مەملەكەتتىڭ كوشى-قون ساياساتىن، ونىڭ ىشىندە تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمنىڭ ءار شالعايىنا تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى قارا شاڭىراق - قازاقستانعا جيناپ الۋدى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق، قولعا العان بولاتىن. قازاق ەلىنىڭ بولاشاق تاعدىرى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت سانىنىڭ ۇستەم بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ول كىسىنىڭ سول كەزدە اشىق ايتقانى دا ەل ەسىندە. جاس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ۇكىمەت قورجىنىنىنان كوشى-قونعا ارناپ قوماقتى قاراجات بولگەنى، ونى الىستان كەلگەن قانداستاردىڭ قاجەتىنە جۇمساعانى، شەتتەگى قازاقتاردىڭ جۇرەگىنە ءۇمىت وتىن جاعىپ ەدى. ونىمەن قويماي، «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭىن» قابىلداتۋى، تەك كوشى-قون جۇمىسىمەن اينالىساتىن، باستابىندا ارنايى اگەنتتىك، كەيىن كەلە كوميتەت قۇرۋى، قازىرگە دەيىن اراعا جىلدار سالىپ ءتورت بىردەي قۇرىلتاي وتكىزۋى، وعان ءار جولى ءوزى كەلىپ قاتىسىپ، ءسوز سويلەۋى اتالمىش سالا جۇمىسىنىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاپ وتىردى. وسىنىڭ ءوزى-اق كوشى-قون جۇمىسىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.

حالىقارادا بولىپ جاتقان سانداعان تولقۋلار مەن قانتوگىستەر قاي ەلگە بولماسىن كەسىرىن تيگىزبەي قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز كوپ ەتنوستى قۇشاعىنا الىپ وتىرعان ەلمىز. ايرانداي ۇيىعان تىنىشتىق، تاتۋ-تاتتىلىك، بەرەكە-بىرلىك اۋاداي قاجەت. وسىنداي جاعدايدا پرەزيدەتتىڭ كەيبىر نۇسقاۋلاردى ەمەۋىرىنمەن، ىممەن كەيدە استارلاپ ايتۋىنا تۋرا كەلەتىن شىعار.

مەملەكەتتىڭ كوشى-قون ساياساتىن، ونىڭ ىشىندە تاعدىردىڭ جازۋىمەن الەمنىڭ ءار شالعايىنا تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىمىزدى قارا شاڭىراق - قازاقستانعا جيناپ الۋدى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق، قولعا العان بولاتىن. قازاق ەلىنىڭ بولاشاق تاعدىرى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت سانىنىڭ ۇستەم بولۋىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ول كىسىنىڭ سول كەزدە اشىق ايتقانى دا ەل ەسىندە. جاس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ۇكىمەت قورجىنىنىنان كوشى-قونعا ارناپ قوماقتى قاراجات بولگەنى، ونى الىستان كەلگەن قانداستاردىڭ قاجەتىنە جۇمساعانى، شەتتەگى قازاقتاردىڭ جۇرەگىنە ءۇمىت وتىن جاعىپ ەدى. ونىمەن قويماي، «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى زاڭىن» قابىلداتۋى، تەك كوشى-قون جۇمىسىمەن اينالىساتىن، باستابىندا ارنايى اگەنتتىك، كەيىن كەلە كوميتەت قۇرۋى، قازىرگە دەيىن اراعا جىلدار سالىپ ءتورت بىردەي قۇرىلتاي وتكىزۋى، وعان ءار جولى ءوزى كەلىپ قاتىسىپ، ءسوز سويلەۋى اتالمىش سالا جۇمىسىنىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاپ وتىردى. وسىنىڭ ءوزى-اق كوشى-قون جۇمىسىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.

حالىقارادا بولىپ جاتقان سانداعان تولقۋلار مەن قانتوگىستەر قاي ەلگە بولماسىن كەسىرىن تيگىزبەي قويمايدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىز كوپ ەتنوستى قۇشاعىنا الىپ وتىرعان ەلمىز. ايرانداي ۇيىعان تىنىشتىق، تاتۋ-تاتتىلىك، بەرەكە-بىرلىك اۋاداي قاجەت. وسىنداي جاعدايدا پرەزيدەتتىڭ كەيبىر نۇسقاۋلاردى ەمەۋىرىنمەن، ىممەن كەيدە استارلاپ ايتۋىنا تۋرا كەلەتىن شىعار.

سولاي بولۋىنا قاراماستان، قاي قۇرىلتايدا دا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ شەتتەگى قانداستارىمىزدى ەلگە ورالتۋدىڭ ماڭىزىن، ونىڭ جولىن اشۋدىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن تىم قاجەت شارۋا ەكەنىن، ەستىر قۇلاق، تۇيەر كەۋدە بولسا، ايتۋداي-اق ايتىپ كەلدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، جۇمىس اتقارىپ وتىرعان ورگاندار پرەزيدەنت تاپسىرماسىن ارى قاراي ءىلىپ اكەتۋگە شابان، قۇلىقسىز.

حالىققا ىستەلەتىن قىزمەتتىڭ ساپاسى، كەيدە، سوعان جاۋاپتى ادامنىڭ مەملەكەتشىلدىگىنە، ۇلتتىق سانا-سەزىمىنە، قابىلەت-قارىمىنا بايلانىستى ەكەن. قازىرگى ۆيزا الا الماي ون ءبىر مىڭ ادام كەزەكتە تۇرعان، ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق قىزمەتتى ءبىر كەزدەرى باعدات سەيتباتتالوۆ دەگەن ازامات باسقاردى. ۆيزا اشتىرۋعا كىرگەن ءار ادام، قۇجات قابىلدايتىن جاي قىزمەتكەردەن باستاپ، باستىقتىڭ وزىنە دەيىنگى كىسىلەردىڭ كىشپەيىلدىلىگىنە، قانداستارىنا دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا، باۋىرمالدىعىنا، جوعارى ادامگەرشىلىگىنە ءتانتى بولىپ شىعاتىن. ەلگە كەلەتىندەردىڭ سانى سول وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلداردا قازىرگىدەن ەكى ەسە ارتىق بولماسا، كەم ەمەس بولدى عوي. سونىڭ وزىندە، بۇگىن وتكىزگەن تولقۇجاتىڭا ءدال ون كۇدە ۆيزا جاپسىرىلىپ، قولىڭا تيە قالاتىن. ءولىم-ءجىتىم، توي-تومالاق سىياقتى جاعدايى بارلاردىڭ جۇمىسىن، ون كۇنسىز-اق، قالاعان ۋاقىتىندا دايىنداپ بەرەتىن. سول جىلداردىڭ بىرىندە ىلەنىڭ ماڭعۇلكۇرە اۋدانىندا بۇرشاق اپاتى بولدى. حالىق كۇزگى ونىمنەن قۇرالاقان قالدى. وسى قيىنشىلىقتى ايتىپ كەلگەن ءبىر اقساقالدىڭ  ۆيزاسىن تەگىن اشىپ بەرگەنىن مەن ءوز كوزىممەن كورگەنىم بار. قازاقستانعا تۇڭعىش اتتانعالى وتىرعان ادامنىڭ كوڭىلىنە قانات بىتىرەتىن، جۇرەگىنە جىلۋ قۇياتىن، ءسات-ساپار تىلەپ، ءيىلىپ تۇرىپ شىعارىپ سالاتىن سول ىزگى جانداردى مەن قازىر قايدا ءجۇر ەكەن دەپ اۋىق-اۋىق ساعىنا ەسكە الام.

قاسىم-جومارت توقاەۆ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان جىلدارى قازاق كوشى ءتىپتى قارقىن الدى. ەلباسى ساياساتىنىڭ استارىن جەتە تۇسىنگەن بىردەن-ءبىر كىسى بولسا، ول وسى الەمدىك دەپلوماتيانىڭ قىر-سىرىن جەتتىك مەڭگەرگەن، ۇلتجاندى، تەكتى ازامات قاسىم-جومارت كەمەلۇلى-اۋ. ق. توقاەۆ مىرزا قانداستاردىڭ ۆيزا اشتىرۋعا تولەيتىن قۇجاتتىق تولەمدەرىنىڭ قۇنىن ءجۇز اقش دوللارىنان كۇرت تومەندەتىپ، نەبارى ءۇش دوللارعا ءتۇسىرىپ بەردى. قازاقتارعا ءۇش ايعا ءبىر مارتە اشىلاتىن ۆيزانى بىردەن ءبىر جىلعا كوپ مارتەلى ەتىپ اشۋدى جولعا قويدى. مۇنداي ۆيزامەن ءبىر تۋىسىڭنىڭ ۇيىنە ۋاقىتشا تىركەلەسىڭ دە، قازاقستانعا جىل بويى كەلىپ-كەتىپ ەركىن جۇرە بەرۋىڭە بولادى. وسى مەزگىلدە ازاماتتىققا، كۆوتاعا قۇجاتتارىڭدى تاپسىراسىڭ. قونىستاناتىن قونىسىڭدى دا بەلگىلەپ ۇلگىرەسىڭ. بۇل جەڭىلدىلىك قىتايدا تۇراتىن اعايىنداردىڭ ەلگە كەلۋىنە، تۇراقتاپ تۇرىپ قالۋىنا وتە ءتيىمدى بولدى.

ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەنتتىك قورعاۋ ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزىندە بەردىبەك ساپارباەۆ تا قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جاساۋعا بارىن سالدى. ەل دەگەندە ەڭىرەپ تۋعان ەرىڭ وسى ب. ماشبەكۇلى. «نۇرلى كوش» اتتى ۇلكەن باعدارلاما جاسادى دا تاستادى. جاساپ قانا قويعان جوق، شقو-نا اكىم بوپ تاعايىندالعاسىن، سول باعدارلامانى ودان ارى ناقتىلاي ءتۇسىپ، قانداستار كەلگەندە كىرەتىن كولەمدى اۋىل سالىپ ۇلگىردى. كىرگىزەتىنگە ادام تاپپاي قالماسا، بۇل بارلىق وبلستارعا ۇلگى بولۋعا ءتيىس باستاما...

سونىڭ ارقاسىندا كوشى-قون سالاسىندا ەلىمىزدىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى جامان بولعان جوق. قازىرگە دەيىن، قۇدايعا تاۋبە، قىتايدان 84 مىڭ ادام، جالپى شەتەلدەن ءبىر ميلليوننىڭ ۇستىندەگى قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالىپتى. بۇل ەگەمەندىگىن ەندى عانا العان جاس مەملەكەت ءۇشىن، ارينە، از كورسەتكىش ەمەس. دەگەنمەن بەس ميلليون قازاقتىڭ ءالى دە جات جۇرتتا جۇرگەنىن ەسكەرسەك، ءبىز اتقارار جۇمىستىڭ كوكەسى تاعى الدا ەكەنى، بىردەن بايقايمىز.

جاسىرارى جوق، سوڭعى ءتورت-بەس جىلدىڭ كولەمىندە كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ قارقىنى وتە باياۋلاپ قالدى. بىرەن-سارانداپ جەكە ساپارمەن كەلىپ-كەتىپ جاتقاندار بولماسا،  قىتاي جاعىنان كەلەتىن ارناۋلى كوش نەگىزىنەن توقتادى. مۇنى وسى رەت اشىلعان ءتورتىنشى قۇرىلتايدا «سوڭعى كەزدەرى بەلگىلەنگەن كۆوتا تولماۋدا» دەپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوزى دە اشىق ايتتى.

ءاۋ باستان مەملەكتتىڭ ۇستانعان ساياساتى دۇرىس، ەلباسىنىڭ باعىت-باعدارى ايقىن. سوندا قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە كەلۋىنە نە كەدەرگى بولدى؟

وعان «مىناۋ» دەپ، ءبىر سوزبەن جاۋاپ بەرۋ، ارينە، قيىن. دەسەدە، وسىعان دەيىن قولدانىستا بولعان «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ» شيكى تۇستارى جالپى كوشكە سالقىنىن ابدەن تيگىزدى. «...جەكە ءوزi جۇگiنۋi مۇمكiن بولماعان جاعدايدا ءوتiنiش بەرۋشi ۋاكiلەتتi وكiلگە جۇگiنۋگە نوتاريالدى راستالعان سەنiمحاتتى ورالمان مارتەبەسiن بەرۋ جانە (نەمەسە) ورالمانداردىڭ كوشiپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگiزۋ تۋرالى وتiنiشپەن قوسا بەرەدi» دەگەن 14- باپتاعى 1-تارماقتىڭ وسى ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان سوڭعى تۇجىرىمى جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىققا داڭعىل جول اشىپ بەردى. سونى پايدالانىپ، جالعان قۇجاتپەن ۇكىمەت قارجىسىن ۇپتەپ كەتكەندەردىڭ سانىن وسى سالامەن اينالىسقاندار جاقسى بىلەدى. «ورالمان مارتەبەسi ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاننان كەيiن توقتاتىلادى» دەگەن جوعارىداعى باپتىڭ ءبىر عانا 4-تارماعى قازاقستان ازاماتتىعىن تەزدەتىپ العان سان مىڭداعان قانداسىمىزدى بەرىلەتىن الەۋمەنتتىك كومەكتەن قاقتى.

ونىڭ ۇستىنە، كەزىندەگى قىتايداعى قازاقتار ءۇشىن قاسىم-جومارت توقاەۆ جولعا قويعان جەڭىلدىك قازىر جەلگە ۇشقان. قازاقتاردىڭ ۆيزاسى باسقا ۇلتتاردىكىمەن بىردەي، ءۇش ايعا ءبىر نە ەكى مارتە كىرىپ-شىعاتىن ەتىلىپ اشىلىلاتىن بولدى. دەمەك، ولاردى «قازاق»، «ورالمان»، «قانداس» دەمەي، قىتايلىق دەپ ءبىر شىبىقپەن ايدالاتىن حالگە تۇسىردىك. وسىنداي كۇيىنە قاراپ، ەندى قازاقتاردى دا حانسۋ دەپ ايتا بەرسەڭىز دە ەش وعاتتىعى جوق... ءۇش اي دەگەن نە ول، مۇندا كەلگەن سوڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرىپ، ازاماتتىققا قۇجات جيىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، زۋ ەتىپ وتە شىعادى. سوسىن، قازاقستاننان قىتاي ەسەبىندە قۋىلاسىڭ.  سويتىپ، جىل بويى ۆيزا اشتىرام دەپ ۇرىمجىگە شاباسىڭ دا جۇرەسىڭ. بۇنداي جاعدايدا قىرعىن كەزەك بولماي، جەمقورلىق پەن پىسىقاي دەلدالداردىڭ ايى وڭىنان تۋماي قايتسىن؟

دەگەنمەن، كەش تە بولسا، ءبىر جاقسىلىقتىڭ قۇلاعى قىلتيعانداي. وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن جاڭا «زاڭ جوباسى» پارلامەنتتىڭ قاراۋىنان ءوتىپ، سەناتتىڭ ماقۇلداۋىنا جىبەرىلىپتى. سەنات تا ەكى اپتادا 180 زاڭ جوباسىن اپالاق-ساپالاق وقىپ، پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا سىرعىتقان كورىنەدى. وعان «قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان كەيىن دە قانداستارىمىزدىڭ «ورالمان» مارتەبەسى بەلگىلەنگەن كۆوتاسىن العانعا دەيىن ساقتالادى» دەگەن اسا قاجەت ەكى اۋىز ءسوز قوسىلىپتى. الىپپەلىك ساۋاتپەن-اق ەنگىزۋگە بولاتىن بۇل تارماقتى كوپ تالقىعا سالۋدىڭ، ۇزاق جىل تۇزەتپەي سوزۋىدىڭ ءوزى كىسى كۇلەرلىك جاعداي. قۇزىرلى ورگانداردىڭ قازاق كوشىنە دەگەن قىرسىزدىعىنىڭ كورىنىسى، پرەزيدەنت نۇسقاۋىنا بولعان نەمقۇرايدىلىقتىڭ، ۇكىمەت قىزمەتىنە جاۋاپكەرسىزدىكتىڭ بەلگىسى  بۇل.

ارازدىق بىتكەننىڭ ءبارى ادىلەتسىزدىكتەن تۋىندايدى. ماناعى كوشىپ كەلگەن ميلليوننان استام قانداسىمىزدىڭ اراسىندا، «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭىنىڭ» سول كەمشىل تارماقتارىنىڭ كەسىرىنەن، پرەزيدەنت بەلگىلەگەن قاراجاتىن الا الماعاندار نەشە مىڭداپ تابىلادى. سول سەبەپتى، كەرى كوشىپ كەتكەندەر دە بار بىرەن-ساران. دەگەنمەن، باسىم كوبى قازاق جەرىنە تۇياعىن ىلگەنىن زور باقىت ساناپ، ءوز كۇشىمەن ءومىر ءسۇرىپ كەتتى. اقتان قاعىلىپ، اشىنعان جانداردىڭ اۋزىنا ەشكىم دە قاقپاق قويا المايدى. وسىدان بارىپ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى بيلىكتى سىناۋ، مەملەكەتتى جازعىرۋ باستالادى. وت باسى، وشاق قاسىنداعى وسىنداي ۋىتتى اڭگىمەلەردى ەستىگەن بالالاردان ءبىز ەرتەڭ قانداي وتانسۇيگىشتىكتى كۇتەمىز؟ ەڭ ۇياتى - ءبىز ەلۋ التى ەلدىڭ پرەزيدەنتىن استاناعا شاقىرىپ، ەىقۇ-نىڭ ءسامميتى مەن قىسقى ازيادا ويىندارىنىڭ جارىسىن وتكىزىپ، الەم الدىندا اسقاق بەينەمىزدى كورسەتىپ، مەرەيىمىز تاسىپ جاتقان تۇستا، قىتايداعى ون ءبىر مىڭ قانداسىمىزعا ۆيزانىڭ كەزەگىن كۇتتىرىپ، شۋلاتىپ قويعانىمىز بولدى. ەل ءىشى-سىرتىنداعى باسپا ءسوز دۋىلداتىپ جاتتى وسى كەلەڭسىزدىكتى. بۇل ءتۇبى كەلىپ جاڭا جارقىراي باستاعان ەلىمىزدىڭ بەتىنە شىركەۋ بولار جاعىمسىز جاي ەدى.

ءبىز سىرتتاعى قانداستارىن وتانىنا شاقىرىپ وتىرعان الەمدەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرىمىز. بۇل - شىندىق. كوش توقىراۋعا تاپ بولىپ، قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمىنە قىلاۋ تۇسە باستاعان تۇستا، ءتورتىنشى رەتكى قازاق قۇرىلتايىنىڭ اشىلۋى، وعان ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ تاعى دا ارنايى كەلىپ، ءسوز سويلەۋى، ايتا قالسىن ۋاقيعا بولدى. سەنىمى قوجىراي باستاعان شەتتەگى الاش جۇرتىنىڭ جانار وتى جارق ەتە ءتۇستى. جۇرەگىندەگى ءۇمىت جالىنى قايتا لاۋلاي باستادى. كوڭىلى الاڭنان ايىقتى. بۇل جولعى قۇرىلتاي شىنىندا دوپ تەبەتىن جاستاردىڭ كوپ كەلۋىمەن ەمەس، «تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعى» قارساڭىندا اشىلعانىمەن وزگەرەك بولدى.

«تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعى» ءبىز ءۇشىن شىنىندا ورنى ەرەكشە مەرەكە. مەرەكە عانا ەمەس، وتكەنىمىزدى سارالاپ، بولاشاعىمىزدى باعامدايتىن بەتبۇرىس كەزەڭ. جوعارىدا دا ايتتىق، قازاق كوشى دە وسى ەكى ون جىلدا اۋىر سىننان، قايقاڭ كەزەڭنەن ءوتتى. قانداستارىمىزدى نەسىبەسىنەن قاعىپ، از بولماعان قارجىنى تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا جىبەردىك. دەمەك، ءتورتىنشى قۇرىلتايدىڭ ءدال وسى قارساڭدا اشىلۋى ءبىراز نارسەنىڭ بەتىن اشتى. كەتكەن «اتتەگەن-ايلار» قانشا جاسىرىپ-جابىلعانىمەن، اشىق ايتىلماعانمەن اركىمنىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇردى. قۇرىلتايدا ءسوز العان دەلاگاتتاردىڭ سوزىنەن ەندىگى جەردە قازاق كوشىنە بارىنشا ءزارۋ بوپ تۇرعانداردىڭ كىم، قاي ەلدەردەگى قازاقتار ەكەنى انىق بايقالدى.

رەسەيدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ وكىلى، ورىس قارماعىندا قالعان قازاق جەرىنەن، قازاق مەكتەبىن اشىپ بەرسەڭىز دەگەن تالاپ قويدى مەملەكەت باسشىسىنا.

مىنا ىرگەمىزدە تۇرعان قىرعىزىستانداعى قانداستاردىڭ دا ءوتىنىشى وسى تاقلەتتەس. بىراق، بۇدان گورى زور. ءۇش-ءتورت جىلدا ءبىر توڭكەرىس بولىپ جاتاتىن بىشكەكتەن «ن. نازارباەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قازاق ۋنيۆەرسيتەتىن» اشۋ كەرەك دەپتى، قىرعىزستانداعى قازاقتار اسسوتسياتسياسىنىڭ توراعاسى، گەنەرال-مايور سەرىكقۇل قوساقوۆ دەگەن اعامىز.(«تۇركىستان» گازەتى. 19-مامىر، 2011جىل).

«قازاقستانعا كەلگەنىمەن ورىس ءتىلىن بىلمەي، قينالامىز». بۇل گوللانديادان كەلگەن جىگىتتىڭ «سىلتاۋى».

ال، تۇركياداعى قازاقتاردىڭ تالابى ءتىپتى باسقا. ولاردىڭ بالالارى انا تىلىنەن اجىراپ بارادى ەكەن. سونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، قازاق ەلى ولارعا ارناۋلى مۇعالىم جانە قازاق تىلىندەگى كىتاپ-جۋرنال (بۇرىن دومبىرا جىبەرىڭدەر دەيتىن) جىبەرىپ تۇرۋى كەرەك.

دەمەك، ءبارى دە ۇرپاقتارىنىڭ كەلەشەكتە قازاق دەگەن اتى عانا بولماسا، زاتىنىڭ باسقا بولىپ كەتەتىن تاعدىرىن جاقسى تۇسىنەدى ءارى ودان قاتتى الاڭدايدى. بىراق، سولاردىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كوشىپ كەلە قويايىن دەپ ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇرعان بىرەۋى بايقالمايدى. بابالار ارمانى ورىندالىپ، قازاق جەكە مەملەكەت بولدى. ءبىز ەندى سوعان بارىپ قونىستانايىق، ىرگە تاسىن بىرگە قالاسايىق، بالالارىمىز ءوز وتانىندا ءوسىپ-وركەندەسىن، تۋعان ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرىن قانىنا ءسىڭىرسىن، ەلىنە قىزمەت ەتسىن دەپ تۇرعاندارى تاعى شامالى. بولماسا، ولاردىڭ اتا-بابالارى وسى ازاتتىقتىڭ جولىندا از قۇرباندىق بەرگەن جوق. اتا قونىسىنان اۋا كوشىپ، شەت جەر، جات ەلدەردى پانالاعانى كەشە عانا ەمەس پە ەدى؟ ەندى سول وسپان مەن قاليبەك اڭساعان ازاتتىققا ولار سىرتتا، ءجايلى جەردە جاتىپ الىپ، ماساتتانعاندى ءجون كورەتىن ءتارىزدى. كەلىپ-كەتىپ قوناق بولعاندى، قۇرىلتاي-جيىن، توي-تومالاق بولا قالسا، شاۋىپ كەلىپ قاتىناسقاندى، ماداق ايتقاندى، شالقايىپ قوناق بولعاندى ۇناتاتىندارىن كورسەتىپ كەلەدى. دۇرىس قوي ءبارى. ءوز ەلى بولعان سوڭ، سويتەدى دە. بىراق، قارا باسىنىڭ قامىن كۇيىتتەپ كىسى جەرىندە جۇرە بەرمەي، ەسى باردا ەلدەرىن تاپقاندارى ودان دا ءجون بولار ەدى-اۋ!

ارينە، تۋعان جەر، اتا-بابامىزدىڭ سۇيەگى جاتقان قۇت-مەكەن اركىمگە دە ىستىق. اتا قونىسقا كىندىگى بايلانعان كونە كوزدەر كەتەدى ەرتەڭ. سوندا وسى جەردىڭ قادىرىن ءبىزدىڭ عالامداسۋ داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتارىمىز بىلە قويار ما ەكەن؟ «دۇنيەنىڭ قاي تۇك­پىرىندە جۇرسە دە تۇتاس قازاق حالقىنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن» سەزىنە السا جاقسى-اۋ؟! شەتتەگى اعا ۇرپاق وسى جاعىن جاقسى ويلانسا بولادى.

قازىر قازاقستان اينالاسىنداعى بارلىق ەلمەن شەگاراسىن ايقىنداعان، تاستاي عىپ بەكەمدەپ العان دەربەس ەل. ەلباسى وتە دۇرىس ايتتى: «ءبىز قانشا ەلىمىز كەڭ، وسىنداي كەڭ-بايتاق دەپ جۇرسەك تە، ءدال بۇگىنگىدەي ءوز مەملەكەتتىگىمىز بولعان جوق. قازاقتىڭ تابان تىرەيتىن، ءدال قازىرگىدەي ماعىنادا «ەلىم، جەرىم» دەيتىن مەملەكەتى بولعان جوق». ايتۋعا وڭاي بولعانمەن، وسىنىڭ ءبارى بىردەن وپ-وڭاي قولعا كەلە سالعان جوق. بىلە-بىلسەك، بۇل ءبىزدىڭ تەڭدەسى جوق ولجامىز. سونىڭ ارقاسىندا، تاۋەلسىز ەل رەتىندە ەڭسە كوتەرگەن، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن مەملەكەت بولعانىمىزدى بۇگىن بۇكىل الەم ءبىلدى. «اتالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق اڭ­سا­رى بولعان تاۋەلسىزدىكتى كوزدىڭ قاراشى­عىن­داي ساقتاپ، ونى نىعايتا بەرۋىمىز قاجەت». شەتەل قاراماعىندا قالعان قازاق جەرىن قيماي وتىرا بەرۋ مەن «ەكو­نو­ميكاسى قۋاتتى، ساياساتى تۇ­راق­تى، جەرى داۋلەتتى، ەلى ساۋلەتتى مەملەكەت» (ن.نازارباەۆ) قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ قايسىسىنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن تارازىعا سالۋدىڭ ءوزى ارتىق.

تمد اۋماعىنداعى قانداستار عوي كوپتەپ كەلىپ جاتىر. ماناعى «ميلليوننان استامنىڭ» ءبۇيىرىن قامپايتقان وسى اعايىندار...

موڭعولداعى قازاقتاردىڭ كەلۋىنە كەدەرگى بولىپ تۇرعانى - جول. شىعىس قازاقستاننان توتە وتە قالاتىن ەتىپ شەشىپ بەرسەك، ونداعى ەل باياعىنداي تۇيەمەن-اق كوشىپ كەلە بەرەتىن كورىنەدى.

ەندى كوشىپ كەلۋگە بارىنشا قۇلشىنىپ وتىرعان قىتايداعى قانداستار. قازىرگى تاڭدا ولاردىڭ سانى دا قوماقتى. تاعدىرى دا قىل ۇستىندە. بولاشاعى ­- تۇنەك. بارلىق ەلدىڭ ازاماتىنىڭ قولىندا بار شەتەلگە شىعاتىن تولقۇجات وسى قىتاي حالقىنا بۇيىرماپتى. ناقتىلاپ ايتساق، قىتاي ۇكىمەتى ءوز ازاماتتارىنا، تەك، ازاماتتىق كۋالىك بەرەدى دە، تولقۇجات ۇستاتپايدى. سوندىقتان، ونداعى قازاقتار باسقا شەتەلدەگى قانداستارى سەكىلدى قونىشىنان باساتىن، قالاعان شەتەلىنە كەتە بەرەتىن جاعدايدا ەمەس، «ۇشارعا قاناتىم جوق...» كۇيدە. قازاقستانعا كەلۋ ءۇشىن دە ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءبىر ازاماتىنىڭ شاقىرتۋىنا جۇگىنەدى. ورىسشا جازىلعان ول شاقىرتۋ بارعان سوڭ، ونىڭ ءار بەتىنە اقشا تولەپ اۋدارتادى. سودان بارىپ كوپ تەكسەرۋدەن، ماقۇلداۋدان ءوتىپ، قاتىستى ورىنعا تاپسىرىپ بارىپ، ارەڭ دەگەندە، تولقۇجات الادى قولدارىنا. مەحنەت وسىمەن بىتسە، جاقسى عوي. بۇعان ەندى ءوز ەلىمىزدىڭ كەدەرگىلەرى قوسىلادى. ول - ۆيزا دەگەن الىنباس قامال. تولقۇجات العان بايقۇس قازاق ەندى ۇرىمجىدەگە قاراي جولعا شىعادى. وندا بارىپ، ءبىزدىڭ كونسۋلدىق قىزمەتتىڭ بوساعاسىنا ۇشى-قيىرى جوق كەزەككە تۇرادى. ال، ولاردىڭ جاساپ وتىرعاندارى - اناۋ. مۇنداي قيىندىق قىتايدان باسقا ەش ءبىر ەلدە جوق شىعار دەپ ويلايمىن. ازاپ دەپ وسىنى ايت. ازاپ ەمەس، بۇل بارىپ تۇرعان - قاسىرەت.

شاقىرتۋ دەگەننەن شىعادى، وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە بۇل شاقىرتۋدىڭ سان ءتۇرى بولدى. ءبىرى توقتاسا، ەكىنشىسى شىعىپ وتىردى. ەڭ العاشقىسى، جەكە ساپارعا ارنالعان كوك ءتۇستى قاعاز ەدى. مۇنى «تۋىسشىلاۋ شاقىرتۋى» دەپ اتادىق. قىتايداعى تۋىسىڭدى شاقىرتۋ ءۇشىن، قاجەتتى بلانكتتى تولتىرىپ، ءوزىڭ تۇرعان جەردىڭ كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنا وتكىزەسىڭ. ول كەمىندە ءۇش ايدان كەيىن بارىپ ماقۇلدانىپ شىعادى. الاسىڭ دا، ارعى بەتكە جونەلتەتىنسىڭ. ەكىنشىسى، «ىسكەرلىك شاقىرتۋ» دەپ اتالدى. ونى قازاقستانداعى كەز كەلگەن جشس-تەن الۋعا بولاتىن. ءۇشىنشىسى، وقۋعا كەلەتىندەردىڭ شاقىرتۋى. مۇنى بارلىق  جوعارعى وقۋ ورىندارى بەرەتىن. ءبىر جامانى، وسى شاقىرتۋلاردىڭ قاي قايسسىمەن دە كەلەتىن ادامنىڭ كەدەننەن تەك ءوز سوقا باسى عانا وتە الادى. وعان وقۋ جاسىنداعى بالاسىن قىتاي جاعى تىركەمەيدى. قازاقستان شەگاراسىنان بار بولعانى 50 كگ-نان ارتىق جۇك الىپ وتۋگە دە رۇحسات جوق.

