قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى مۇرات نۇرتىلەۋوۆ "قازاقپارات" تىلشىسىنە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا مەملەكەتتىك ساپارىنىڭ ءمان-جايى تۋرالى سۇحبات بەرىپتى. سول سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز...

- مۇرات ابۋعاليۇلى، قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ تاريحى تەرەڭ ەكەنى بەلگىلى. ەكى مەملەكەت اراسىندا بەرىك بايلانىستاردىڭ ورناۋىنا ەكى حالىقتىڭ ءوزارا جاقىن قارىم-قاتىناسى دا زور ىقپال ەتتى. ءدال قازىر قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى بايلانىستى قالاي سيپاتتاپ بەرەر ەدىڭىز؟

– قىتاي مەن ۇلى دالانىڭ ەجەلگى مەملەكەتتەرى عاسىرلار بويى ءوزارا تىعىز بايلانىس ۇستاپ كەلدى. ىنتىماقتاستىقتىڭ باستى كوپىرى - ۇلى جىبەك جولى – شىعىس پەن باتىستى ەكونوميكالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردىڭ دا وزەگىنە اينالعان بىرەگەي ساۋدا-ترانزيتتىك جەلى بولعان ەدى. وسى ارقىلى يدەيالارمەن جانە بىلىممەن ءوزارا الماسۋدىڭ قارقىندى پروتسەسى ءجۇردى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستارىمىزدى جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزدى. قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جانە قىتاي باسشىلارىنىڭ تاباندىلىعى مەن كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى الەم جىبەك جولىنىڭ جاڭا زاماناۋي تۇجىرىمداماسىن جانە ونىڭ قايتا جاڭعىرعانىن كورىپ وتىر. حالىقتار مەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى ساۋدا-ساتتىق – دوستىقتىڭ، تەڭ قۇقىقتىڭ، ەگەمەندىك پەن شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىن قۇرمەتتەۋدىڭ كەپىلى. قىتاي 2002 جىلدىڭ 10 مامىرىندا بەيجىڭدە قازاقستانمەن مەملەكەتتىك شەكارانى دەماركاتسيالاۋ تۋرالى حاتتاماعا قول قويعان العاشقى ەل. قۇجاتقا قازاقستان مەن قىتايدىڭ سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن تان تسزياسيۋان قول قويدى. بۇگىندە 1700 شاقىرىمنان اساتىن قازاقستان-قىتاي شەكاراسى دوستىق پەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ شەكاراسىنا اينالدى. بۇل ماسەلەلەر قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسى مەن حالىقارالىق قۇقىق پرينتسيپتەرىن تولىق ساقتاي وتىرىپ رەتتەلگەنىن ۇمىتپايىق.

ءبىز كوپجاقتى جانە وڭىرلىك ۇيىمدار مەن فورۋمدار شەڭبەرىندە ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى تۇردە كۇشەيتىپ كەلەمىز. قازاقستان مەن قىتاي حالىقارالىق باستامالاردى قولدايدى. جاھاندىق كۇن تارتىبىندەگى كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ءبىزدىڭ ۇستانىمدارىمىز سايكەس كەلەدى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان-قىتاي قاتىناستارىنىڭ شارتتىق-قۇقىقتىق بازاسى ءارتۇرلى سالالار بويىنشا 250-دەن استام ۇكىمەتارالىق جانە ۆەدومستۆوارالىق كەلىسىمدەردى قامتيدى.

بۇل رەتتە، 2002 جىلى جەلتوقساندا بەيجىڭدە قول قويىلعان تاتۋكورشىلىك، دوستىق جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى شارت، ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى بەلگىلەۋ جانە دامىتۋ تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسيا (2005 ج.), سونداي-اق 2015 جىلى قابىلدانعان جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قاتىناستارىنىڭ جاڭا كەزەڭى تۋرالى بىرلەسكەن دەكلاراتسيا سەكىلدى قۇجاتتاردىڭ ماڭىزى ەرەكشە. وسى قۇجاتتار تاراپتاردىڭ ىنتىماقتاستىقتى ودان ارى تەرەڭدەتە تۇسۋگە نيەتتى ەكەندەرىن كورسەتتى.

ەكىجاقتى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا كەلەتىن بولساق، بۇگىندە ول ترانزيتتىك-كولىك ينفراقۇرىلىمىن، ساۋدانى، وڭدەۋشى ونەركاسىپتى، قارجى جانە ەنەرگەتيكالىق سەكتورلاردى، ماشينا جاساۋدى جانە باسقا دا ماڭىزدى سالالاردى قامتىپ، وڭ ناتيجە كورسەتىپ وتىر.

ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز بىرقاتار اۋقىمدى ەكونوميكالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ، ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى كولىك كۇرە جولدارىن قالىپتاستىرۋدا. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدىڭ جانە بەيجىڭنىڭ «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسىنىڭ ۇشتاسۋى وزەكتى بولىپ تابىلادى.

وسىنىڭ بارلىعى ەكى مەملەكەتتى ۇزاق مەرزىمدى ىنتىماقتاستىققا، ءوزارا سىيلاستىققا جانە مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ جالپى قابىلدانعان نورمالارىن ساقتاۋعا باعىتتالعانىن كورسەتەدى. ءبىز جاقىن كورشىلەرمىز، سوندىقتان پراگماتيكالىق جانە ءوزارا باتىل ارىپتەستىك ەكى حالىقتىڭ وركەندەۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى، سونداي-اق وڭىرلىك ءال-اۋقات پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى بولىپ تابىلاتىنىن جاقسى تۇسىنەمىز.

– قىتاي قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى سىرتقى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى. بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ قانداي ماسەلەلەرى وزەكتى؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، نەنى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى؟

– دۇرىس ايتاسىز، قىتاي بۇگىندە قازاقستاننىڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەستەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ەكىجاقتى ساۋدا كولەمى بىلتىردىڭ وزىندە عانا 11,7 ملرد دوللاردى قۇرادى. بۇل رەتتە سوڭعى جىلدارى ەكىجاقتى ساۋدا-ساتتىقتاعى قۇرىلىم مەن تەپە-تەڭدىكتى جاقسارتۋ ءۇردىسى بايقالىپ وتىرعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

قر ۇلتتىق بانكىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قىتاي ءبىزدىڭ ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋ جاعىنان نيدەرلاندى، اقش، ۇلىبريتانيادان كەيىنگى ءتورتىنشى ورىندا (15,6 ملرد.) تۇر. بۇعان قوسا قازاقستاننىڭ بارلىق ينۆەستيتسيالىق جوبالارى بويىنشا ناقتى ۇستانىمى مەملەكەتتىك مۇددەلەردى، كوممەرتسيالىق ماقساتتى، قازاقستاندىقتار ءۇشىن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋدى ەسكەرە وتىرىپ قالىپتاسادى.

«استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى كووپەراتسياعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىر. NASDAQ, لوندون بيرجاسىمەن جانە Goldman Sacks-پەن قاتار، احقو بيرجاسىنىڭ قۇرىلتايشىلارى قۇرامىنا شانحاي قور بيرجاسى مەن «جىبەك جولى» قورى كىرىپ وتىر. ال قىتايدىڭ مەملەكەتتىك دامۋ بانكى مەن China Construction Bank ورتالىق الاڭىنان وزدەرىنىڭ وكىلدىكتەرىن اشتى.

ارينە، كاسىپورىندار مەن ىسكەرلىك قاۋىمداستىقتان ءتۇرلى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جونىندە كوپتەگەن ۇسىنىستار كەلىپ تۇسەدى. ولاردىڭ ەڭ پەرسپەكتيۆالى جوبالارىن مۇقيات ىرىكتەۋ ءۇشىن بىرقاتار ەكىجاقتى قۇرىلىمدار بار. اتاپ ايتقاندا، ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلارى دەڭگەيىندە ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كوميتەتتى، قر مەن قحر بيزنەس-توپتارىنىڭ وكىلدەرى قاتىساتىن ىسكەرلىك كەڭەسىن، سونداي-اق قر-قحر وڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق فورۋمىن اتاپ وتەر ەدىم.

– ىنتىماقتاستىقتىڭ قولدا بار الەۋەتىن پايدالانا وتىرىپ، بىزگە قاي باعىتتا ءارى قاراي جىلجۋعا بولادى؟ قانداي سالالار ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتىڭ «درايۆەرى» سانالادى؟

– مەنىڭ ويىمشا، بۇل جەردە دامۋدىڭ جاھاندىق ترەندتەرىن ەسكەرۋ قاجەت. ءبىرىنشى كەزەكتە، بۇل ساندىق تەحنولوگيالار سالاسى. وسى سالادا قىتاي ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزدى. بۇگىنگى تاڭدا قحر-دا يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ 5G, Big-Data, ينتەرنەت زاتتار، جاساندى ينتەللەكت، بۇلتتى تەحنولوگيالار جانە سۋپەركومپيۋتەرلەر، روبوتتاندىرۋ سياقتى باعىتتارى جىلدام دامىپ كەتكەن. البەتتە، قازاقستان ەكسپەريمەنتتىك زەرتحانالار، بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق جانە IT-ورتالىقتار قۇرۋعا مۇددەلى ەكەنى تۇسىنىكتى. وسىنداي ورتالىقتاردى ورنالاستىرۋدا ەڭ قولايلى الاڭداردىڭ ءبىرى – «استانا حاب» ءىت-ستارتاپتاردىڭ حالىقارالىق تەحنوپاركى.

