەكىلدى 27 جاسىندا ەلوردادا اكىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ وتىرا المايدى. بىراق، جاس اكىم بولا الماعاننىڭ ءبارى جالقاۋ ەمەس، ال، وتىزعا تولماي ۇلكەن مانساپقا يە بولعاننىڭ ءبارى ەڭبەكقور ما؟

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz