تالعات ءسۇيىنباي. «ۋلى ستالين»
ءبىر ءتۇيىر قورعاسىن حيكاياسى
باتىر دا ءبىر وقتىق دەيدى... تارىنىڭ تۇيىرىندەي عانا قورعاسىن تىرشىلىك يەسىنىڭ ءومىرىن توقتاتا الادى. ارينە، بۇل ۇرىس جاعدايىنداعى وقيعا. بەيبىت ومىردە ينەنىڭ جاسۋىنداي قورعاسىننىڭ وققا اينالماعان ءبىر ءتۇيىرى دە بەيكۇنا جاننىڭ تاعدىرىن قىل ۇشىنا بايلاي الادى ەكەن! مەن مۇنى توقساننىڭ تورىنە جاقىنداعان قارت جۋرناليست ءحانىمبۇبى اقجولوۆا اپامنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. اياۋلى ءازىز جاننىڭ الپىس جىلدان سوڭ اقتارىپ جايىپ سالعان جان سىرىنان جانىم تۇرشىكتى، جاعامدى ۇستادىم!
ءبىر ءتۇيىر قورعاسىن حيكاياسى
باتىر دا ءبىر وقتىق دەيدى... تارىنىڭ تۇيىرىندەي عانا قورعاسىن تىرشىلىك يەسىنىڭ ءومىرىن توقتاتا الادى. ارينە، بۇل ۇرىس جاعدايىنداعى وقيعا. بەيبىت ومىردە ينەنىڭ جاسۋىنداي قورعاسىننىڭ وققا اينالماعان ءبىر ءتۇيىرى دە بەيكۇنا جاننىڭ تاعدىرىن قىل ۇشىنا بايلاي الادى ەكەن! مەن مۇنى توقساننىڭ تورىنە جاقىنداعان قارت جۋرناليست ءحانىمبۇبى اقجولوۆا اپامنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم. اياۋلى ءازىز جاننىڭ الپىس جىلدان سوڭ اقتارىپ جايىپ سالعان جان سىرىنان جانىم تۇرشىكتى، جاعامدى ۇستادىم!
وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارى... اۋداندىق گازەتتە جۇرگەنىمىزدە بىزدەن يت كويلەكتى بۇرىنداۋ توزدىرعان جۇماتاي مەن بازاربەك، مۇحامەتجان ەسىمدى ارىپتەس اعالارىمىز ول كىسىنى «ارىستان اپا» دەپ اتار ەدى. ارينە، كوزىنشە ايتپايدى، ايتۋ ءۇشىن دە جان كەرەك شىعار... ال ءبىز، 20 جاستىڭ ار-جاق بەر جاعىنداعى رەداكتسيانىڭ «بوزوكپەلەرى»، نەگە ەكەنىن قايدام، ءلاجى بولسا ول كىسىنىڭ اتىن اتاماۋعا تىرىسىپ باعاتىنبىز. اپتالىق لەزدەمە ۇستىندە الگى باتىر اعالارىمىزدىڭ ءوزى «ارىستان» تۋرالى ۇمىتىپ، ابايلاپ سويلەپ «اپالاپ» قالاتىن. جالعىز رەداكتورىمىز عانا اڭگىمەسىن «حانەكە» دەپ باستار ەدى. بىلەتىنىمىز - اپامىز قازاقتىڭ تۇڭعىش اشىلعان قىزىل جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ قارلىعاش-تۇلەگى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ مىسىن باسىپ، قايبىرىنىڭ قۇتىن قاشىرىپ جىبەرەتىن باستى قاسيەت سول «قىزىل جۋرناليستيكانىڭ» قۇدىرەتىندە ەمەس پە ەكەن دەگەن بالاڭ وي كەيدە قىلاڭ بەرىپ قالاتىن. قالاي دەسەك تە، كونەكوز ءھام جادىگەر اپامىزدىڭ وزىنە عانا لايىق سۇستى مىنەزى، سالماقتى بولمىسى بار ەدى. «پارتيا سولداتى» دەگەن يدەولوگيالىق ۇعىمنىڭ ءتۇپ-توركىنىنە دە سول جىلدارى «ارىستان اپامىزدىڭ» قيمىل-قارەكەتىنەن قانىققاندايمىز. اپامىزدىڭ شىنىسى دا، ءمۇيىزى دە قالىڭ كوزىلدىرىگىن قولىنا الىپ، ءتۇيۋلى قاباعىمەن كوزىڭە تىكتەپ قاراپ، حال-جاعدايىڭدى سۇراعانىنىڭ وزىنە سىناق ۇستىندەگى سولداتتاي ساسقالاقتايتىنبىز. ەرتەڭگىسىن «گازەت نەگە كەشىكتى؟» دەگەن سۇراۋىنىڭ قورعاسىنداي سالماعى تۋرالى تاپتىشتەپ ايتۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. ونىسى گازەت نەگە ۋاقتىسىندا جارىققا شىقپادى دەگەنى، ول كىسى گازەتتىڭ رەداكتورى بولماسا دا، رەداكتسياداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى. ەڭبەك ءتارتىبىن قاداعالاۋ تىكەلەي مىندەتى. وتىرىك ايتۋعا قاقىڭ جوق، جاۋاپتى حاتشى بولعان سوڭ، ءبارىن دە باستان- اياق بايانداپ شىعۋعا ءماجبۇرسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، ءوزى قاداپ ايتقانداي، پارتيا قاتارىنا وتۋگە ۇمىتكەردىڭ ءبىرى ەمەسپىن بە؟! ايتپاقشى، مەنىڭ پارتيا قاتارىنا ءوتۋ ءۇشىن اۋپارتكومعا بارعانىمنىڭ ءوزى ءبىر جىر.