ءتورتىنشىسى، «كوشى-قون شاقىرتۋى». شاقىرتۋلارىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسى وسى بولدى. قازاقستان ازاماتى قىتايداعى تۋىسىنىڭ وتباسىندا قانشا ادام بار، سونىڭ ءبارىن ءبىر قاعازعا تىركەپ جازادى. ارالارىنداعى تۋىستىق بايلانىسىن كورسەتەدى. «قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن سوڭ، تىركەۋگە تۇراتىن مەكەن-جايمەن، باسپانامەن، جۇمىسپەن، بالالارىن وقۋمەن قامتاماسىز ەتەم» دەپ نوتاريالدى راستالعان كەپىلدىك بەرەدى. سىرتىنا ءوزى تۇرعان جەردىڭ كوشى-قون دەپارتامەنتىنىڭ كەلىسىمىن الىپ، تاڭباسىن باستىرادى. سونىمەن بىرگە، كونسۋلدىق دەپارتامەنت تە (ميد) ءمورىن سوعادى.  بۇل شاقىرتۋدى العان قىتايداعى وتباسى مۇشەلەرى تۇگەلدەي، جوعارىداعى تارتىپپەن، تولقۇجاتقا كەزەكسىز يە بولادى. ۇرىمجىدەگى كونسۋلدىق قىزمەتتەن قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋ ۆيزاسىن دا كەزەك كۇتپەي الا الادى. وتباسى مۇشەلەرىن، بارلىق جۇگىن «حالىقتىڭ كوشى-قون» زاڭىنىڭ «كەدەن iسi ماسەلەلەرi جونiندەگi ۋاكiلەتتi ورگان: مۇلiكتi شەكارا ارقىلى كەدەن تولەمدەرiن الماي وتكiزەدى» دەگەن 29-4-باپتىڭ 1-تارماعىنا ساي، كەدەن سالىعىنان بوساتىلعان جەڭىلدىكپەن كەدەننەن بەرى وتكىزە الادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ ەل قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ وسىناۋ ەرەكشە جاعدايىن، مۇشكىل ءحالىن، قيىن تاعدىرىن بىلە تۇرا، اياققا ىلعاۋ قىلىپ كەلە جاتقان وسى «كوشى-قون شاقىرتۋىن» زاڭسىز دەپ، ءتورت-بەس جىلدان بەرى توقتاتىپ تاستادى. مەنىڭ  ارعى بەتتە تۇراتىن ءوز تۋىستارىمنان، قۇدا-جۇراتتىرىمنان، اۋىلداستارىمنان قۇرالعان 138 وتباسىن ەلگە كوشىرىپ اكەلەم دەپ جۇگىرگەنىمە، مىنە، بيىل تابانى كۇرەكتەي ءۇش جىل بولدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسىنان باستاپ، حات جازباعان ءمينيسترىم، توراعام قالمادى. ءبارى بىرىڭعاي جاۋاپپەن بۇرىنعى كوشى-قون كوميتەتىنە سىلتەيدى. ول كوميتەت قازىر ءىىم-نە بىرىكتىرىلدى. تۇك ناتيجە شىقپادى. قازىر ول شاقىرتۋلار دەپۋتات ب. تىلەۋحاننىڭ حاتىمەن بىرگە ءىىم كوشى-قون كوميتەتىنىڭ باستىعى ح. دوسقاليەۆتىڭ قورجىنىنا كەلىپ تۇسكەن ەدى. توراعا شقو-تىق كوشى-قون دەپارتامەنتىنە تاپسىردىم، سول جەردەن جاسالادى دەگەن سوڭ، استانا اينالىپ وسكەمەنگە دە باردىم. دەپارتامەنت باستىعى نۇرلان مۇقاەۆ مىرزا جوعارعى جاقتىڭ جازباشا قاۋلىسى كەرەك دەپ، قول قويۋدان باس تارتتى. التى الاشقا تانىمال جەزتاڭداي، حالىق قالاۋلىسى بەكبولاتتىڭ سول ءۇشبۋ دەپۋتاتتىق تالابى جەردە قالدى. دوسقاليەۆ الداپ سوقتى تىلەۋحاندى. كەشە عانا قۇرىلتايدا ەلباسىمىز ايتقان «شەتتەگى باۋىرلارىنىڭ تابانى­نا كىرگەن شوڭگە»، حيبىراتوللا ەرمەكۇلىنىڭ جان-جۇرەگىن سىزداتاتىن» ءتۇرى جوق. بۇل شاقىرتۋ زاڭسىز بولسا، زاڭدىسىن جاساماي ما؟ وعان قۇلىقسىز.

دەمەك، وسىنداي جاعدايدا، ويلاڭىزشى، قىتايداعى قازاقتار قازاقستانعا قايتىپ كەلمەك؟! جاسىراتىن نەسى بار، وتكەن  ءۇش جىلدا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا قىتايدان ءبىر وتباسى دا كوشىپ كەلگەن جوق. بۇرىن «كوشىپ» كەلگەن، بىراق، كۆوتا الا الماي قالعان اعايىنداردى سول باعدارلاماعا كىرگىزىپ، ارتىمىزدى جاپتىق.

