بۇگىن استانادا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ العاشقى وتىرىسى ءوتتى. وعان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلىپ قاتىستى.

اتالعان القا-قوتان جيىندا ۇقسك ساياسي مودەرنيزاتسيا جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم بايانداما جاسادى. ءبىز ساياساتتانۋشىنىڭ بايانداماسىن قاز-قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ساياسي مودەرنيزاتسيا جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ ۇسىنىستارى:

قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى!

قۇرمەتتى ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرى!

ۇلتتىق كەڭەستىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋ كەزدەسۋىندە قول جەتكىزىلگەن كەلىسىمدەرگە ساي كەڭەس مۇشەلەرى ءوز تالاپ تىلەگى، كاسىبي باعىتى مەن ىرقىنا قاراي ءۇش جۇمىس توبىنا بولىنگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ توپ – ساياسي رەفورمالارعا قاتىستى قۇرىلعان توپ. توبىمىزعا كەڭەستىڭ اقساقالى، دۋايەنى سەيداحمەت قۇتتىقادام اعامىز باستاعان 16 ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرلەرى، ساياساتتانۋشىلار، زاڭگەرلەر، ساراپشىلار كىردى.

ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ ءبىزدىڭ توپ قىزمەتىن جانداندىرىپ، ەكى وتىرىسىن وتكىزىپ، نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالالارىندا قوعام بەلسەندىلەرىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرىن جيناپ، زەردەلەپ، وسى كۇنگە دەيىن ءباسپاسوز بەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلعان سىن-پىكىر، تىلەك-لەبىزدەرگە مونيتورينگ جۇرگىزىپ، «ساياسي مودەرنيزاتسيا»، «ساياسي رەفورمالار» دەگەن ۇعىمعا ساياتىن بارشا دۇنيەلەرگە ايرىقشا كوڭىل اۋدارا وتىرا، قىزۋ تالقى وتكىزىسىپ، داۋىس بەرىپ، ءبىرشاما، جالپىلاما بولسا دا ورتاق پىكىرگە كەلگەن سياقتى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، ەلىمىزدەگى «ساياسي رەفورما» دەگەن تاقىرىپ ايتۋعا وڭاي بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە، ارەكەتكە كەلگەندە اسا كۇردەلى ەكەنى ايقىن. قازاقتىڭ قىزىل تىلىنە سالساق، ەكى كۇندە ساياسي رەفورما، ءۇش اپتادا ساياسي جۇماق ورناتۋعا بولاتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى. بىراق، اقيقاتىنا كەلسەك، جۇمىس توبىنىڭ ىشىندە دە قىزۋ تالقى ورىن الدى، كەيبىر ماسەلەلەردى داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋگە تۋرا كەلدى. ياعني، قازىر ورتاعا سالايىن دەپ وتىرعان دۇنيەلەر توبىمىزدىڭ ورتاق مامىلەسى، كوپتەگەن وي مەن پىكىردىڭ ءتۇيىنى، كومپروميستىك ۇسىنىستار.

بۇل وي-پىكىر نەدەن تۋىندادى؟ باسا ايتىپ وتكىم كەلەتىن ءبىر دۇنيە بار. بارىمىزدە بۇگىن قىل ۇستىندە تۇرعان سياقتىمىز. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدان ءۇمىت كۇتىپ تە، جۇمىسىمىزعا كوزىن الارتىپ تا وتىرعانداردىڭ سانى بىردەي سياقتى. ءۇمىت پەن كۇدىكتىڭ اراسىن جالعاۋ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ، الاڭ دا الاڭ الاڭ جۇرتتىڭ ويلاعانىن ءدوپ باسىپ، وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي، قيىننان قيىستىرىپ، ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ داڭعىل جولىن تاۋىپ، ورتاق جول ۇسىنۋ، التىن ورتانى تابۋ ەل مۇراتى مەن بولاشاعىن تۇسىنگەن ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى مەن مىندەتى دەپ تۇسىنەمىز. سوندىقتان دا كەيبىر كەزدە قىزدى-قىزدىمەن وسىپ-وسىپ جىبەرسەك، كەيبىر كەزدە ساپ-ساپ كوڭىلىم، ساپ كوڭىلىم دەپ، ءوزىمىزدى سابىرعا دا شاقىرعان كەزىمىز بولدى. قىسقاسى، توبىمىز، وسى جولى تەك ءىرى-ءىرى، كەسەك-كەسەك دۇنيەلەرگە توقتالىپ، ەڭ باستىسى ورتاق مۇددەنىڭ ىسكە اسۋى، جۇمىلا كوتەرگەن جۇگىمىزدىڭ جەڭىلدەۋى،  قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ الدىعا قاراي جىلجىعانىن دۇرىس دەپ تاۋىپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ توپتىڭ ىشىندە ءتاۋ ەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ ەلگە ادال قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ازاماتتار از ەمەس. وسى جولدا ساياسي رەفورما، ساياسي مودەرنيزاتسيا دەگەن تىركەستەردىڭ سان مارتە سان-ساققا جۇگىرتىلىپ، سان مارتە سوراقى، ۇسقىنسىز، ۇستىنسىز باعىتقا بۇرىلىپ، بۇرمالانعانىن دا كوردىك. «وسىنىڭ ءبارى دە بوس ءسوز»، «وسىنىڭ ءبارى دە جالعان» دەپ تۇڭىلگەندەردىڭ قاتارى جىل ساناپ كوبەيىپ تە كەلەدى. بىراق، وسىعان قاراماستان قوعامدىق ورتادا، جۇرت ىشىندە شىنايى رەفورما وسىنداي بولۋى كەرەك، وسىلاي بولماسا ءبارى دە قاراڭ دەگەن قاتقان قاعيدا دارەجەسىنە جەتكەن ۇستانىمدار دا جەتەرلىك. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا قاراپ، «مىنەكي، وسى ماسەلە ايتىلماسا، وندا بادالىڭدار، وسىنى ايتپاساڭدار قاراڭ قالىڭدار» دەپ وتىراتىن توپتار دا جوق ەمەس. قوعام قالاي اركەلكى بولسا، بيلىك ءىشى دە سولاي بىركەلكى ەمەس ەكەنىن دە جاقسى تۇسىنەمىز. قوعامنىڭ ءدۇيىم كوپشىلىگى «قانداي دا بولسا دا  وزگەرىس بولسا ەكەن» دەسە، بيلىك ىشىندە «بۇگىنگى كۇنىمىز التىن عاسىر، ەشتەڭە دە وزگەرمەسە ەكەن، وسى تاز قالپىندا قالا بەرسە ەكەن» دەيتىندەر دە جوق ەمەس. دۇرىس تۇسىنسەك، ءبىزدىڭ جۇمىس وسى ەكى كوزقاراستىڭ تەكەتىرەسكە تۇسپەي، قاندى جانجالعا اپارماي، ەلدى شايقالتپاي، مەملەكەتتى مۇقالتپايتىن جولىن تابۋ، سونى قوعامعا ۇسىنۋ!

ولاي بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ توپتىڭ ابىروي-ارىنىڭ ماسەلەسى - نەگىزگى-نەگىزگى دەگەن ماسەلەسىن ناق ايتۋ، سولاردى شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ، ۇرىسا-تابىسا وتىرا ورتاق جولىن، سارا جولىن قاراستىرۋ بولىپ تابىلادى. قاسىقتاپ جينالعان ابىرويدى ءبىر كۇندە شەلەكتەپ توگەتىن ەشكىمنىڭ دە جايى جوق! بىراق، ەل مەن ۇلت ءۇشىن، بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن كەيبىر كەزدە اردى ساتپاسا دا، ات پەن ابىرويدان ايرىلاتىن كەزەڭدەر بولىپ تۇرادى. ەگەر ۇلت جۇمىسى ورگە دومالاسا، سەڭ كوزعالسا، ناتيجە بولسا، ساياسي ۇدەرىستەر باستالسا، مەنىكى عانا دۇرىس، سەندەر وڭباعان ەكەنسىڭدەر دەپ قاراپ تۇرار، توسەكتە كوسىلىپ جاتار جايىمىز دا جوق!

بىرىمىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن، ءدال وسى كەزگە ساياسي مودەرنيزاتسيا، ساياسي رەفورما دەگەن ماسەلەلەرگە قاتىستى ناقتى قوعامدىق پىكىر قالىپتاستى. جۇمىس توبى بارشا جۇمىستى، ايتىلعان پىكىردى زەردەلەي كەلە ساياسي ماسەلەلەر ەلىمىزدە قابىلدانعان جيىرما ەكى زاڭعا قاتىستى ەكەنىنە كوزىن جەتكىزدى. الايدا، وسى كەزگە دەيىنگى بارشا داۋ-داماي ساياسي ۇدەرىستەردى، ولاردىڭ باستى ەرەجەسىن انىقتايتىن بەس-التى زاڭنىڭ توڭىرەگىنە توپشىلانعانىن دا جوققا شىعارا المايمىز.

ءبىزدىڭ ۇسىنىستاردىڭ باستى باعىتى – ەلدەگى ساياسي ۇدەرىستەردى دەموكراتيزاتسيالاۋ، زاڭنامانى ۇلت مۇددەسىنە ساي ىرىقتاندىرىپ، ليبەراليزاتسيالاۋ، بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارداعى تەڭسىزدىكتى جويۋ، قوعام تىنىسىن اشىپ، حالىق پەن بيلىك اراسىن جاماۋ بولىپ تابىلادى.

جۇمىس توبى جۇرگىزگەن مونيتورينگ، وسى كەزگە دەيىن ىستەپ كەلگەن ديسكۋسسيالىق الاڭدار مەن تالقىلاردىڭ ماتەريالدارىن زەرتتەۋ، باسپاسوزدە جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ مازمۇنى، ساراپشىلار مەن ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرى نەگىزىنەن بەس زاڭنىڭ اياسىنداعى سىن مەن داۋ-داماي ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. وسى بەس زاڭ تۇزەلەتىن بولسا، وسى بەسەۋى ىرىققا كەلسە، دۇرىس سايلاۋ وتەدى، ساياسي پليۋراليزم مەن ساياسي بەلسەندىلىككە، ساياسي باسەكەلەسىتككە جول اشىلادى دەگەن پايىمدار بار.

بۇل زاڭدار:

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر، شەرۋلەر، پيكەتتەر جانە دەمونستراتسيالار ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» 1995 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىنداعى زاڭى;

2002 جىلدىڭ جازىندا قابىلدانىپ، سان مارتە جامالعان «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭ;

1999 جىلى قابىلدانىپ، قىرىق جامالعان «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭ;

باعىنان سورى كوپ، تالاي-تالاي داۋدىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن، 1995 جىلى قابىلدانىپ، سوڭىنان مىڭ قۇبىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» زاڭ;

«قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى مەن ونىڭ دەپۋتاتتارى تۋرالى» زاڭ.

سونىمەن قاتار، قوعامدىق ورتا مەن سانادا «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى»، «سوت رەفورماسى جانە پەنيتەنتسيارلىق جۇيەلەردى رەفورمالار تۋرالى» ارنايى تۇجىرىمدامالار ءبىرىنشى كەزەكتە قابىلدانۋى ءتيىس دەپ وتىرمىز.

جوعارىدا اتالعان زاڭ دار قاي باعىتتا وزگەرۋى ءتيىس دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل زاڭدار تۇبەگەيلى تۇردە قايتا قارالىپ، زامان تالابىنا، جۇرت سۇرانىسىنا ساي قايتا جازىلىپ، اشىق تالقىلانىپ، جاڭادان قابىلدانۋى كەرەك!

ميتينگىلەر تۋرالى زاڭ ەڭ الدىمەن ازاماتتاردىڭ ءوز ويىن ايتۋ-تانىتۋ قۇقىقتارىن ءسوزسىز قامتاماسىز ەتۋ، بەيبىت شەرۋلەردىڭ ءتۇرى، سىن-سيپاتىن زاڭ اياسىندا انىقتاۋ، قاتىسۋشى ءاربىر تاراپتىڭ قۇقىقتارى مەن تىنىس-تىرلىگىن ايقىندايتىن، جيىنداردىڭ نەگىزىنەن حابارلاندىرۋ تارتىبىمەن وتكىزىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن، ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە ساي بولۋى ءتيىس دەپ وتىرمىز!

ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭناما ەل ازاماتتارىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە ساي پارتيالارعا بىرىگىپ، ءوز جۇمىسىن ەركىن جۇرگىزۋ قۇقىنا ساي، ولاردى قۇرۋ مەن مەملەكەتتىك تىركەۋگە قاتىستى شەكتەۋلەر مەن تسەنزدەردى جۇيەلى تۇردە ازايتۋ باعىتىندا قابىلدانۋى ءتيىس.

ەلىمىزدەگى «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭناما «بۇقارالىق اقپارات قۇرالى» دەيتىن ۇعىمدى دۇرىس انىقتاۋ، جالعان اقپارات ۇعىمىن دەكريمينيليزاتسيالاۋ، داۋ-دامايلاردى سوتقا جەتكىزبەي شەشۋ تۇرعىسىندا قابىلدانۋى ءتيىس دەپ سانايمىز.

قازاقستاننىڭ سايلاۋ كودەكسى دە سايلاۋ سايىن سىنعا الىنىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الداعى ۋاقىتتا بۇل زاڭناما پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردى سايلاۋدىڭ ارالاس جۇيەسىنە كوشۋدى، پارتيالاردىڭ ماجىلىسكە ءوتۋ تابالدىرىعىن تومەندەتۋ، اۋدان دەڭگەيىنە دەيىنگى اكىمدەردى حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋى جۇيەسىنە كوشۋدى قامتاماسىز ەتەتىن وزگەرىستەرمەن تولىعۋى ءتيىس. بۇنىڭ بارلىعى دا، ارينە، ءبىر كۇندە بولا قويماس، بىراق وسىنىڭ ساتىلىق، مەرزىمدىك ساتىسى، جۇيەسى مەن جەلىسىن جاساقتاۋ، جازىپ شىعۋعا ابدەن بولادى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارى تۋرالى زاڭناما پارلامەنتتىڭ اتقارۋشى بيلىكتەن تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى، پارلامەنتتىك وپپپوزيتسيانىڭ قىزمەتىنە مۇمكىندىك بەرۋى، پارلامەنت قىزمەتىنىڭ اشىقتىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ تۋراسىندا قايتا قارالۋى تۇرعىسىندا وزگەرۋى كەرەك دەپ سانايمىز.

سونىمەن قاتار، قوعامدىق پىكىردى زەرتتەي كەلە، كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزە وتىرا، بىزدەر مىناداي ۇسىنىستاردى قوسا ۇسىنعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز:

قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقارالىق ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى پاكتىنىڭ ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماسىن قۇپتاپ، «ءولىم جازاسى» دەگەن ۇعىمنان باس تارتۋى كەرەك. زاڭناماعا «ءولىم جازاسى» دەگەن ۇعىم ورنىنا «عۇمىرلىق باس بوستاندىعىنان ايىرۋ» ۇعىم ەنۋى ءتيىس.

تاعى ءبىر ماسەلە: ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىنداعى 174 باپ قايتا قارالىپ، «الەۋمەتتىك، تاپتىق جىك سالۋ» دەگەن سياقتى ۇعىمدارعا جاڭا كوزقاراس قاجەت.

قۇرمەتى توراعا! قۇرمەتتى كەڭەس مۇشەلەرى!

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءبىرىنشى وتىرىستىڭ وزىندە عانا كوتەرىلىپ وتىرىلعان ماسەلەلەردىڭ ءوزى ءبىر-ءبىر داستان سەكىلدى. ءار ماسەلە، ءاربىر سۇراق ۇزاق زەرتتەۋدى، تەرەڭ تالقىنى، اشىق اڭگىمەنى تالاپ ەتەدى.

بايقاپ وتىرساق، وسى ماسەلەلەردى جۇرگىزىپ، ىسكە اسىرۋعا دايىندىعىمىز دا ءارتۇرلى سياقتى. مىسالى، ميتينگىلەر مەن ءباسپاسوز تۋرالى زاڭنامالار بويىنشا ءدال بۇگىننىڭ وزىندە بىرنەشە بالاما زاڭ جوبالارى، ءارتۇرلى دارەجەدەگى تالقىلار مەن جيىندار وتكىزىلىپ قويىلدى. بۇل ماسەلەلەر بويىنشا ءتيىستى ماماندار مەن ساراپشىلاردىڭ ءتىزىمى مەن قاتارى ساقاداي ساي تۇر. اتالمىش ميتينگىلەر تۋرالى زاڭنامانى ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز الماتى قالاسى قوعامدىق كەڭەسى اياسىندا تالقىلاپ، ساراپشىلاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىرشاما جەتىستىككە جەتتىك دەپ ايتا الامىز.

تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق دەگەن بابالارىمىز. بالكىم، سول سياقتى بۇگىننىڭ وزىندە ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرى قاتارىنان وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى جۇمىس توپتارىن قۇرىپ، وعان ءماجىلىس جانە سەنات دەپۋتاتتارىن، ساياسي پارتيا وكىلدەرىن تارتىپ، جۇمىستى باستاپ كەتۋگە دە بولاتىن دا شىعار! ەگەر بۇگىن ءتيىستى شەشىم قابىلدانىپ، پارمەن بەرىلسە، ءوزىمىزدى قاجاپ، قارقىندى جۇمىس ىستەسەك، ۇلتتىق كەڭەستىڭ كەلەسى وتىرىسىنا ناقتى زاڭ جوباسىن ۇسىنا الار ەدىك.

ەگەر قالعان ماسەلە بويىنشا وسىنداي ازىرلىك پەن دايىندىق بولسا، سولار بويىنشا دا وسىنداي تارتىپپەن قوزعالىپ، ۇلتتىق كەڭەستىڭ ءاربىر وتىرىسىنا ناقتى زاڭ جوبالارىن ۇسىنا الاتىن رەجيم مەن قارقىنعا جەتە الاتىنىمىزعا ءوز باسىم ەش كۇماندانبايمىن.

ەڭ باستى ماسەلە – ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ ماسەلەسى! ۇلتىمىزدىڭ ۇيىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ مۇراتتارىنا جەتۋى! جەكەلەپ كەلسەك، ءبىزدىڭ ەشقايسىمىزعا اتاقتىڭ دا، داڭقتىڭ دا قاجەتى جوق. جۇمىس ناتيجەلى بولىپ، جۇيەلى تۇردە جەتىستىككە جەتسەك، ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىن بەلگىلى ءبىر مەجە مەن ۋاقىت ىشىندە قايتا جاساقتاپ، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقساق، قازاق دەگەن ۇلتىمىزدى الداعى قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ سودىر-سوقپاعىنا سوقتىرماي، سۋىعىنا توڭدىرماي، شىجىعىنا كۇيدىرمەي الىپ شىقساق، وسىدان ارتىق ارمان، وسىدان ارتىق ابىروي جوق. سولاي بولسىن دەپ تىلەيمىز!

ايدوس سارىم

Abai.kz