تەز دامىپ كەلە جاتقان قىتاي ساپالى ءارى ەكولوگيالىق تازا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساتىپ الۋعا مۇددەلى. ال، ءبىزدىڭ ەلىمىز اۋقىمدى اگرارلىق مۇمكىندىكتەرگە يە جانە قىتاي نارىعىنا شىعارىلاتىن ءوز اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارلارىنىڭ ەكسپورتىن ارتتىرۋدى كوزدەيدى.

قازىرگى ۋاقىتتا بيداي، قانت، ءسۇت، ەت، ءجۇن، زىعىر، قىزاناق، راپس مايى جانە باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وڭدەۋ جانە ەكسپورتتاۋ سالاسىندا بىرقاتار بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق جوبالار ىسكە اسىرىلۋدا.

قىتاي – الەمدەگى ەڭ ءىرى ەنەرگيا تۇتىنۋشى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ءارى جاھاندىق ەكولوگيالىق باستامالاردىڭ جاقتاۋشىسى. سوندىقتان قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارىن ۇتىمدى باسقارۋ، بالامالى جانە جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋ ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىندەگى ەكىجاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ باسىم باعىتتارى سانالادى.

عىلىم، ءبىلىم، كينەماتوگرافيا جانە ءتۋريزمدى قوسا العاندا، مادەني-گۋمانيتارلىق سالاداعى ءوزارا ىقپالداستىق پەرسپەكتيۆاسىنىڭ دا الەۋەتى زور.

بولاشاقتا وسى باعىتتاردىڭ بارلىعى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا تۇسەدى دەپ ويلايمىن.

– قازاقستان «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ باعدارلاماسىن تابىستى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. قىتاي ءوزىنىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اتتى جاھاندىق باستاماسىن قولعا الدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە وسى ەكى اۋقىمدى جوبالاردىڭ ۇشتاسۋى قانداي پايدا اكەلەدى؟

– بۇگىندە قحر – وراسان زور نارىعى بار الەمنىڭ ەكىنشى ەكونوميكاسى. بەيجىڭ وتكەن قىرىق جىلدىڭ ىشىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» شەڭبەرىندە جاھاندىق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاجەتتى ينۆەستيتسيالىق جانە تەحنولوگيالىق الەۋەتكە يە بولدى. ايتپاقشى، بيىل قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇسىنعان «جىبەك جولىنىڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋى» باستاماسىنىڭ رەسمي تۇردە جاريالانعانىنا 6 جىل تولادى.

بۇل تۇرعىدا قىتايدىڭ ترانسكونتينەنتالدىق باستامالارى ەۋرازيا جۇرەگىندە ورنالاسقان جانە الەمدىك مۇحيتقا شىعا المايتىن ەلىمىز ءۇشىن جاڭا پەرسپەكتيۆالار مەن مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. قازاقستان ءوزىنىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن دامىتۋ ءۇشىن ازيا، ەۋروپا جانە تاياۋ شىعىس ەكونوميكالىق پوليۋستەرى اراسىنداعى دانەكەر رەتىندە گەوەكونوميكالىق ورنىن يەلەنۋگە ۇمتىلادى. اتالعان ەكونوميكالىق پوليۋستەردە قازىرگى تاڭدا الەمدىك ءجىو-ءنىڭ 60 پايىزدان استامى شوعىرلانعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعى ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك باعىتتار «قىتاي – ورتالىق ازيا – باتىس ازيا» جانە «قىتاي-ۇندىقىتاي» ەكونوميكالىق دالىزدەرىن قۇرا وتىرىپ، قىتايدىڭ ەۋروپا، تاياۋ شىعىس جانە تمد نارىقتارىنا جىلدام شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان اۋماعى ارقىلى قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى ترانزيتتىك اعىنداردىڭ شامامەن 50 پايىزى وتەدى. بىراق نارىقتاعى باسەكەلەستىك ۇلكەن بولعاندىقتان، ءبىز قارقىندى باسەڭدەتپەۋىمىز كەرەك.

وسى جوعارىدا اتالعان مىندەتتەر، جالپى، وسى ەكى باعدارلامانىڭ ۇشتاسۋىنا جاۋاپ بەرەدى.

«نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا كەلەشەگى بار ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار ىسكە اسىرىلدى. ولاردىڭ ىشىندە: قۇرعاق پورت جانە «قورعاس – شىعىس قاقپاسى» اەا ينفراقۇرىلىمى، «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» حالىقارالىق ترانزيتتىك ءدالىزىنىڭ قازاقستاندىق بولىگى، سونداي-اق جالپى ۇزىندىعى 900 شاقىرىمدى جۋىق «قازاقستان-تۇرىكمەنستان-يران» جاڭا تەمىرجول ءدالىزى بار.

ۇقۇ دامىتۋ ماسەلەسىندە قازاقستان قىتايدىڭ نەگىزگى سەرىكتەسى دەپ ايتۋعا بولادى.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قازاقستان قىتايدىڭ نەگىزگى سەرىكتەسى بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.

– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا العاشقى ساپارىنىڭ كۇن تارتىبىندە قانداي ماسەلەلەر تۇر؟ ساپار باعدارلاماسى قانداي بولادى؟ الداعى كەزدەسۋلەردەن نە كۇتۋگە بولادى؟

– ءبىز پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ قحر-عا جاساعان العاشقى مەملەكەتتىك ساپارىنىڭ ساپالى ءارى مازمۇندى بولۋىنا باسا ءمان بەرەمىز. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 70 جىل تولۋىنا وراي قحر توراعاسى سي ءتسزينپيننىڭ شاقىرۋى بويىنشا بۇل ساپاردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى وتە ماڭىزدى. ساپاردىڭ وزەكتىلىگى ەكى ەل اراسىنداعى جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى نىعايتۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداپ وتىر.

مەملەكەتتىك ساپار باعدارلاماسى – وتە مازمۇندى. قحر توراعاسى سي تسزينپينمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ جوسپارلانعان. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جاڭا كەزەڭدە جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى دامىتۋ تۋرالى بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويۋ جوسپارلانىپ وتىر.

سونداي-اق قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ پرەمەرى لي كەتسيانمەن جانە حالىق وكىلدەرىنىڭ بۇكىلقىتايلىق جينالىسى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ توراعاسى لي چجانشامەن كەزدەسۋلەر وتەدى دەپ كۇتىلۋدە.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستان-قىتاي ىسكەرلىك كەڭەسىنىڭ التىنشى وتىرىسىنا قاتىسۋى جوسپارلانعان. باعدارلاماعا سايكەس قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىندا ءسوز سويلەيدى.

مەملەكەت باسشىسى ساپار بارىسىندا چجەتسزيان پروۆينتسياسىنداعى حانچجوۋ قالاسىنا بارادى.  وندا، اتاپ ايتقاندا، پرەزيدەنتتىڭ «Alibaba Group» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى دجەك مامەن كەزدەسۋى، سونداي-اق «Hikvision» كومپانياسىنا بارۋى جوسپارلانىپ وتىر. سونىمەن قاتار، ساپار اياسىندا قازاقستاندىق تاراپقا ۇلكەن دەرەكتەردى وڭدەۋ ءۇشىن سۋپەركومپيۋتەر بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلادى.

جالپى العاندا شامامەن ون قۇجاتقا قول قويىلماق. اتاپ ايتقاندا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىن ەكسپورتتاۋ، توتەنشە جاعدايلار كەزىندەگى ىنتىماقتاستىق، IT-تەحنولوگيالار، ەلەكتروندىق ساۋدا سالالارى بويىنشا ەكى جاقتى كوممەرتسيالىق كەلىسىمدەر جاسالادى.

جالپى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ قحر-عا الداعى ساپارى قازاقستاننىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىنە ساي كەلەدى. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىز حالىققا ءىس جۇزىندە پايدا اكەلۋدى، جاڭا ءوسىم كوزدەرى مەن جۇمىس ورىندارىن اشۋعا ىقپال ەتۋدى، قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا جاردەمدەسۋگە باعىتتالعان. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستى ۇستانىمى وسىنداي.

- سۇحباتىڭىز ءۇشىن راحمەت! 

Abai.kz