شىنىن ايتساق، قىتايدا ءتۇرىپ جاتقان تۋىستارىمىزدى شاقىرتاتىن زاڭدى قۇجاتتىڭ جوقتىعىنان، ولاردىڭ كوشى توقتادى. ماناعى «سوڭعى كەزدەرى بەلگىلەنگەن كۆوتا تولماۋدا»-نىڭ باستى سەبەبى وسى.

قىتاي ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ ءوز وتانىنا قوتارىلا كوشۋىن تەجەگەنىمەن، حالىقارالىق زاعنامالاردىڭ تالابىنا ساي، ءبولىنىپ-جارىلعان اعايىن-تۋىستىڭ ءبىر-بىرىنە قوسىلۋى ءۇشىن، ەپتەپ قونىس اۋدارۋىنا اسا قارسى ەمەس.

بۇل ماسەلە 1995-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ن. نازارباەۆ پەكيندە بولعان ساپارى كەزىندە شەشىلگەن. ونى ق. توقاەۆ «بەلاسۋ» دەپ اتالاتىن كىتابىنىڭ 212-بەتىندە: «دەگەنمەن، بۇل ماسەلە جونىندە دە ءپرينتسيپتى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك: قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كوشكىسى كەلەتىن ۇلتى قازاق قحر ازاماتتارىنا قىتاي ۇكىمەتى تاراپىنان ەشبىر كەدەرگى جاسالمايدى. بۇل ماڭىزدى كەلىسىم قىتايدان كوشىپ كەلەم دەگەن ورالماندار سانىن ارتتىرا تۇسۋگە جاردەمدەسەرى انىق» دەپ اشىق جازعان.

قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ كوشىپ كەلۋ ماسەلەسىن شەشۋ، كەرەك بولسا، ءوز قولىمىزدا تۇر. سول قازاقتاردىڭ قارعىس-نالاسىنا قالمايىق دەسەك، ماناعى «كوشى-قون» شاقىرتۋىن قولدانىسكا ەنگىزۋ مەن ءبىر جىلعا كوپ مارتەلى ۆيزا الۋ ماسەلەسىن ءبىر-ءبىر تارماق ەتىپ، وسى جولى قايتالاي تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ جاتقان «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭىنا» ءسوزسىز ەنگىزۋىمىز كەرەك. ۇلت كوشباسشىمىز وسى قۇرىلتايدا «پارلامەنتتە «حالىق­تىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ جوباسى قارالۋدا. كەڭىنەن تالقىلانىپ، قابىلداناتىن جاڭا زاڭ قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا  سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ول قانداستارىمىزدىڭ قۇجات تاپ­سى­رۋدا، تىركەۋگە تۇرۋدا، ازاماتتىق الۋدا كەزدەسەتىن ءتۇرلى كەدەرگىلەردى جويۋى ءتيىس!» دەگەندە، وسىنداي اسا ماڭىزدى، كەزەك كۇتتىرمەيتىن، كوكەيتەستى ماسەلەلەردى كەشىكتىرمەي شەشۋدى مەڭزەگەنى ايدان انىق. ەندى سول «حالىقتىڭ كوشى-قون زاڭى» نۇرەكەڭنىڭ ءوز قولىنا باردى. كەرى قايتارىپ، وسى كوشى-قون شاقىرتۋىن قوستىرسا، جاقسى-اق بولار ەدى،

2000-جىلى رەسەيدىڭ جاڭا سايلانعان پرەزيدەنتى ەلىمىزگە رەسىمي ساپارمەن كەلدى. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىمەن لەرمونتوۆ اتىنداعى تەاتردا كەزدەستى. سوندا ونىڭ: «قازاقستاندا ورىستاردىڭ ەشبىر بولاشاعى جوق. مەنى سىزدەردىڭ بۇگىن قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىقتارىڭىز ەمەس، ۇلت رەتىندەگى ەرتەڭگى بولاشاقتارىڭىز الاڭداتادى. سول سەبەپتى، مەن سىزدەرگە رەسەيگە قونىس اۋدارۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم» دەگەنى ءالى ەسىمدە.

ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ وسى ءسوزىنىڭ تونىن اينالدىرىپ «شەتتەگى قازاقتاردىڭ شەت جەردە ەشبىر بولاشاعى جوق.  مەنى سىزدەردىڭ بۇگىن قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىڭىز ەمەس، ۇلت رەتىندەگى ەرتەڭگى بولاشاقتارىڭىز الاڭداتادى. سول سەبەپتى مەن سىزدەرگە قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم.» دەپ شەتتەگى قانداستارعا، ونىڭ ىشىندە رەسەيدەگى تۋىستاردىڭ قۇلاعىنا، تاعدىرلاس باۋىر رەتىندە، مەنىڭ دە ايعايلاپ تۇرىپ ايتقىم كەلەدى.

ەلباسىمىزدىڭ: «تۋعان ەلگە تابان تىرەيمىن، كوشىپ كەلەمىن دەۋشىلەرگە قاشاندا ەسىگىمىز اشىق ەكەنىن مەن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن» دەپ قاداپ-قاداپ ايتۋى، قازاق كوشىنە تىڭ سەرپىن بەرەدى دەپ سەنەم كوشى-قون زاڭىن شىعارۋشى، تۇزەتۋشى ورگان وسى ءسوزدى نەگىزگە العانى ءجون..

الماتى

05.06.2011ج

اۋىت مۇقيبەك
«بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ اقىسىز دەمالىستاعى قىزمەتكەرى