ءالى ەسىمدە، اپام مەنى بيۋروعا ەرتىپ اكەلدى. دايىندىعىم تاستاي. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جارعىسىنان باستاپ، وسىنى سۇراپ قالار دەگەن جايتتىڭ ءبارىن جاتتاپ العانمىن. بيۋروعا ءبىرىنشى كىرگەن ورىس جىگىتىنىڭ كىرۋىنەن شىعۋى تەز بولدى. ەندىگى كەزەك مەنىكى. ىشكە كىرسەك، توردە ايگىلى اكتەر ءجانتوريننەن اۋماعان ءبىر پەندە وتىر. ۇلكەن بولمەنىڭ ءبىر قابىرعاسىنا قاز-قاتار قويىلعان قىزىل ورىندىقتارعا ءبىر قاۋىم ەل قازداي ءتىزىلىپ جايعاسىپتى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ الدىنداعى ۇزىنشا ۇستەلدە دە ەنتەلەي، ۇيمەلەي وتىرعان ادام. ءبىرىنشى حاتشى قول استىنداعى قاعازعا شۇقشيىپ ءمىز باعار ەمەس. مىناداي ورتادا، ارينە، تورعا تۇسكەن تورعايداي كۇي كەشتىم.
ءبىرىنشى حاتشى مەن پاقىرعا كوز دە سالعان جوق. اقجولوۆا اپام ورنىنان تۇردى. بىردەن بايقاعانىم، وزىمىزگە، كوزىمىزگە تانىس ماڭعاز اپام ماعان الدەنەدەن يمەنىپ تۇرعانداي كورىندى. بۇرىن-سوڭدى ءبىز ەستىمەگەن باسەڭ داۋىسپەن اتى-ءجونىمدى قىزمەتىمدى، جۋرفاكتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا سىرتتاي وقيتىنىمدى تىگىسىن جاتقىزىپ وقىپ بەردى. داۋىسى قارلىعىپ، قايتا-قايتا جوتكىرىندى. بۇكىل اۋدان بويىنشا بەدەلى بەس باتپان «ارىستان اپامنىڭ» مىناداي كۇي كەشكەنىن العاش كورۋىم. ءبىرىنشى حاتشى ەندى ماعان مويىن بۇردى. «جامبىل اۋدانىندا قانشا ساۋىنشى بار؟» «اپىراي، مۇنداي دا سۇراق بولادى دەپ كىم ويلاعان؟» ءار توقسان سايىن ساۋىنشىلاردىڭ كورسەتكىش قورىتىندىسىنىڭ ءتىزىمىن بەرىپ جۇرەتىن اۋداندىق گازەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ەمەسپىن بە؟! «ءۇش قاتاردان بورگەسپەن تەرىلگەندە توقسان جول، كورپۋسپەن تەرىلسە سەكسەن جول، باس تاقىرىبىن الىپ تاستاعاندا...» دەپ جاندالباسالاپ جاتىپ، ەسەپتىڭ جاۋابىن ءدال تابۋعا قالعاندا، «قانشا جىلقىشى بار؟ قانشا شوپان جانە ونىڭ قانشا كومەكشىسى بار؟» دەگەن سۇراقتار ماعان قاراي پۋلەمەتتەن اتقان وقتاي جاۋدى. ەسەڭگىرەپ قالدىم. «جاس ەكەن، كەلەسى جىلى دايىندالىپ كەلسىن! پارتيا حاتشىسى دا... دايىندالسىن!» دەپ نىعىرلاي ايتىلعان سوڭعى ءسوز دە ەسىمدە. تۇسىندىڭىزدەر مە، كەلەسى جىلى! اپامدا ءۇن جوق. قاتتى قوبالجىعانى ءبىلىنىپ تۇر، كوزىلدىرىگىن ءبىر كيىپ، ءبىر شەشىپ الەك. وسى ءسات جۇماتاي قالىعۇلوۆ اعامنىڭ «بۇل كىسى پارتيادان تاياق جەگەن ادام، ءستاليننىڭ زامانىندا ءبىر ءارىپ ءۇشىن اتىلىپ كەتە جازداعان» دەگەن ءبىر اڭگىمەسى ەسكە ءتۇستى.
الايدا اپامىز الپىس جىل ىشىندە ساقتاعان، ادام تاعدىرىنا ارالاسقان ءبىر ءتۇيىر قورعاسىننىڭ سىرىنا اراعا شيرەك عاسىر ۋاقىت سالىپ قانىقتىم...
ءبىر كەزدەگى «بولشەۆيك جولى»، «ستالين جولى»، «ەكپىندى ەڭبەك» اتاۋلارىن وزگەرتىپ، «اتامەكەن» اتاۋىمەن جارىققا شىعىپ جاتقان قاسيەتتى قارا شاڭىراق - جامبىل اۋداندىق گازەتى 80 جىلدىق تۋعان كۇنىن اتاپ وتۋگە قۇلشىنا دايىندالىپ جاتقان. جاستىق ومىرىنەن باستاپ زەينەت جاسىنا دەيىن وسى گازەتتىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان قالامى قارىمدى جۋرناليست ءحانىمبۇبى اقجولوۆا اپامىز ءوز گازەتىمەن زامانداس ءارى مۇڭداس. سودان دا ونى كولىككە وتىرعىزىپ، باياعى ءوزىمىز بىرگە قىزمەت ەتكەن اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتسياسىنا الىپ كەلگەنىم بار. تاستان قالانعان عيماراتتىڭ بەرگى ەسىگىنەن رەداكتسياعا كىرىپ، ەكەۋمىز ودان ءارى باسپاحاناعا باس سۇقتىق. بار جۇيە كومپيۋتەرلەندىرىلگەن. شاعىن تسەحتاعى ۇلتۋعاننىڭ بەت قاتتايتىن قاڭىلتىرمەن تىستالعان قارا ءۇستەلى مۇراجايدىڭ جادىگەرىندەي، جاستىعىمنىڭ ايناسىنداي كوزىمە وتتاي باسىلدى. باسپاحانانىڭ قاڭىراپ تۇرعان بار بولمەسىن ارمانسىز ارالاپ جۇرگەن اپام دا وسى جەرگە كەلگەندە كىدىردى. «بالام، بەرى تامان كەلشى» دەپ مەنى كىشكەنە تەرەزەنىڭ تۇسىنا جاقىن شاقىردى. ءاميانىن اشىپ، ىشىنەن مۇقيات بۇكتەلگەن بارماقتاي سارى قاعازدى الدى. اشتى. ابدەن ۋماجدالعان سارى قاعازدىڭ ىشىنەن ينەنىڭ جاسۋىنداي ءبىر ءتۇيىر قورعاسىن شىقتى.
...1949 جىل. «ستالين جولى» گازەتىنىڭ كەزەكتى سانى شىققان الاكەۋىم تاڭ «اتتانداعان» توتەنشە وقيعامەن باستالىپتى. گازەتتىڭ رەداكتورى ءحانىمبۇبى اقجولوۆانى نكۆد-ءنىڭ ەكى قىزمەتكەرى ءۇيىنەن دەدەكتەتىپ، باسپاحاناعا الىپ كەلەدى. تۇككە تۇسىنسە بۇيىرماسىن. ايتەۋىر جۇرەگى ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي. باسپاحاناداعى گازەت باسۋ ماشيناسىنىڭ جانىندا اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنان باستاپ، ءتىپتى وبلىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي بەلسەندىلەرى ابىر-سابىر ءجۇر. وڭدەرى ءورت وشىرگەندەي. اتىنان ات ۇركەتىن مەكەمەدە قىزمەت اتقاراتىن بەيتانىس ازاماتتار دا بارشىلىق. گازەت باسۋشى جاس جىگىتتى اۋداندىق ميليتسيانىڭ تۇرمەسىنە قاماپ تاستاپتى. كوزى شاراسىنان شىققان ءبىرىنشى حاتشى قولىنداعى گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىن رەداكتوردىڭ تۇمسىعىنا تاقاپ «جولداس اقجولوۆا، مىناۋ نە ماسقارا؟» دەگەندە بارىپ ءمان-جايعا قانىقتى. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى ۇلكەن ارىپپەن باسىلعان «ۋلى ستالين جاساسىن!» دەگەن جازۋعا كوزى ءتۇستى. جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، باسى اينالىپ، قۇلاپ ءتۇستى. ەسىن جيسا، الدەكىمدەر سۋ بۇركىپ جاتىر ەكەن. ول زاماندا قازاق الىپبيىندەگى قازىرگى «ۇ» ءارپىنىڭ ءرولىن توبەسىنە سىزىقشا قويىلاتىن «ۋ» ءارپى ورىندايتىن. ابدەن ىڭىرشاعى شىققان ەسكى باسپا ماشينەسى سەلكىلدەپ، زىرىلداپ بەرگەندە سول «ۋ» ءارپىنىڭ ۇستىندەگى سىزىقشا ۇشىپ تۇسكەن. گازەت باسۋشى بايقاماعان. ۇلى ستالين بىردەن «ۋلى» بولىپ شىعا كەلگەن. رەداكتوردىڭ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا «باسىلۋعا رۇقسات» دەپ قول قويعان گازەتى تابىلىپ، ونداعى «ۇلىعا» كوزدەرى جەتكەن قۇپيا قىزمەتتىڭ اگەنتتەرى كوممۋنيست اقجولوۆانىڭ بۇل ارەكەتتى ادەيى جاساماعانىنا از-كەم يلانعانداي سىڭاي تانىتادى. جۇرت باسپا ماشينەسىنىڭ اينالاسىن سۇزگىلەپ، كەزدەيسوق ۇشىپ كەتكەن «ۋ» ءارپىنىڭ توبەسىندەگى ءتۇيىر قورعاسىندى جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ىزدەيدى...
- اپاڭنىڭ كورەتىن كۇنى الدا ەكەن، جاپا-تارماعاي ىزدەپ، وسى بيتتەي قورعاسىندى تاۋىپ الدىق... امان قالدىم، سول كۇنى-اق الىپ كەتەتىن ەدى... نەسىن ايتاسىڭ، بالام-اي! رەداكتورلىق قىزمەتتەن بوساتتى، پارتيالىق قاتاڭ سوگىس جاريالاپ، گازەتتە كىشى قىزمەتكە قالدىردى. سىرتىمنان ءبارىبىر قاۋىپتى «كونترا» رەتىندە باقىلاۋ قويىلدى. گازەت باسۋشى جىگىت سالعىرتتىعى ءۇشىن يت جەككەنگە ايدالدى، ودان ارعى تاعدىرى ماعان بەيمالىم... - دەگەن اياۋلى جاننىڭ كۇڭگىرت داۋىسى تاريحي توپالاڭنىڭ سول كەزەڭدەگى ادام تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىرعان ازاپتى جىلدارىنىڭ ازالى ساتتەرىن كوز الدىما ەلەستەتتى. ادامدار ءوز قولدارىمەن جاساعان قاتىگەزدىك پەن اياۋسىزدىقتىڭ ارباۋىنان شىعا الماعان دەگەنگە سەنەسىز بە؟ تاعدىردىڭ تالكەگىنە ساعى سىنباي توتەپ بەرگەن جۇرەكتى ازاماتتىڭ، ءوزىمىز ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن ارداقتى انانىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ، قولىنان ءسۇيدىم. جاستىعىمىزدىڭ ەڭ اياۋلى شاعىندا - زار زاماننىڭ توسىن تاۋقىمەتىن كورسە دە ءبىر اۋىز ءتىس جارماعان سوندايلىق سابىرلى دا سالماقتى، ساليقالى ازاماتپەن ءبىر كەڭسەدە، بىرگە قىزمەت ەتكەنىمدى مارتەبە ساناپ، قاتتى تولقىدىم...
تالعات ءسۇيىنباي.
الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، ۇزىناعاش اۋىلى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
